Республикаси олий ва

 
Объектнинг статик ва динамик тавсифномалари.
Объектнинг статик 
тавсифномаси ростланувчи миқдор у (чиқиш миқдори) нинг топширувчи таъсир 
х
(кириш миқдори)га ўзгармас ғалаён 
F(t)=const
бўлган барқарор режимда 
боғлиқлигини кўрсатади. Статик тавсифноманинг математик кўриниши
у=f(t)
(10.4) 
Турли объектларнинг статик тавсифномалари ҳар хил шаклда бўлади; 
агар улар чизиқли тенгламалар билан ёзилиб, график тўғри чизиқ билан ифода-
ланса, бундай объектлар чизиқли объектлар деб аталади. Кўпчилик объектлар 
ночизиқли статик тавсифномага эга бўлади, шу сабабли автоматика тизимлари-

---

- 78 - 
ни ҳам барқарор (статик), ҳам ўткинчи (динамик) режимларда тадқиқ этиш анча 
қийин.
Чизиқли объект 1 ва ночизиқли объект 2 учун статик тавсифномалар 
10.4,а-расмда кўрсатилган. 
10.4-расм. Статик ростлаш схемаси (а) ва ростлаш тавсифномаси (б) 
Ночизиқли тавсифномали тизимларни таҳлил қилиш осон бўлиши учун 
статик тавсифнома чизиқлантирилади, яъни ночизиқли тавсифноманинг айрим 
бўлаги, ёки тўлиқ (3 эгри чизиқ) чизиқли тавсифномага алмаштирилади. Бундай 
алмаштириш маълум хатоликларга олиб келади. Ҳисобларда нотўғри натижалар 
олмаслик ёки катта хатоларга йўл қўймаслик учун ҳар қайси алоҳида ҳолда 
чизиқлантиришни қўллаш имконини, шунингдек, ночизиқли тавсифномани 
аниқлаш зарур. 
Объектнинг динамик тавсифномаси вақтнинг исталган пайти учун ро-
стланувчи миқдор 
у(t) 
нинг ўткинчи жараёнда топширувчи таъсир 
х(t)
га 
боғлиқлигини кўрсатади. Бу катталиклар орасидаги боғланиш дифференциал 
тенгламалар билан ифодаланади. Объектнинг динамик хоссалари тўғрисидаги 
тўлиқ тасаввурни узатиш функциялари ва частота тавсифномалари беради. 
Объектнинг аккумуляторлик (тўплаш) қобилияти.
 
Ҳар қандай ростлаш 
объектининг техникавий жараёни бирор материал муҳитнинг ёки энергиянинг 
келиши, сарфланиши, тўпланиши ва ўзгартирилиши ва билан боғлиқ. Кўпчилик 
объектлар иш жараёнида иш муҳитини объект ичида тўплаш қобилиятига эга. 
Масалан, сув бакида сув тўпланади, ички ёнув моторининг айланувчи қисмла-
рида энергия тўплаш учун унга маховик ўрнатилган; иссиқхоналарда иссиқлик 
сиғимига эга бўлган барча объектларда иссиқлик тўпланади ва ҳоказо. 

---

- 79 - 
Аккумуляторлик қобилияти объектнинг ростлаш хоссаларига жиддий 
таъсир этади. Объектнинг аккумуляторлик хусусияти қанча кам бўлса, иш 
муҳитининг (сувнинг) келиши билан сарфланиши ўртасидаги баланс бузилганда 
ростланувчи миқдорнинг ўзгариш тезлиги шунча катта ва бинобарин ростлаш 
шунча мураккаб бўлади. Аксинча, объект қанча кўп сиғимли бўлса, ростлаш ма-
саласи шунча енгил бўлади. 
Объектлар сиғимсиз, бир сиғимли ва кўп сиғимли бўлади. Сиғимлар сони 
турлича бўлган объектларга мисоллар 10.5-расм, а, б, в да келтирилган. 
Объектнинг аккумуляторлик қобилиятни тавсифлаш учун сиғим коэффициенти 
С тушунчаси киритилади. Бу коэффициент объект сиғими С ни ростланувчи 
миқдорнинг тегишли қийматини 
у
га нисбати билан ифодаланади. 
у
С
с

(10.5) 
Сиғим коэффициенти 
С
қанча катта бўлса, объектнинг ғалаёнларга сез-
гирлиги 

шунча кам бўлади; объектнинг сезгирлиги ростланувчи миқдор ўзга-
риш тезлиги 
dy/dt
нинг ғалаёнтирувчи таъсирнинг ўзгариши 

F
га нисбати би-
лан ифодаланади:
F
dt
dy


/

(10.6) 
Объектнинг ростланувчи миқдорининг маълум вақт давомида ўзгари-
шлари ўтиш жараёни эгри чизиғи дейилади. Бундай эгри чизиқ ҳосил қилиш 
учун объектнинг киришига кириш миқдори поғонасимон киритилади ва чиқиш 
миқдорининг турли моментлари учун ўзгаришлари ёзиб борилади. 10.5 г - расм, 
да сиғимсиз (1 эгри), бир сиғимли (2 эгри) ва кўп сиғимли (3 эгри) объект учун 
динамик тавсифномалар кўрсатилган. Сиғимсиз объектда келиш (келувчи оқим) 
қанча ўзгарса, сарфланиш (кетувчи оқим) 
Q
2
ҳам дарҳол шунча ўзгаради. Агар 
сиғим мавжуд бўлса, кетувчи оқим 
Q
2
оний эмас, балки вақт ичида аста-секин 
ўзгаради. Объект сиғими қанча катта бўлса, бу объектнинг ўтиш жараёни эгри 
чизиғи шунча ётиқ бўлади, чунки сиғимда бошқарувчи кўрсаткич тўплана бора-
ди. 

---

- 80 - 
Объектнинг аккумуляторлик қобилияти ростлагични танлашда ҳисобга 
олинади.