Research and publications

Ключевые слова: 
«Тузуклар» Тимура, «Кодекс» Наполеона, юридическое 
равенство, законность, свобода, имущественные права, наследование и 
императивные права, права женщин и равенство женщин с мужчинами. 
Abstract 

---

269 
In this article, the two great personalities - Amir Temur and Napoleon Bonaparte 
- have a striking resemblance, the Sahibkiran's "Tuzuklar" and Napoleon's "Codex" are 
legal sources as a spiritual heritage, the division of powers, constitutional principles 
and their consistent implementation in government. balance, statehood and diplomacy, 
military skills, creative potential, views on science, art and architecture, the 
implementation of royal work on the basis of councils and events, the interests of the 
people in each matter. It is shown that the ideas and views expressed in these books of 
these great figures are important not only for their time, but also for present and future 
generations. 
Keywords
:Timur's "Tuzuklar", Napoleon's "Code", legal equality, legality, 
freedom, property rights, inheritance and compulsory rights, women's rights and the 
equality of women with men. 
Ҳарбирхалқнингтарихидабуюксиймоларҳукмронликқилгандаврлармавжудд
ир. 
Бусиймоларўзлариҳукмронликқилгандаврнингузоқѐкияқинбўлишигақарамасдан
бир-бирларигақайсидиржиҳатларибиланяқинтуришадивааксинчафарқланишади. 
Бутундунѐгамашҳурбўлгантарихийшахслар: 
СоҳибқиронАмирТемур (1336-1405) ваимператорНаполеонБонапарт (1765-
1820) сиймоларинисолиштирганда, уларорасидадаврийжиҳатданкескинфарқ(400 
йилгаяқин.-Ж.Ў) 
бўлишигақарамасдануларнингдавлатбошқарувида, 
ичкисиѐсатида, 
ҳарбийфаолиятидаайримўхшашликларниучратишмумкин. 
Албатта, 
НаполеонБонапартваАмирТемурфеноменинисолиштириш, 
ўрганишкечаѐкибугунпайдобўлганийўқ. 
БуиккибуюкшахснингфаолиятинисолиштиргандаСоҳибқирондан 
―Тузуклар‖, 
Наполеондан 
―Кодекс‖лармаънавиймеросбўлибқолган. 
―Уларнингфаолиятигаҳархилдаврлардаберилганбаҳотурличабўлишигақарамасда
н, 
буиккалабуюкшахснингтарихдаўзмуносибўринлариборлигиниҳечкиминкорқила
олмайди‖.
14
Албатта, бу икки буюк шахс фаолиятида ѐрқин ўхшашлик, аввало, ўз 
даври учун буюк салтанат барпо эта олганлигидир. 
Соҳибқирон 
―Тузуклар‖иҳукмдорларнингтуриш-турмушваахлоқ-
одобмеъѐрларинибелгиловчиўзигахосбирдастур-ул-амалдир. 
―Тузуклар‖даАмирТемурнингдавлатчиликвадипломатия, 
ҳарбиймаҳорат, 
бунѐдкорликсалоҳияти, 
илм-фан, 
санъатвамеъморчиликкаоидқарашлари, 
салтанатишлариникенгашватадбирасосидаамалгаошириш, 
ҳарбирмасалада 
элманфаатиниўйлабиштутишбиланбоғлиқжиҳатлариѐритилган. 
14
Эргашев Ш. Уч буюк франсуз.-Т.: ―Ўзбекистон‖. 2013. -Б.99. 

