Bog'liq Respublika o`rta maxsus, kasb – hunar ta`limi markazi qashqadary
3-Mavzu: Geometrik chizmachilik: Chizma chiziqlari, masstablar bo’yicha mashqlar bajarish. Reja: 1. Chizma chiziqlarining turlari va vazifalari.
2. Chiziqlarning yug'onligi.
3. Chiziqlarning chizilishi.
Geometrik yasashlar. Chizma chizishdagi aniqlik shartlari. Наг qanday chizma aniq va mukammal darajada chizilishi talab qilinadi. Mukammal chizilmagan chizma orqali buyumni yasab bo’lmaydi. Shunday ekan, chizma chizishda asosan, o‘zbekiston Davlat standartlari, o‘zbekiston Respublikasi konstruktorlik hujjatlarining yagona tizimi (KHYAT) ASOSIY QOIDALARI (O‘zDSt 2.001:2003) talablari to'liq bajarilishi shart.
Barcha geometrik yasashlar aniq amalga oshirilishi zarur. Bu yerda chizmadagi jism tomonlarining o‘zaro parallelligi va perpendikularligi, markaziy va simmetrik o'qlaming to‘g‘ri va aniq tasvirlanishi, aylanalar va utarning yoylari, ularga o ‘tkazilgan urinmalar qoidalarga amal qilingan holda aniq bajarilishi lozim.
Chizmalarni chizish uchun qo’llaniladigan chizma asboblari ham to‘g‘ri sozlangan bo'lishi zarur, aks holda chizmalar aniq chizilmaydi. Chizmalarni aniq chizish bo'yicha juda ko‘p maslahatlar berish mumkin. Quyidagi mavzular orqali ular to‘g‘risidagi bilim, ko‘nikma va malakalaringizni boyitib olasizlar degan umiddamiz.
Nuqtani tasvirlash va unga ta’rif. Nuqta fazoning ko‘plik deb ko‘riluvchi elementi bo‘lib, uni ikki to‘g‘ri chiziqning o‘zaro kesishishidan hosil bo‘ladigan geometrik o‘rin, ta’rifsiz qabul qilinadigan asosiy geometrik tushuncha yoki eng sodda geometrik shakl deb ham qarash mumkin.
Chizmada nuqta 2.1 - a chizmada ko'rsatilgandek tasvirlanadi.
Ikki to‘g‘ri chiziq va yoyning kesishish nuqtasiai aniqlash. Ikki to‘g‘ri chiziq o‘zaro bitta nuqtada kesishadi (2.1- b chizma). Bitta to‘g‘ri chiziq va bitta yoy ham o‘zaro bitta nuqtada kesishadi (2.1- с chizma). 0 ‘zaro kesishuvchi chiziqlaming kesishish nuqtasi orqali har biriga tashqi va ichki urinma yoylar o'tkazish mumkin (2.1- d chizma). Bitta nuqta orqali juda ko‘p chiziq o'tkazish mumkin (2.1- e chizma). Ikkita nuqta orqali esa faqat bitta chiziq o'tkaziladi (2.1- f chizma).
Gorizontal cfaiziqlar o‘tkazish. Gorizontal chiziqlar hamma vaqt gorizont chizig‘iga parallel olinadi. Shuning uchun ham gorizontal chiziq chizmada chizma qog‘ozining yotiq yon tomoniga parallel o‘tkaziladi.
G orizontal chiziqlar chapdan o'ngga qarab chiziladi. O‘zaro parallel gorizontal chiziqlar chizishning eng qulay usuli 2.2- chizmadagidek ikkita uchburchaklik yoki chizg'ich va uchburchaklik yordamida chizishdir. Ikkita uchburchaklik yoki chizg’ich va uchburchaklik bilan parallel chiziqlar chizilganda ularning bittasi yo‘naltiruvchi qilib olinadi, qo‘zg‘alib ketmasligi uchun uni chap qo‘l bilan bosib turiladi. Har bir surilganda chap qo’l bilan ikkalasi ham mahkam ushlanadi.
Vertikal chiziqlar chizish. Vertikal chiziqlar gorizont chizig‘iga perpendikular o‘tkaziladi. Yerga tik turgan narsalar, odatda, vertikal turgan narsalar deyiladi. Shunga ko‘ra bunday chiziqlar vertikal chiziqlar deyiladi. Chizmada vertikal chiziqlar chizma qog'ozining tik yon tomoniga parallel yoki gorizontal chiziqlaiga perpendikular qilib o‘tkaziladi.
Vertikal chiziqlar pastdan yuqoriga qarab chiziladi (2.3- a chizma). Vertikal parallel chiziqlar chizishning eng qulay usuli chizg‘ich va uchburchaklikdan yoki ikkita uchburchaklikdan foydalanib chizishdir (2.3- b chizma).
Qiya chiziqlar chizish. Qiya holatdagi chiziqlar gorizontal va vertikal chiziqlaiga nisbatan ixtiyoriy burchakda joylashadi. Vertikal yoki gorizontal chiziqlar o‘z vaziyatini o‘zgartirsa, qiya chiziqlarga o‘tib qoladi. Gorizontal va vertikal holatdan boshqa holatni egallagan chiziqlar qiya chiziqlar deyiladi.
