Respublikasí xalíq bilimlendiriw

Ullı Britaniya mámleketiniń finanssisteması jáne onıń ekonomikalıq mazmunı
Házirgi waqıtta Angliya mámleket finansında oraylıq húkimet byudjeti, arnawlı byudjetten tısqarı fondlar, jergilikli finansshólkemleri bar.

Angliyanıń finanssistemasında mámleket byudjeti jetekshi orında turadı. Mámleket byudjeti mámleket byudjeti hám jergilikli byudjetke bólinedi. Angliyada basqa mámleketlikler sıyaqlı byudjet mámlekettiń basekonomikalıq nızamı hidoblanadi. Angliya finansministri parlament aldında daklat etedi. Finansjılı 1-aprelde 31-martǵa shekem bolıp tabıladı. Dokladda jańa salıq tólewlerin kirgiziw, ózgertiw uzaǵıraq kóriledi. birinshi bar mámleket byudjet joybarı iyul ayında kórip shıǵıladı hám kelesi jıl mart ayında tastıyıqlanadi. Bul dokladda byudjet joybarına kiritilgen ózgerisler boladı. 1999 -200 jıl mámleket byudjeti joybarı 1998-jıl iyun ayında daǵaza etiledi.

1999 -2000 jıllarda Angliya mámleket finansı strategiyası mámleket ǵárejetleri jılına ortasha 2,25% ni quraydı. Sol waqıt ishinde mámleket sektorın finansı 2 retke asıwı kerek.

Jańa strategiya qásiyetleri tómendegishe bolıp tabıladı:

- Bul 3 jıllıq joba ministrliklerge óziniń ǵárejetlerin joybarlaw hám mámleket resurslarini basqarıw ushın stabil jaǵday jaratadı ;

-Byudjetti kapital hám ámeldegi byudjetke bolıw ;

-XXI ásir finanstalabı ushın húkimet aktivleri qaldıqların kóshiriw.

Sonı aytiw kerek mámleket finansınıń strategic rawajlanıwı Angliya húkimetiniń fiscal strategiyasına hám milliy esaptıń xalıq aralıq tájiriybesine uyqas.


Ullı Britaniya tabısı hám ǵárejetler sisteması

Angliya mámleket byudjeti ámeldegi ǵárejetler, dáramatlarǵa hám kapital byudjetke bólinedi. Angliyanıń ámeldegi byudjet dáramatları salıqlar : tuwrı salıqlardan shólkemlesken. Bunnan tısqarı ámeldegi byudjet dáramatlarına qamsızlandırıw tólewleri de kiredi. Ámeldegi byudjet qarjları esabınan sanaat, awıl xojalıǵı, den sawlıqtı saqlaw finanslashtiriladi. Kapital byudjet dáramatları mámleket karparatsiyalari hám mámleket hákimlik shólkemleri kreditleri, Angliya banki departamenti emissiyasi paydasınan ibarat. Kapital byudjet ǵárejetleri, mámleket qarızı boyınsha protsentlaer hám kapital qoyılmalarǵa ajıratılǵan uzaq múddetli kreditler bolıp tabıladı.

Byudjetten tısqarı mámleket fondlari mámleket byudjeti sıyaqlı Angliya finanssistemasınıń bir bólegin quraydı. Olar ishinde social hám ilimiy izertlew fondlari axamiyatli bolıp tabıladı. Social fondler xalıqqa social xizmet kórsetiw ushın mólsherlengen resursların jıynaydı. Fondler úsh derek: den sawlıqtı saqlaw, qamsızlandırıw, qamsızlandırıw tólewlerinen ibarat. Angliyada social fond badallari 5, 7-9% ni quraydı. Social fonddan tólew úsh xil bolıp tabıladı:

- Baylanıslar ǵárejetlerin finanslash ushın byudjet fondidan ssudalar

-Jámáát járdemi ushın pensiyalar, transport ǵárejetleri kompensatsiyası

-Ko'mish ushın adamlarǵa járdem

-Krizis ssudalari, olardıń sog'ligi jamanlashganda beriledi.

1998-1999 jıllarda Angliyanıń Social fondı 50, 2 mln. Angliya funt sterling muǵdarında kórilgen.

