Республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги давлат солиқ ҚЎмитаси солиқ академияси

BILIMDONLIK, HALOLLIK, ROSTGO’YLIK
Bilimdonlik, halollik, rostgo’ylik- o’qituvchining muhim axloqiy fazilati, ma‘naviy boyligi hisoblanadi. Bu fazilatlar insonning munosabatlarini go’zallashtiradi. Insonning moddiy ehtiyojlari cheklangan bo’ladi va to’la qondirilishi mumkin. Lekin ma‘naviy ehtiyojlar ma‘naviy boyliklar singari cheksizdir. Kishi yaratgan ma‘naviy boyliklarini qanchalik ko’p o’zlashtirsa, uning shaxsi shunchalik barkamol bo’ladi.
O’qituvchining ma‘naviy boyligi, bilimdonligi xalq manfaatiga, yoshlarning baxti, iqboli, istiqboli, kelajagiga qaratilishi xizmat qilishi zarur. Mashhur mutafakkir aytganidek, agar kishi faqat o’zi uchungina ishlasa, u mashhur olim, ulug’ donishmand, ajoyib shoir bo’lishi mumkin, lekin u hech qachon haqiqiy barkamol inson bo’la olmaydi. Buyuk kishi bo’lishi uchun avvalo jamiyat taraqqiyoti yo’lida, insoniyatning buyuk orzu-istaklarini ro’yobga chiqarish yo’lida xizmat qilmoq va buning uchun zarur bo’lsa, o’z hayotini ham qurbon qilishga tayyor turmoq kerak.
Muallimning bilimdon bo’lishi, insoniyat yaratgan ma‘naviy boyliklarni ko’paytirish va uni yoshlarga astoydil o’rgatishi, o’z ishidan qanoat hosil qilishi, o’z kasbini, bolalarni dildan sevib, berilib ishlashi-bularning barchasi o’quvchi shaxsining shakllanishiga ta‘sir etadi.

• 
  Har tomonlama bilim va yuksak madaniyatga ega bo’lish o’qituvchi odobining talablaridan biridir. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat kishisining ideali insonning aqliy barkamol, ma‘naviy boy, ishbilarmon, axloq-odobli, halol, rostgo’y, o’zini tuta oladigan bo’lishini taqazo qiladi. Maktab o’quvchilari bu idealga ntiladilar. O’quvchiga axloqiy ta‘sir o’tkazishning samarasi o’qituvchining chuqur bilimli, yuksak madaniyatli, barkamol inson bo’lishiga bog’liq. Muallim o’zi o’qitadigan fanini xshi bilishi va undan tuzukkina dars berishi bilangina bunga erisha olmaydi. Haqiqiy ustoz o’z predmetini bilish bilangina cheklanib qola olmaydi. U juda ko’p narsalarni bilishga, tushunishga, his etishga intilishi lozim. Mafkuraviy hayot, badiiy adabiyot, tasviriy san‘at, teatr, kino, televidenie, musiqa, arxitektura, sport-muallim bularning barchasidan xabardor, ularni tushunadigan, qadrlaydigan bo’lishi talab etiladi. O’qituvchi hamma narsani ko’ra oladigan bo’lishi zarur, lekin har joydan bir shingil emas, balki,avvalo, o’z ishini, o’zi o’qitadigan fanni puxta bilishi, shu bilan birga bilimlarning boshqa sohalariga ham qiziqishi, ulardan xabardor bo’lishi kerak.
  
• 
  O’qituvchilik faoliyati uchun bu sifatlar zaruriy hisoblanadi. Ilm-fan rivojlanib, yangi texnologiyalar joriy etilayotgan hozirgi davrda bolalar bilim oladigan manbalar yil sayin ko’payib bormoqda. Badiiy va ilmiy-ommabop kitoblar, gazeta, jurnal, radio va televizion eshittirishlar, muzey va ko’rgazmalarga bolalar juda qiziqadilar, shuning uchun ham muallim juda ko’p narsani bilishi, hamma narsadan xabardor bo’lishi kerak. O’qituvchi madaniyatning bior sohasidan ham xabarsiz qolishi mumkin emas. U bolani qiziqtiradigan barcha savollarga to’g’ri, o’rinli javob qaytarishi lozim. O’z fanidan boshqa hech narsaga qiziqmaydigan muallim o’qituvchilar uchun ideal bo’la olmaydi. Jamiyat hamma vaqt o’qituvchining umumiy madaniyatiga juda katta talablar qo’yadi.
  
• 
  O’qituvchining ma‘naviy qiyofasida halollik, rostgo’ylik, axloqiy poklik, oddiylik va kamtarlik muhim fazilatlardan biri hisoblanadi. Bu fazilatlar kishiga go’zallik, ma‘naviy poklik bag’ishlaydi, kishining qadr-qimmatini oshiradi. Halollik muallimning ichki va tashqi dunyosining birligini, so’zi bilan xatti-harakati to’g’ri kelishini, o’quvchilarga, hamkasblariga, ota-onalariga ochiqko’ngil va samimiy munosabatini ifodalovchi axloqiy fazilatdir. U inson xarakterining mohiyatidan kelib chiqadi. O’qituvchining halolligi o’z vazifasini vijdonan va ongli ravishda bajarishida namoyon bo’ladi.
  
