ResearchGate

ResearchGate


See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/340429192

"Rudali foydali qazilmalami boyitish texnologiyasi» o’quv fanidan amaliy mashg'ulotlarini bajarish uchun uslubiy qo’llanma

Book ■ April 2020

CITATIONS READS

0. 
   5,497
   
1. 
   author:
   

_I

j"\ Salijanova Gulnora Kaxravna

Tashkent State Technical University

33 PUBLICATIONS 2 CITATIONS SEE PROFILE


Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Foydali qazilmalarni boyitish View project

Фойдали казилмаларни бойитиш View project





All content following this page was uploaded by Salijanova Gulnora Kaxravna on 04 April 2020. The user has requested enhancement of the downloaded file.





O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI

ABU RAYXON BERUNIY NOMLI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI





Solijonoya G.Q.

“Rudali foydali qazilmalarni boyitish texnologiyasi»

o‘quv fanidan amaliy mashg‘ulotlarini bajarish uchun

uslubiy qo‘llanma

Toshkent- 2015


i





Tuzuvchi: Solijonova G.Q.“Rudali foydali qazilmalarni boyitish texnologiyasi” fanidan amaliy mashg‘ulotlarini bajarish uchun uslubiy qo‘llanma — Toshkent, ToshDTU, 2015, 122 b.

Ushbu uslubiy qo‘llanma «5311600 - Konchilik ishi» ta’lim yo‘nalishi foydali qazilmalarni boyitish ihtisosligi tаlаbаlаri uchun «Rudali foydali qazilmalarni boyitish texnologiyasi»fanidan bo‘lib, mazkur fan o‘quv dasturi asosida tuzilgan va uslubiy ko‘rsatma sifatida foydalanishga tavsiya etiladi.

Abu Rayhon Beruniy nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti ilmiy-uslubiy kengashi tomonidan nashr etishga tavsiya etilgan.


Taqrizchilar:

Mutalova M.A. NavDKI Olmaliq KMF

“Konchilik ishi” kafedrasi dosenti


Xudoyarov S.R. Geologiya va konchilik ishi fakulteti

“Metallurgiya” kafedrasi mudiri t.f.n.

© Toshkent davlat texnika universiteti, 2015.


2





Kirish

Mamlakatimizning iqtisodiy salohiyatini, ishlab chiqarish unumdorligini rivojlanishi, bugungi demokratik davlatimizda kelajak avlodlar uchun ko‘pgina hollarda mineral xom ashyolarni qazib olish va ularni qayta ishlash ko‘rsatkichlariga bog‘liq bo‘ladi.

Foydali qazilmalar - asosan organik va noorganik tabiiy minerallar bo‘lib, hozirgi rivojlangan texnologiyalar yordamida tabiiy va qayta ishlangan holda xalq xo‘jaligida yuqori samara bilan foydalanish mumkin bo‘lgan mahsulotga aytiladi. Foydali qazilmalar manbasi konlar, ya’ni yerning geologik ta‘sir natijasida foydali qazilmalarning bir joyga to‘planishi hisoblanadi. Foydali qazilmalar qattiq , suyuq va gazsimon holda bo‘ladi.

Foydali qazilmalarning turlariga qarab ularni quyidagi asosiy guruhlarga bo‘lish mumkin:

1. 
   Metalli foydali qazilmalar - qora va rangli metallar olish uchun hom ashyo hisoblanadi.
   
2. 
   Nometall foydali qazilmalar - qurilish, keramika va boshqa mahsulot olish uchun hom ashyo hisoblanadi.
   
3. 
   Tabiiy yoki qayta ishlangan holdagi yoqilg‘i yoki kimyo sanoati uchun hom ashyo hisoblangan, yoqilg‘i qazilmalari.
   