Bul qarji esabınan ssuda kórinisinde yamasa pensiya kórinisinde hast tabıslı yamasa nostabil mıynet haqına iye fuqorolarga járdem beriw názerde tutılǵan.

Angliya ilimiy qıdırıw fondlari ishinde basorındı qıdırıwdı rawajlandırıw boyıvha milliy korparatsiya fondı iyeleydi. Ol óziniń ǵárezsiz balansına iye, mámleket byudjetine ǵárezli emes. Onıń maablag'lari jańa ashılıwlardan paydalanıw huqıqın beretuǵın litsenziyalardan túsken dáramatlar esabınan qáliplesedi. Davlad bul fondga múddetsiz ssuda jıllıq subsidiyalar beriledi. Bul fond qarjları esabınan ilimiy mashqalalar yechiladi hám óndiriske qollanıladı. Byudjetten tısqarı fondler esabınan mámleket byudjetiniń 1/3 bólegi finanslastiriladi.

Byudjet sózi 15-ásirlerde payda bolǵan bolıp, Orta ásirler degi Fransuz tilinen “bougette”, áyyemgi fransuz tilindegi “bouje”, yaǵnıy “sherim sumka, qalta, kishi sherim sumka”, lotin tilindegi “bulga” sózinen alınǵan bolıp, “sherim sumka” degen mánislerdi ańlatadı. Zamanagóy finanslıq mánisi (1973) gáziynexanashılıq ministri fiskal jobaların óziniń qaltasında saqlawı degen túsinikti beredi.

Basqa mánisi 18 -asirde “jańalıqlar dizbegi” bolıp kóshti, usınıń nátiyjesinde bul sózdi isletiw ayırım gazetalar ushın bas bet retinde isletilgen.

Oksford sózliginde keltiriwine qaraǵanda, byudjet - málim dáwir ushın dáramat hám ǵárejetti esaplaw degen mánisti ańlatadı : Finans ministri tárepinen jıllıq dáramat hám ǵárejetlerdi úzliksiz bahalaw yaǵnıy aldınǵa qoyılǵan maqsetke muwapıq kerekli pul qarjiın ańlatadı. Merrayam-vebster sózligine kóre, Byudjet qanday etip sarıplanıwı joybarlastırılǵanlıǵına baylanıslı halda sarıplanıwǵa ılayıq bolǵan pul qarjisı muǵdarı bolıp tabıladı yaǵnıy, pul muǵdarın qansha sarıplanıwı múmkinligin hám keleshekte qansha sarıplanıwı bolıp tabıladı.

Bul húkimet tárepinen belgilengen dáwir ishinde qansha sarıplanıwı joybarlastırılǵanlıǵı hám ǵárejetler ushın qansha tolıqnishi haqqındaǵı rásmiy maǵlıwmat. Rene Stourmning pikirine kóre:

“byudjet - mámlekettiń jıllıq tushumi hám ǵárejetlerin prognoz etedi hám tastıyıqlaydı”. Mámlekettiń byudjet dúzilisi túrli dárejedegi byudjetlerdiń túrlerin, hár bir byudjet buwınınıń tayınlanıwın, túrli tekshe degi byudjetler ortasında dáramat hám ǵárejetlerdiń bólistiriliwin, olardıń ámel qılıw principlerıni, oraylıq húkimet hám jergilikli húkimet shólkemleriniń byudjet sistemasın basqarıw daǵı wákilliklerin belgilep beretuǵın yuridikalıq normalarǵa tiykarlanadı.

Byudjet sisteması mámlekette ámel etiwshi barlıq dárejedege byudjetler jıyındısın ańlatadı. Sonday eken, Byudjet dúzilisi mámlekettiń mámleket byudjeti hám byudjet sistemasın, onıń buwınları ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdi tashkil qılıw formaların, byudjet klassifikaciyaın, byudjet sistemasına kiretuǵın barlıq dárejedegi byudjetler iskerliginiń huqıqıy tiykarların, byudjetler quramı hám strukturasın, byudjet qarjların qáliplestiriw hám jumsaw daǵı tártip-qaǵıydalar hám basqalardı belgilep beredi (1-súwret).