Research and publications

Tajribani bajarishda quyidagi qisqacha nazariy tushunchaga ega bo‟lishi kerak: 
Agar qattiq jismga tashqi kuch ta‘sir etsa, bu jismning chiziqli o‘lchamlari va shakli 
o‘zgaradi, ya‘ni jism deformatsiyalandi. Tashqi kuchlar ta‘siri olingandan so‘ng de-
formatsiyalangan jism o‘zining avvalgi holatini tiklay olsa, bunday deformatsiya 
elastik deformatsiya; jism avvalgi holatini (chiziqlti o‘lchamlarini va shaklini) tiklay 
olmasa, 
bunday 
deformatsiya 
plastik 
deformatsiya 
deyiladi. 
Qattiq 
jism 
deformatsiyasini: 1) cho‘zilish (yoki siqilish); 2) egilish; 3) siljish; 4) buralish 
deformatsiyalariga ajratamiz.
1-rasm 
Birinchi navbatda biz cho‘zilish deformatsiyasini ko‘rib chiqaylik. Buning 

---

463 
uchun biz ko‘ndalang kesimi S hamma joyda bir xil bo‘lgan bir jinsli sterjen olamiz. 
Aytaylik, biz tekshirayotgan sterjenning boshlang‘ich uzunligi L bo‘lsin. Sterjenning 
bo‘ylama o‘qi bo‘ylab yo‘nalgan (1-rasm) va uning S ko‘ndalang kesimiga bir tekis 
taqsimlangan F kuchlar ta‘sirida sterjenning uzunligi 
a
holda musbat 
L

orttirmaga, 
b
holda esa manfiy 
L

orttirmaga ega bo‘ladi. Biz shartli ravishda cho‘zuvchi kuchlarni 
musbat deb, siquvchi kuchlarni manfiy deb olamiz. Demak, 
L

miqdor cho‘zilish 
uchun musbat, siqilish uchun manfiy bo‘ladi. U sterjenning boshlang‘ich uzunligi 
bilan quyidagicha bog‘langan: 
L
L



(1-1) 
Bu ifodadagi 

berilgan sterjen uchun o‘zgarmas kattalikdir yoki boshqacha aytganda, 
nisbiy deformatsiya kattaligidir, ya‘ni: 
L
L



(1-2) 
Shuningdek, berilgan sterjenning eni deformatsiyalanmagan paytda 
b
bo‘lib, 
deformatsiyalangan paytda 
b
1
bo‘lib qoladi. Demak, sterjen cho‘zilganda bo‘yiga uza-
yishi bilan bir vaqtda eniga qisqarar ekan, binobarin, sterjen ko‘ndalang 
deformatsiyaga ham ega bo‘lar ekan. Sterjenning ko‘ndalang deformatsiyasini 
xarakterlaydigan kattalikni 
k

deb belgilab, uning uchun 
b
b
b



1
 
 
(1-3) 
ifodani 
b
ga bo‘lib,
b
b
k



(1-4) 

---

464 
ifodani hosil qilamiz. Agar 

>0 bo‘lsa, 
k

<0; 

<0 bo‘lsa, 
k

>0 bo‘ladi. 
Tajribalarning ko‘rsatishicha 
k

 ning 

 ga nisbati o‘zgarmas sondir. Uni odatda 

 
bilan belgilanadi va Puasson koeffitsiyenti yoki ko‘ndalang siqilish moduli deyiladi:



k

(1-5) 
Ko‘ndalang siljilish moduli jismning elastiklik xossasini xarakterlaydi. Sterjen 
uchlariga cho‘zuvchi (siquvchi) F kuchlar (1-rasmga qarang) ta‘sir qilganda uning 
ixtiyoriy bo‘lagiga tegishli ko‘ndalang kesimida shu kuchga teng zo‘riqish vujudga 
keladi. Sterjenni bir jinsli desak, u holda zo‘riqish sterjenning ko‘ndalang kesimi 
bo‘ylab tekis taqsimlanadi deyish mumkin. Ko‘ndalang kesimning yuza birligiga ta‘sir 
qiluvchi zo‘riqishni xarakterlaydigan kattalik kuchlanish deyiladi va 

bilan 
belgilanadi: 
S
F


(1-6) 
Kuchlanish ta‘sir qilayotgan kuch yo‘nalishiga qarab, ikki xil bo‘ladi. 
Agar kuch 
o‘zi ta‘sir qilayotgan sirtga o‘tkazilgan normal bo‘ylab yo‘nalsa, u holda kuchlanish 
normal kuchlanish deyiladi, agar kuch shu sirtga o‘tkazilgan urinma bo‘ylab yo‘nalsa, 
kuchlanish tangensial kuchlanish deyiladi va bu kuchlanishlar mos ravishda 
n

,



bilan belgilanadi
. 
Tajriba natijalaridan ma‘lumki, 

kuchlanish 

nisbiy deformatsiya kattaligiga 
to‘g‘ri proporsional bog‘langan, ya‘ni 


E

(1-7) 

---

465 
(1-6) ni (1-7) ifodaga qo‘yib,

E
S
F

(1-8) 
ni hosil qilamiz. Shuningdek, (1-2) ni (1-8) ga qo‘yib,
L
L
E
S
F


yoki 
L
S
FL
E


(1-9) 
tenglikni olamiz. Bu yerda 
E
kattalik elastiklik yoki Yung moduli deyiladi va bu 
kattalik ham jismning elastiklik xossasini xarakterlaydi. Uning fizikaviy ma‘nosi 
quyidagicha: E Yung moduli miqdor jihatdan shunday kuchlanishga tengki, sterjen 
uchlariga unga teng miqdordagi kuchlanish qo‘yilganda sterjenning chiziqli o‘lchami 
kuchlanish yo‘nalishida ikki marta ortadi. Bu holda nisbiy deformatsiya kattaligi 
1



L
L

ga teng bo‘ladi.