Foydali qazilmalar xalq xo‘jaligining asosi hisoblanadi, biror bir tarmoq yo‘qki foydali qazilmalar yoki ularning qayta ishlangan mahsulotlari ishlatilmasa. O‘zbekiston konlarining foydali qazilmalarga nihoyatda boyligi, bir necha o‘n million tonna qazib oladigan va qayta ishlaydigan yuqori texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichli yirik mexanizatsiyalashtirilgan boyitish va metallurgiya korxonalari ko‘rish imkonini beradi.

Konchilik sanoati, hozirgi zamon texnika darajasida metall yoki mineral mahsulot olish imkonini beradigan qattiq hom ashyoni beradi va qayta ishlaydi.

Foydali qazilma konlarini qayta ishlashda yer ostidan qazib olishni ko‘paytirish va ulardan kompleks foydalanish asosiy shartlardan biri hisoblanadi. Bu quyidagilar bilan izohlanadi:

-yangi konlarini izlab topish va sanoat miqyosida o‘zlashtirish uchun ko‘p mablag‘ va mehnat sarflanishi;

-xalq xo‘jaligi tarmoqlarida ruda tarkibiga kirgan deyarli barcha mineral komponentlariga bo‘lgan talabni oshishi;


3





-chiqindisiz qayta ishlash texnologiyasini yaratish va shu bilan birgalikda ishlab chiqarish chiqindilari bilan atrof-muhitni ifloslantirmaslik.Shu sabablarga ko‘ra, konlardan sanoat miqyosida foydalanish imkoni nafaqat uning qiymati va foydali qazilma miqdori, uning zahirasi, geografik joylashishi, qazib olish va transportirovka qilish shartlari, boshqa iqtisodiy va siyosiy omillarga, balki qazib olinayotgan rudani yuqori samara bilan qayta ishlash texnologiyasi mavjudligiga ham bog‘liq.

Rudalar - metall va uning birikmalaridan tashkil topgan mineral bo‘lib, tabiiy kimyoviy birikmalar hisoblanadi.

Ruda tarkibidagi minerallar, qimmatbaho komponentlar va puch tog‘ jinslaridan iborat bo‘ladi. Bunday minerallarga misli (xalkozin, xalkoprit), ruxli (sfalerit, smitsonit),qo‘rg‘oshinli (galenit, serussit) va hokazolar kiradi.

Puch tog‘ jinslarga tarkibida ajratib olinadigan va qimmatli metall bo‘lmagan jinslar kiradi. Bunday minerallarga kvars, karbonatlar, silikatlar va hokazolar kiradi.

Bu yerda foydali mineral, zararli yoki foydali qo‘shimcha, puch tog‘ jinslari tushunchalarining nisbiyligini ta’kidlab o‘tish lozim. Mineralning bu tushunchalarning qaysi biriga mansubligi faqat foydali qazilmani berilgan turigagina bog‘liq. Bitta mineralning o‘zi dastlabki mahsulotda foydali, boshqasida esa puch tog‘ jinsi bo‘lishi mumkin.

«Puch tog‘ jins» tushunchasi ham shartli hisoblanadi. Chiqindisiz metallurgik texnologiya va jarayonlar yaratishga yo‘naltirilgan metallurgik texnologiyaning taraqqiyoti, qurilish materiallari olish uchun puch tog‘jinslarning barcha komponentlaridan foydalanish mumkinligini isbotladi.Boyitma tarkibida mahsulotlardagi foydali mineral va foydaliqo‘shimchalarning asosiy qismi bo‘lsa, chiqindida puch tog‘ jinslari va zararli qo‘shimchalarning katta qismi ajratiladi.

Chiqindi boyitish jarayonidan chiqarib tashlanadi va chiqindilar maydonida yig‘iladi, boyitma esa keyingi qayta ishlash va ishlatishga jo‘natiladi.

Boyitish texnologiyasini rivojlanishi va takomillashuvi hamda xom ashyodan kompleks foydalanishning oshishi, ya’ni qancha ko‘p qimmatli komponent olinsa, shuncha asosiy metallning kam miqdori bilan iqtisodiy va texnik jihatdan rudani qayta ishlash samarali bo‘lishi isbotlandi.