• 
  O’qituvchi axloqida halollik to’g’rilikni, rostgo’ylikni, mafkuraviylikni, printsipiallikni, o’ziga, o’quvchilarga va boshqalarga bo’lgan ishonchni, samimiylikni , so’z bilan ishonchni, oddiylik va kamtarlikni taqozo qiladi. Rostgo’ylik o’qituvchining a‘naviy qiyofasini xarakterlaydigan axloqiy fazilat bo’lib, kishining so’zida, gapida ifodalanadi. Rostgo’ylik kishilarga doimo haqiqatni gapirishni , to’g’ri ma‘lumot berishni , aldamaslikni talab qiladi. “Qudratli insonda doimo rostlik, zaiflikdan erur yolg’onu pastlik” , degan edi Abulqosim Firdavsiy. Markaziy Osiyo xalqlarining umuminsoniy va milliy qadriyatlarida rostgo’ylik va shirinso’zlik o’ta qadrlanadi.
  
• 
  O’qituvchining halolligi, rostgo’yligi, pokligi Vatanga, xalqqa, yoshlarga munosabatida namoyon bo’ladi. Halollik va rostgo’ylik – kamtarlik va oddiylikni taqozo qiladi. Halol va rostgo’y odam oddiy va kamtar bo’ladi. O’ziga ko’rsatilgan izzat-hurmatdan taltayib, gerdayib manmanlikka berilib ketmaydi. Bu fazilatlar o’qituvchining axloqli kishi sifatida obro’sini oshiradi. Aksincha, muallimning ikkiyuzlamachiligi, soxta, qalbaki xatti-harakatlari, printsipsizligi bola tarbiyasiga salbiy ta‘sir etib ba‘zan juda og’ir oqibatlarga olib keladi.
  
• 
  Voqeiy hikoyat. Maktabni bundan o’n yilcha oldin bitirgan kishi bunday hikoya qiladi: “Shu yil maktabga kelgan rus tili o’qituvchimiz D. Darsni yaxshi o’tardi, bizga har kuni nasihat qilardi. Insonningt burchi, axloqiy poklik, yuksak printsiplar haqida ko’p gapirardi, ko’tarinki ruh, balandparvoz so’zlar bilan doim biror tarixiy faktni yoki mashhur kishilarni misol keltirib gapirardi. Ochig’ini aytsam bizlarga uning bu gaplari juda yoqardi. U nasihat qilganda biz qandaydir biror yangilikni bilib olardik. Lekin bir kuni xuddi shunday nasihatgo’ylikdan so’ng qarasak, muallimimiz bizga qanday yashashni o’rgatar ekanu, o’zi ichuvchi ekan. Kechqurunlari uning uyida ichkilikbozlik, qimor o’yini ham bo’lib turar ekan. Sinfdoshlarimizdan biri bir kuni qishloqdagi katta to’ydan so’ng o’qituvchimiz mast bo’lib, uygacha yetolmay yo’lda yiqilib qolganini ko’ribdi. Shundan so’ng bu o’qituvchi biz uchun eng obro’siz kishi bo’lib qoldi. U hamon bizga nasihat qilar, lekin uning gaplariga endi hech kim quloq solmas ishonmasdi. Esimda, bir kuni maktab ma‘muriyati shu o’qituvchini mukofatladi. Men bilan partada birga o’tirgan bola o’ylanibroq qoldi va “Balki, shunday yashash kerakdir?”, dedi. Bu juda xavfli mulohaza edi.”
  
• 
  Muallimning yomon xulqi ta‘sirida bola axloqsizlik yshliga kirib ketishi mumkin. Chunki bunday voqealar bolaning qalbida chuqur iz qoldiradi. Ayrim oilalarda sofdillik, xushaxloqlilikdan ko’ra ikkiyuzlamachilik ustun keladigan ba‘zi holatlar ham uchrvb turadi. Buning ustiga yana muallim maktabda bir xil gapirib, turmushda, uyda boshqacha hayot kechirganini, boz ustiga bunday muallimni maktab direktori mukofotlaganini o’quvchi ko’rib tursa, buning oqibatini bir tasavvur qiling. Bu axloqiy tarbiya nuqtai nazaridan juda xavfli. Buning natijasida bola muallimga ham, boshqalarga ham ishonmaydigan, kattalarni hurmat qilmaydigan, tartibbuzar bo’lib ketishi mumkin.
  
