Respublikada konchilik sanoati rivojlanish tarixini o`rganish

1- rasm. Коnlarni ochiq usulda qazish sxemasi:
1 - ekskavator; 2 – avtoag’dargich; 3 – bul’dozer; 4 – burg’ulash dastgohi; 5 - gorizontlar; 6 – portlatib yumshatilgan massa; 7 – foydali qazilma yotqizig’i; 8 – bur’gu quduqlari; 9 – tushish transheyasi; 10 – qoplama jinslar ag’darmasi.
Priysk – qimmatbaho metallarga ega bo’lgan sochma konlarni qazib chiqaruvchi konchilik korxonasi.
Promisel – suyuq va gazsimon foydali qazilmalarni qazib chiqaruvchi konchilik korxonasi (neft promiseli).
Konni ochish, qazishga tayyorlash va bevosita foydali qazilmani qazib olish bilan bog’liq bo’lgan barcha ishlar majmuini konni qazib chiqarish deyiladi.
Bu ishlar konni qazib chiqarishning bo’g’inlari hisoblanadi. Masalan, dastlabki koni ochish ishlari, so’ng konni bir qismini qazishga tayyorlash ishlari va bevosita foydali qazilmani qazish ishlari birin-ketin bajariladi.
Kondan qazib olingan foydali qazilma ushbu lahimlar orqali tashilib yer yuziga chiqarib beriladi.
Qattiq foydali qazilmalarni qazib chiqarishda, dastlab uning bir qismini massivdan ajratib olish (buzish) lozimdir. Ko’mir konlarini qazib chiqarishda massivni buzish, asosan, mexanik usulda, ruda konlarida esa, portlatish usulida amalga oshiriladi (5.2-rasm).

2 - rasm. Ko’mir shaxtasi sxemasi: 1,2,12 – vertical lahimlar; 3,4,5,10,11 – gorizontal lahimlar; 6,7,8,9 – qiya lahimlar; 13 – nasos kamerasi; 14 – qazish каvjoyi.
Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib chiqarish yer osti usuliga nisbatan qator afzallik va kamchiliklarga ega.
Asosiy afzalliklari:

• 
  ishlab chiqarish jarayonlarini yuqori darajada mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish imkoniyati mavjudligi tufayli, mehnat unumdorligi yuqori va kon qazish ishlari harajatlari kam bo’lishi ta'minlanadi;
  
• 
  mehnat qilish sharoitlari qulay va nisbatan xavfsizroq bo’ladi;
  
• 
  korxona qurilishi uchun sarflanadigan solishtirma kapital mablag’ (ishlab chiqarish quvvatining bir birligiga to’g’ri keladigan kapital mablag’) kichik bo’ladi;
  
• 
  foydali qazilmani mumkin qadar to’laroq qazib olishga imkoniyat yaratiladi.
  
• 
  Asosiy kamchiliklari:
  
• 
  ayrim hollarda ochiq kon ishlarining ob-havoga bog’liqligi;
  
• 
  katta yer maydonlarini qishloq ho’jalik oborotidan vaqtincha chiqarilishi;
  
• 
  yer qa'rida suv balansining buzilishi.
  

Foydali qazilmalarni geotexnologik usullarda qazib chiqarish yer yuzidan yoki kon lahimlaridan foydali qazilma yotqizig’igacha skvajina o’tib, u orqali foydali qazilmaga mexanik, fizik yoki kimyoviy ta'sir ko’rsatib, uni harakatlanuvchi holatga keltirish va skvajinalar orqali yer yuziga chiqarib olishga asoslangan.
Hozirgi vaqtda, konchilik amaliyotida oltingugurtni eritish, ko’mirni yer ostida yonuvchi gazga aylantirish va rangli metallarni yer ostida bakteriya -kimyoviy ta'sir etib, tanlab eritishga asoslangan geotexnologik qazish usullari qo’llanilmoqda. Biroq, ularni hajmi juda kichik bo’lsada, iqtisodiy va ekollogik nuqtai nazaridan istiqbolli usullar hisoblanadi.
Foydali qazilmalarni skvajina usulida qazib chiqarish, asosan, neft va gaz konlarida, shuningdek, yer osti suvlarini qazishda keng qo’llanadi.
ekskavator transport dvigateli
Ekskavator tuproqqa ishlov berish mashinalarining asosiy turi hisoblanadi.
Ekskavatorlarni ishlash usuliga qarab ikkita keng toifaga bo'lish mumkin:

• 
  -ko'p chelakli (uzluksiz);
  
• 
  - bitta chelak (tsiklik harakat).
  

