Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Natijalarning qo‘llanilishi va matematik modelni to‘g‘rilash. Yakuniy bosqich bu hisoblash natijalarni amaliyotga tadbiq qilish. Bunda olingan natijalar ahamiyatlimi, degan savol tug‘iladi. Bu esa foydalanilgan matematik modelni to‘g‘rilash, takomillashtirish, modifikatsiyalash (masalan, murakkablashtirish), masalani yechishning yangi siklini yaratish zaruratini tug‘diradi.

3. Hisoblash eksperimenti

Matematik modelni yaratish va kompyuter yordamida amaliy masalani yechish katta hajmdagi ishlarni bajarishni talab qiladi. Ta’kidlash mumkinki, tabiiy eksperimentni amalga oshirishda: eksperiment dasturi tuziladi; eksperimental qurilmalar yaratiladi; nazorat eksperimentlari bajariladi; bir qator tajriba-sinovlar o‘tkaziladi; eksperiment ma’lumotlari qayta ishlanadi; ular talqin qilinadi va hokazo. Hisoblash eksperimentida esa haqiqiy obyekt ustida emas, balki uning matematik modeli ustida amalga oshiriladi, eksperimental uskuna sifatida esa maxsus yaratilgan amaliy paketlar dasturi bilan jihozlangan kompyuterdan foydalaniladi. Shuning

18
uchun amaliy va ilmiy masalalarni yechishda kompleks hisoblarni o‘tkazish hisoblash eksperimenti deb qaralganda yuqorida sanab o‘tilgan masalani yechish bosqichlari uning bir sikli bo‘ladi.

Matematik modellashtirishda kompyuterlardan keng foydalanilishni, ishlab chiqarilgan nazariya va amaliy natijalar hisoblash eksperimentini ilmiy va amaliy tadqiqotlarning yangi texnologiyasi va metodologiyasi deb qarash mumkin bo‘ladi. Hozirgi kunda hisoblash eksperimentining amaliy tadqiqotlarga tadbiqi endi kengaymoqda, masalan, halokatli va fojeali hodisalar (AES yadro reaktorining nosozligi; iqlimning global isishi; yer silkinishlari)ning kutilayotgan natijalarini oldindan aniqlash; aviatsiya va kosmos sanoati, suv usti va suv ostida suzuvchi obyektlarning harakatlari muammolarini o‘rganish va hokazo. Hisoblash eksperimentining asl eksperimentga qaraganda ustunliklari: moddiy jihatdan arzon; bu eksperimentni o‘tkazish oson va xavfsiz, unda aralashuv ham xavfsiz; uni qayta- qayta o‘kazish mumkin va ixtiyoriy vaqt momentida to‘xtatib qo‘yish mumkin; laboratoriya sharoitida mavjud bo‘lmagan shartlarda uni modellashtirish mumkin; tezkor jarayonlarni, borish qiyin va ba’zan bu mumkin bo‘lmagan obyektlarni tadqiq qilish mumkin; hali yaratilmagan qurilma, inshoot va materiallarning yangi xossalarini va qirralarini ochib berish mumkin. Asl eksperimentning kamchiliklari: uni o‘tkazish murakkab, ba’zan bu umuman mumkin emas; juda qimmatga tushadi; o‘ta xavfli; uni o‘tkazish jarayonida kutilmagan xavfli vaziyatlar yuzaga kelishi mumkin yoki insonlarning hayotiga va salomatligiga xavf solishi mumkin. Hisoblash eksperimentining kamchiliklari: qabul qilingan matematik model doirasidagina o‘rinli; natijalarining qo‘llanilichi cheklangan; asl eksperimentni to‘la almashtira olmaydi. Hisoblash eksperimentining dasturiy ta’minoti yirik dasturiy kompleksni yaratishga olib keladi. Bu o‘zaro bog‘langan amaliy dasturlar, tizimli va uni boshqaruvchi vositalar. Bunday dasturiy kompleks ba’zan muammoga yo‘naltirilgan amaliy dasturlar paketi deb ham ataladi.

4. Xatoliklar nazariyasining elementlari