Qiya chiziqlar, chizishdagi holatiga qarab, yuqoridan pastga yoki pastdan yuqoriga qarab chiziladi. Bu yerda ham o‘zaro parallel qiya chiziqlarni uchburchaklik yoki chizg’ich qirrasiga uchburchaklikni surib chizish mumkin (2.4- chizma). O'zaro parallel chiziqlarni sirkul yordamida yoki o‘lchab qo‘yish yo‘li bilan ham chizish mumkin. Masalan, AB to ‘g‘ri chiziq kesmasiga 30 mm masofada unga parallel to‘g‘ri chiziq o‘tkazish uchun sirkulda 30 mm o'lchab, A va В nuqtalardan yoylar chiziladi (2.5- a chizma). Yoki A va В nuqtalardan to‘g‘ri chiziq kesmasiga 90° burchakda ingichka chiziq chiziladi va ularga 30 mm o‘lchab qo'yiladi. So‘ngra hosil bo’lgan 1 va 2 nuqtalar o‘zaro tutashtiriladi (2.5- b chizma).
O‘zaro perpeodikulyar chiziqlar chizish. Ikkita chiziq bir-biriga nisbatan 90° burchak ostida joylashsa, ular o'zaro perpendikulyar vaziyatdagi chiziqlar deyiladi. Bunday chiziqlarni aniq chizish uchun oldin gorizontal yoki vertikal, yoki ixtiyoriy vaziyatdagi qiya chiziq ehizib olinadi. Gorizontal chiziqqa О nuqtasi orqali unga perpendikular chiziq o’tkazish uchun uchburchaklikning 90° li burchagi to’g’ri chiziqqa О nuqtadan 2.6- a chizmada koTsatilgandek chiziladi. Chizg’ich yoki uchburchaklik yordamida gorizontal chiziqqa parallel surib, ikkinchi uchburchaklikning yon qirrasi О nuqtaga 2.6- b chizmadagidek qo'yib chiziladi. Yoki sirkul yordamida О nuqtadan ikkala tomonga bir xil radiusda yoylar chizib. to’g'ri chiziq bilan kesishgan nuqtalardan 01 yoki 02 dan kattaroq yoylar chiziladi.
Yoylarning o’zaro kesishayotgan nuqtalari 3 va 4 nuqtalar tutashtirilsa. berilgan chiziqqa perpendikular chiziq o'tkaziladi (2.6- с chizma).
Vertikal va qiya chiziqlarga perpendikulvar chiziqlar o’tkazish ham xuddi gorizontal chiziqqa o’tkazilgani kabi bajariladi.
Chiziqlarni o'qish oson bo'lishi uchun GOST 2. 303-68 da sanoatning barcha tarmoklari va ko'rilish chizmalarida qo'llaniladigan chiziqlar belgilab qo'yilgan. Chizmalarda qo'llaniladigan har bir chiziq turining aniq nomi, vazifasi, ygonligi hamda chizilish tartibi standartda ko'rsatilgan. Quyig'a shu chiziqlar turi bilan tanishib chiqamiz.
Yug'on tutash—asosiy chiziq. Buyumlarning ko'rinar konturlarini tasvirlash uchun yug'oni tutash — asosiy chiziq deb ataladigan chiziq qo'llaniladi. Bu chiziqning yug'on]igi lotincha S harfi bilan belgilanadi, hamda tasvirning katta — ki hiqligiga va murakkabligiga karab 0,6 dan 1,5 mm gacha qum belgilanadi. Chiziqning tanlab olingan yug'onligi shu chizmadagi barcha tasvirlar uchun bir xil bo'lishi lozim.
Shtrix chiziq. Buyumning ko'rinmaydigan kiyofasini chizish uchun shtrix chiziqlar qo'llaniladi. Shtrix chiziq o'zunliklar bir xil bo'lgan chiziqchalardan iborat. Bu shtrix (chiziqcha)lar o'zunliklari standart tomonidan 2 — 8 mm orasida (o'quvchilar chizmalari uchun 4 mm)belgilangan. Chiziqdagi barcha shtrixlarning o'zunliklari taxminan bir xil bo'lishi kerak. Chiziq shtrixlari orasidagi masofa 1 dan 2 mm gacha bo'lishi va taxminan bir xil bo'lishi lozim.
Yozuvni 3; 5 shrift bilan tuldirasiz, chizmaning nomi 5 yoki 7 shrift bilan yozasiz. 7 —rasmda shriftlar yozish uchun yordamchi kataklar va yozuv namunalari ko'rsatilgan, sonlari buyumning kattalashtirilgan yoki kichiqlashtirilgan o'lchamlarini emas, balki haqiqiy o'lchamlarini ko'rsatadi.
1. Qanday chiziqlar gorizontal chiziqlar deyiladi? Vertikal chiziqlarchi? Qiya chiziqlarchi? 2. O’zaro parallel chiziqlar qanday o’tkaziladi? O’zaro perpendikulyar chiziqlarchi? 3. Chizmada M5:l, M 1:1, M2:l yozuvlar nimani bildiradi ? 4. Agar masshtab 1:2 bo'lsa, chizmada buyumning tasviri o'zidan katta bo'ladimi yoki kichiq bo'ladimi ? 5. Agar masshtab 1:1 yoki 5:1 bo'lsa, detal tasvirining kattaligi uning haqiqiy kattaligiga qaraganda qanday bo'ladi? 6. Agar buyumning o'zunligi 1250 mm, tasvir 1:10 bo'lsa, u holda chizmada buyumning qaysi uzunligini ko'rsatish kerak ? 7. Standartda ko'rsatilmagan masshtablarni qo'llash mumkinmi?