Nomidan ko'rinib turibdiki, uzluksiz ekskavatorning ish uskunasi yopiq maydon atrofida doimiy ravishda harakatlanadigan bir nechta chelaklarni o'z ichiga oladi. Biz faqat bitta chelakli ekskavatorlarni ushbu turdagi qurilish mashinalarining eng tipik vakillari sifatida ko'rib chiqish bilan cheklanamiz.
Ekskavatorning asosiy komponentlari:

• 
  - ishchi va quvvat uskunalari;
  
• 
  - nazorat qilish tizimi;
  
• 
  -burilish platformasi va uzatish.
  

Old va orqa belkuraklarning ish jihozlari chelakdan (odatda), bom va tayoqdan iborat. Draglineli ekskavatorlarning ish uskunasi tutqichga ega emas va chelak jabduqlar yordamida arqonda bomga osilgan. Ish jihozlariga, shuningdek, ish jihozlarining turli elementlariga harakatlarni uzatuvchi bloklar, yo'riqnomalar va arqonlar kiradi. Paqirga qo'shimcha ravishda boshqa qo'shimchalar ishlab chiqilgan. Bu tutqich (qazish yoki yuklash), gidravlik bolg'a (beton va temir-beton konstruktsiyalarni sindirish va muzlatilgan tuproqni yumshatish uchun), gidravlik qaychi (temir-beton konstruktsiyalarni sindirish va maydalash va armaturani kesish uchun), log tutqich, cho'tka kesgich, beton to'sar, frezalash boshi (er osti inshootlarini ochish, bo'shatish va tasniflash uchun), burg'ulash.
Agar ekskavatorga kamida uchta turdagi almashtiriladigan uskunalar o'rnatilishi mumkin bo'lsa - oldingi belkurak, ekskavator va dragline, unda bunday ekskavatorlar universal deb ataladi. Odatda, ularning o'zgartirish to'plamida tutqich va kran ham mavjud.
Drayv turi bo'yicha ekskavatorlar ikki sinfga bo'linadi:

• 
  -egiluvchan (arqon) osma bilan;
  
• 
  -qattiq suspenziya bilan (gidravlik haydovchi).
  

Shlangi quvvatli suspenziya ishchi uskunaning elementlarini kosmosda mahkamlash imkonini beradi. Qattiq suspenziyali ekskavatorlar egiluvchan osma ekskavatorlarga nisbatan muhim texnologik, konstruktiv va ekspluatatsion afzalliklarga ega.
Harakat mexanizmi turi bo'yicha ekskavatorlar g'ildirakli va izli (iz)ga bo'linadi. Agar qurilish shaharlarda amalga oshirilsa, g'ildirakli ekskavatorlardan foydalanish afzalroqdir, yo'ldan tashqarida paletli ekskavatorlar o'zini yaxshi tutishadi.
Rossiya bozorida yuk mashinasi shassisida ikkita ekskavator guruhi mavjud:

• 
  -klassik (bo'g'imli ishlaydigan asbob-uskunalar bilan);
  
• 
  -teleskopik
  

Dizayn xususiyatlari teleskopik ekskavatorlarga paqir aylanishidan foydalanib, quvurlar ostida qazish va cheklangan joylarda nafaqat gorizontal, balki vertikal sirtlarni ham tozalash imkonini beradi. Qo'shimcha ishchi uskunalar to'plami yuk mashinasi shassisidagi ekskavatorni ko'p qirrali mashinaga aylantiradi.
Mexanik belkurakli ekskavator. Maqsadlari va chelak sig'imi bo'yicha mexanik belkuraklar quyidagilarga bo'linadi.

• 
  -universal (0,2-2 m3),
  
• 
  - ochiq va tog'-kon (2-5 m3),
  
• 
  - ustki qatlam (8-90 m3).
  