Rudalar ham, boshqa foydali qazilmalar singari, yer yuzasida tabiiy ravishda to‘planadi, bu to‘planish kon deb ataladi.


4





Geologiya vakonchilik ishiningasosiy vazifasiboyitish fabrikalari va metallurgik korxonalarni kerakli tabiiy hom ashyo va qo‘shimcha materiallar bilan o‘z vaqtida ta'minlash hisoblanadi.

Ruda konlarini o‘zlashtirish va hom ashyoni boyitish va metallurgik korxonalarga yetkazish bilan konchilik sanoati shug‘ullanadi. Ruda konlarini o‘zlashtirishda ochiq, yopiq va boshqa usullardan foydalaniladi.

5

1. 
   amaliy mashg‘ulot Boyitishning texnologik ko‘rsatkichlari
   

Boyitishning asosiy texnologik ko‘rsatkichlariga quyidagilar kiradi: komponentning dastlabki ruda va boyitish mahsulotlaridagi miqdori, boyitish darajasi, boyitish mahsulotlarining chiqishi, komponentlarni boyitish mahsulotlariga ajralishi.

Komponentningmiqdori deb mahsulotdagi komponent og‘irligini mahsulot og‘irligiga nisbatiga aytiladi.

Boyitish darajasi deb, boyitilgan mahsulot tarkibidagi qimmatbaho komponent miqdorinining dastlabki ruda tarkibidagiqimmatbaho komponent miqdorinining nisbatiga aytiladi. Boyitish darajasi boyitma dastlabki mahsulotga nisbatan qancha boyligini ko‘rsatadi.

k -I

a

bu yerda: P - boyitma tarkibidagi qimmatbaho komponent miqdori, a - dasnki ruda tarkibidagi qimmatbaho komponent miqdori.

Boyitish mahsulotlarining chiqishideb, boyitish natijasida olingan mahsulot og‘irligini dastlabki mahsulot og‘irligiga bo‘lgan nisbatiga aytiladi. Chiqishni foizlarda yoki birlik ulushlarida ifodalash qabul qilingan. Birlik ulushlarda ifodalangan chiqishga teskari o‘lcham boyitish natijasida bir tonna mahsulot olish uchundastlabki mahsulotning tonnalari sonini ko‘rsatadi.

Chiqishni aniqlaymiz:

boyitmaning chiqishi _Уб - ^— 100,%

chiqindining chiqishi _Гч- ^—. ₁₀₀,%

Boyitish oxirgi mahsulotlari chiqishlarining yig‘indisi 100 % deb qabul qilinadigan dastlabki mahsulotning chiqishiga teng.

С Т C+T v_h + y_h- --100 + --100 100 -100%

^r Q Q Q

Balans tuzamiz: mahsulot bo‘yicha Q=C+T,

6

komponent bo‘yicha _Q .a _-CJL+_T _v_

100 100 100


Q a - CL + Tv

Mahsulot balansi tenglamasidan

T = Q - C,

C = Q - T.

T va C larning qiymatini komponentning balansi tenglamasiga qo‘ysak

Q-a-CL + Q - C )-v ,

va

Q-a-Q - T )L + Tv,

bundan:

C a -V


^{Q l-v}

va

T _ L-a Q ^L-V .

U holda chiqishlarni hisoblash uchun hisoblash formulasini olamiz.

у - ^— -100- 100,%

ⁿ Q L-v ^, ,

r_ch-^T -100- ^L-a-100,%

Q L-v .

Q,C va T - tegishli ravishda dastlabki mahsulot, boyitma va chiqindining og‘irligi, t/soat yoki t/ sutka;

1. 
   l va v - dastlabki mahsulot, boyitma va chiqindidagi qimmatbaho komponentning miqdori, %;
   

• 
  - mahsulotning chiqishi, % yoki birlik ulushida;
  

Boyitish mahsulotlarigafoydali komponentning ajralishi deb, mahsulotdagi komponent og‘irligini shu komponentning dastlabki rudadagi og‘irligiga nisbatiga aytiladi. Ajralishni foizlarda yoki birlik ulushlarida ifodalash qabul qilingan. Foydali komponentning boyitmaga


7





ajralishi boyitishda shu komponentning qancha qismi dastlabki mahsulotdan boyitmaga o‘tganini ko‘rsatadi.