• 
  Pedagogik jarayonda muallimning halolligi, rostgo’yligi, o’zini tuta bilish, shirinso’zlik kabi axloqiy sifatlari uning shaxsiy ishi emas, balki ijtimoiy qiymat va ahamiyat kasb etadi, professional zaruriy fazilatlarning tarkibiy qismi bo’lib qoladi. Ijobiy axloqiy sifatlar bo’lmasa o’qituvchining bilimi, mahorati va boshqa xislatlari sho’ qiymatini yo’qotadi. Chuqur bilim, pedagogik mahorat va ruhiy-ma‘naviy xislatlar bilan bir qatorda mas‘uliyat, qadr-qimmat, adolat, yaxshilik istash, halollik, rostgo’ylik, kamtarlik, vijdonlilik kabi axloqiy fazilatlar muallimning obro’sini oshiradi.
  
• 
  Xullas, agar muallim o’quvchilar unga xushaxloq, eng barkamol inson deb qarayotganliklarini qanchalik yodda tutsa, bolalarga uning ta‘siri shunchalik kuchliroq bo’ladi, uning har bir maqtagani bolaga zavq bag’ishlaydi, uning har bir tanbehi bola qalbida shunchalik chuqur iz qoldiradi, barcha tarbiyaviy ishlar ta‘sirli va samarali bo’ladi. O’zining biror noo’rin xulqi bilan bolalarga yoqmay qolgan muallimning ahvoli voy bo’ladi. Muallim axloqining pokligiga io’onch yo’qolsa, yoki unga putur yetsa, o’sha zahotiyoq o’qituvchi nutqining burdi ketadi – uning maqtashi ham, tanbehi ham o’z ahamiyatini yo’qotadi, avvallari bolalarning unga hurmati va muhabbati tufayli ko’ngilxushlik bilan osongina bitadigan ishlar endi bolalarni qiynash, majbur etish va jazo berish bilangina bajarilishi mumkin.
  
• 
  O’qituvchining axloqiy failatlaridan yana biri – o’z kuchiga ishonch, lekin manmanlik, maqtanchoqlik qilmaslikdir. Muallim har doim oldinga qarab intilishi, o’z ishiga, o’z-o’ziga nisbatan talabchan bo’lib, o’z darslariga tanqidiy qaray olishi lozim. O’quvchilar, hamkasblari, nazoratchilari uning darslarini yuqori baholasalar ham muallim bundan mag’rurlanib ketmasligi kerak. U yaxshi o’tgan darsidan qanoat hosil qilgan paytlarida bundan ko’ra ham tuzukroq ishlashga intilsa, bu-ijodiy kamolot sari borishning to’g’ri yo’lidir.
  
• 
  Qo’rqoqlik, o’z kuchiga ishonmaslik, birovning ko’magiga muhtojlik, o’qituvchi axloqiga, muallimlik kasbiga mutlaqo to’g’ri kelmaydi. Shuningdek, o’ziga bino qo’ygan, maqtanchoq, olifta muallimni ham bolalar xush ko’rmaydilar. O’qituvchi o’z kuchiga ishonib, o’z fanini, bolalarni, pedagoglik ishini sevgan, o’zining butun kuchini, qalb ko’rini unga sarflagan taqdirdagina o’quvchilarning hurmatiga sazovor bo’la oladi.
  
• 
  Ma‘lumki, o’qituvchining faoliyatida ayrim juz‘iy xatolar, istisnolar, ba‘zan biror noo’rin xatti-harakat uchrab qolishi ham mumkin. Muallim bunday paytlarda o’z xatosini tushunib, uni tan olishi, kechirim so’rashi lozim. Bu yaxshi muallimning qadr-qimmatini tushurib yubormaydi, balki aksincha, o’quvchilar muallimning jur‘atiga, uning yuksak axloqiy fazilatlariga ishonch bilan qaraydigan bo’ladilar.
  
• 
  O’qituvchi o’zi ikkilanadigan ayrim masalalarni, hatto o’quvchilar bu haqda so’rab qolsalar ham, bolalarga iloji boricha, aytib qo’ymasligi maqsadga muvofiq. Chunki, mujmal, xato javob bergandan ko’ra, bu masalani hozircha chetlabroq o’tish ma‘qul. Navbatdagi darsgacha uni aniqlab, bilib olishi va so’ngra asosli javob qaytarishi mumkin.
  
• 
  Boshqa kasblarga qaraganda pedagogik faoliyat odobli bo’lishni taqazo qiladi. Odatda, inson ahloqi uning odobida ifodalanadi. O’qituvchining har bir so’zi, har bir bosgan qadami ibrat, tarbiya, o’rnakdir. Uning katta-kechiklar, o’quvchilar bilan qanday salomlashishi, kattalarga, kechiklarga, xotin-qizlarga munosabati, muomalasi, maktab oshxonasida ovqatlanishidan tortib, ko’chada yurishgacha tarbiya omili hisoblanadi. Har bir ishni o’z paytida, aniq bajarishi, bergan vadasining ustidan chiqishi, o’zini to’ta bilishi, irodasi, - bo’larning bachasi o’quvchilar xulqiga ta‘sir etibgina qolmay, bolalarda axloqiy fazilatlarning shakllanishiga ham yordam beradi.
  
•