Boshqalarga qaraganda kengroq, mexanik belkurak dizayni uchun ikkita variant qo'llaniladi. Ulardan birida asosiy bloklar bitta arqonli ikki barabanli vinç, tutqich va aylanuvchi patnisga o'rnatilgan arqonli bosim mexanizmidir. Paqirni tushirish qarshi og'irlikni oshiradi va aksincha. Shu bilan bir qatorda, qarshi og'irligi bo'lmagan uch arqonli vinch ishlatiladi. Bom, tayoq va surish mexanizmi oraliq menteşeli maxsus dizaynni hosil qiladi, bu esa suspenziyaning mustaqilligini ta'minlaydi. Bosim mexanizmi harakatlanuvchi qattiq rishta tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan va boshqariladigan ikki bo'g'inli tutqichda ishlaydi.
Ortiqcha yuklangan mexanik belkuraklarning o'ziga xos xususiyati katta qazish va tushirish radiuslari (100 m dan ortiq) va katta chelak sig'imi (90 m3 dan ortiq). Ular kichik universal va tog'-kon ekskavatorlaridan tırtıllı yo'lning dizayni bilan farq qiladi - ekskavator poydevorining to'rtta burchagining har biri mexanik belkurakli yuk ko'taruvchi ikki kamarli aravaga tayanadi.
Dragline ekskavatori va mexanik ekskavator, tekis belkurakdan farqli o'laroq, tuproqni mashina sathidan pastroq qazib oladi. Draglineda chelak ko'taruvchi arqonga o'rnatiladi va uni ikkinchi, "tortish" arqon bilan tortib olish orqali olib boriladi. Ekskavator paqir o'z og'irligi ostida erga kesiladi, bu hatto portlash natijasida bo'shashgan qattiq toshni ham ishlab chiqishga imkon beradi.
Yurish tezligida katta draglinlar o'rnatiladi. "Yurish" mexanizmi markaziy taglik plitasidan, yon chang'ilardan va ularni harakatga keltiradigan mexanizmdan (kamera yoki tutqich) iborat. Ekskavator plastinka ustida turganda, chang'ilar ko'tariladi va harakatlana oladi. Ularni tushirgandan so'ng, ekskavator markaziy plastinka bilan birga ko'tariladi, kayaklar ustiga suyanadi va harakatlanadi. Kayaklar platformaga mahkamlanganligi va uni aylantirish orqali siz harakat yo'nalishini o'zgartirishingiz mumkin, mashina hatto lateral yo'nalishda ham harakatlanishi mumkin.
Ekskavator-draglilin, uning o'rnini ikki minora orasiga cho'zilgan, chelak ko'taruvchi arqon "minora" deb ataladi. Bunday dragline 500 m gacha bo'lgan "bom" (minoralar orasidagi masofa) bo'lishi mumkin Paqir pastki qismdan tushiriladi, buning uchun ko'pincha yarim oy shakli beriladi, aks holda tortish arqonlari tushirishni boshqaradi.
Shudgorli ekskavator. Ushbu turdagi ekskavatorlar asosan temir yo'llarda qazish ishlari va ularni qordan tozalash uchun mo'ljallangan. Yo'l pulluklari yangi va toza eski kyuvetlarni, kesmalarning mandrel yonbag'irlarini, qirg'oqlarni va balast prizmalarini va boshqalarni kesadi. Ekskavatorning o'rtasida ikkita yon qanot mavjud. Ular harakatlanuvchi qismlardan iborat - yo'lning ko'ndalang profilining konturi bo'ylab o'rnatiladigan asosiy, ariq va qiyalik. Plow lokomotiv tomonidan harakatga keltiriladi, u pnevmatik boshqaruv tizimi uchun siqilgan havoni ham ta'minlaydi.
Ekskavator tekislash mashinalari odatda avtomobil shassisi asosida ishlab chiqariladi. Ekskavator-nivelirlar qirg'oq yonbag'irlarini tekislash va pastki qavatni qazish ishlarini bajaradi. Bundan tashqari, bunday ishlarning hajmi juda katta, chunki har qanday yo'l, qoida tariqasida, qirg'oq yoki kesmada ketadi va yon bag'irlarining balandligi 12 m ga etadi.Agar avtogreyder 2-2,5 m ni ta'minlay olsa, unda faqat rejalashtiruvchi ekskavator kattaroq balandlikni ta'minlashi mumkin. Yo‘l yonbag‘irlari bilan bir qatorda ko‘priklar, yo‘l o‘tkazgichlar va boshqa sun’iy inshootlarga yaqinlashishda ham rejalashtirish ishlari olib borilmoqda. Rejalashtirish ekskavatorlari hatto o'zgaruvchan nishab geometriyasida ham yordam beradi. Mashinaning ish paytida barqarorligi ustunlar (tayanchlar) tomonidan ta'minlanadi.

Foydanilgan adabyotlar

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Qodirov M.X., Shoraxmedov Sh.Sh. Geologiyadan amaliy mashg’ulotlar. Toshkent 1984 yil.
2. Boboxo’jayev I.I Geologiya asoslaridan praktikum. Toshkent 1978 yil.
3. Hayitov O.G’ Geologiya. Toshkent. “Turon-Iqbol” 2005 yil
4. B.Toshmuhammedov. Umumiy geologiya. “Noshir” 2011 yil