Komponentning ajralishini aniqlaymiz boyitmaga

C —

s₆ = —¹⁰⁰ -100 = ^—L -100,%

„a Q - a

Q—

100

chiqindiga

T

s = - ...

a Q-a


T —

s = -100 = -^T— -100,%


Q

100 .

Komponentni boyitishning oxirgi mahsulotlariga ajralishi yig‘indisi uni 100 % deb qabul qilingan dastlabki mahsulot ajralishiga teng.

s_b+s _h = ^—L-100 + -^— -100= ^{—L + T—} -100 = 100%

^Ь Q-a Q-a Q-a

Q_ea Q l^arni^{ng yuqorida top}il^{gan q}i^ymatl^arin^{i s}, , ^s, ga ^q°‘^yib a^jralis^hn, hisoblash uchun formulani olamiz.

s= -^CL-100 = 0—-^L-100 = ^Уу—

Q-a —-V a a

Tv L - a v у , -v

s. =-^T—-100 = ^L-^a- ^— -100 = ^yh—

Q-a L — v a a

Texnologik ko‘rsatgichlar boyitish fabrikalaridagiboyitish jarayonlarini baholash uchun xizmat qiladi.

1. 
   misol. Misli rudalarni boyituvchi fabrikaning ishlab chiqarish unumdorligi 420 t/soat. Misning miqdori: dastlabki rudada a =1,2 % boyitma l =22 %, chiqindida v=0,1 %. Boyitmaning va chiqindining, chiqishi, misni boyitma va chiqindiga ajralishi va boyitish darajasini aniqlang.
   

у = ^^-v -100 = ^{1,2 - 0,1} -100 = -100 = 0,0502 = 5,02%, ^b L-v 22 - 0,1 21,9

y_ch = 100 - 5,02 = 94,98%,

s_b = ^CL -100 = ^a-— -^L-100 = ^yL = ^5,02-22 = 92%,

Q- a L-v a a 1,2


8

s_h=^T— -100 =^L-a —. 100 = Lh— = ⁹⁴,^98-0Д = 7,99 - 8%, Q-a L-v a a 1,2

C = Q = 420-⁵⁰² = 21,08/ / soat, 100 100


у и 94 98

Т = Q - = 420—^,— = 398,92t / soat, 100 100


* = L = 22 = 18 %,

a 1,2

2. 
   misol.Ruhli ruda tarkibida ruhnning dastlabki rudadagi miqdori 3%, boyitma tarkibidagi ruh miqdori 65%, ruhning boyitmaga ajralishi - 90%.Boyitma va chiqindining chiqishini va chiqindi tarkibidagi ruhnning miqdori vni aniqlang.
   

_s =IjlL

^sb =

a

^sb ^-a = lb ^L

njL-Ю0 = ^90-3-100 = 4,15 % ^b L 65 ,

y_ch = 100 - 4,15 = 95,85 % s_ch = 100 - 90 = 10 %


^Sch


a

^sch =^ach Lch ^V , v = Sha = Ш-2 = 0,20 _0/o

У_сь 95,85 .

3. 
   misol. Qalayli rudalarni boyituvchi fabrikaning ishlab chiqarish unumdorligi 420 t/soat. Qalayning miqdori: dastlabki rudada a =1 % boyitma l =45 %, chiqindida v=0,1 %. Boyitmaning va chiqindining, chiqishi, qalayli boyitma va chiqindiga ajralishi va boyitish darajasini aniqlang.
   

у = ^a-v -100 = ^{1,0 - 0,1} -100 = -⁰-⁹- -100 = 0,0200 = 2,0%

L-v 45 - 0,1 44,9

y_ch = 100 - 2,0 = 98%

La=⁹⁰i=1,38 %