---

270 
―Мутахассисолимларнинг 
(А.А.Семенов, 
М.Пе,Э.Г.Браунваб.) 
сўзларигақараганда: 
―Темуртузуклар‖ибошдатуркийтилдаѐзилган. 
Бутунвоқеабиршахс – АмирТемурномиданхушҳол этилади ‖
15
.
―Темур Тузуклари‖ XIV асрнинг II-ярмига оид ижтимоий-сиѐсий 
воқеаларни ўрганишга доир Темур салтанати унинг давлати тизими, 
бошқарилиши, суд тузилишига оид жуда муҳим қоидалар ва маълумотларни 
ўзида акс эттирган тарихий ҳуқуқий манбадир. Тузилиши жиҳатидан ―Темур 
Тузуклари‖ маъмурий-ҳарбий кодексдир. 
АмирТемур 
―Тузуклар‖ииккибўлимданиборатбўлиб, 
биринчибўлимдаСоҳибқироннингфаолиятидавомидагисиѐсийвоқеалар, 
марказлашгандавлаттузишйўлидагисаъй-ҳаракатлар; 
иккинчибўлимдаижтимоийхарактерга 
эгабўлганжараѐнлар, 
ҳарбий, 
иқтисодиймасалаларюзасидансоҳибқироннингқарашлари, фикрлари, тутганйўли, 
тажрибасиўзаксинитопган. 
―Янабуюрдимки, 
ҳарернингҳокимлариғаразгўйтуҳматчиванафсибузуқкишиларнингтуҳматсўзлари
биланкаттавакичикшахслараҳолисиданҳечкимгажаримасолинмасинлар. 
Фақатбировнинггуноҳи 
4 
кишининггувоҳликберишибиланисботланса, 
гуноҳигаярашажаримасолинсин‖
16
деганўгитларнингўзиданоқбиз 
―Тузуклар‖дажамиятҳаѐтинақадарадолатлитарздатартибгасолинганлигиникўриш
имизмумкин. 
ГарчиНаполеонБонапартвасоҳибқиронорасидасалкам400 
йилликвақтфарқбўлса-да, 
НаполеоннингАмирТемургамуносабатиўтаижобийбўлганлигиникўришимизмумк
ин. 
―НаполеонМуқаддасЕленаоролидабўлганпайтдаАмирТемурноминиқайта-
қайтаилиқсўзларбилантилгаолибтурган‖
17
. 
НаполеонҳамАмирТемурсингарийириксалтанатҳукмдорибўлганвагарчибор-
йўғимамлакатни 
15 
йилбошқарганбўлса-да, 
ФранцияваҳаттоЕвопатарихидачуқуризқолдирди. 
ШарқдаАмирТемур 
―Тузуклар‖инимеросқилибқолдирганбўлса, 
ғарбдаНаполеон 
―Фуқароликкодекси‖нияратди. 
―Наполеонкодекси‖Франциянингоғир, 
ғалаѐнливаалғов-далғовлипайтларидаяратилганбўлиб, 
будаврдаНаполеонБонапартолдидамамлакатнибарқарорлаштиришваянгиюридик
асосга 
эгабўлганмустаҳкамҳукуматтузишвазифаситурар 
эди. 
―Наполеонҳокимияттепасигакелгандаврдамамлакатда 
366 
15
―Темур тузуклари‖ – Т.:1991. -Б.6. 
16
Ўша китоб. -Б.94.
17
Граф Лас-Каз. Мемориал Святой Елены. Книга 1. М.: 2014. -С.474. 

---

271 
тамаҳаллийкодексамалқилар 
эди‖
18
. 
Ўртаасрларгахостизимсизлик, 
фуқароларҳуқуқларинингчалкашлилигиватартибсизлигинитугатишватартибгасо
лишмақсадидаНаполеонБонапарттомонидан 
1804-йилнинг 
21-
мартидаянгиқонунларлойиҳаситузилдивабулойиҳа 
1807-йил 
―Наполеонкодекслари‖ 
номиниолди. 
―Наполеонкодекслари‖ 
2281 
моддаданиборатбўлибалоҳидакитобларга, 
китобларбўлимларга, 
бўлимларбобларга, 
боблар 
эсақисмларгаажратилган. 
Умумийҳолда, 
унингмазмуниўзидауч элементни: personae (шахслар), res (буюмлар), actions 
(фаолият, 
ҳаракат) 
акс 
этарди‖
19
. 
КодексФранциядамамлакатнибарқарорлаштиришгаватартиблаштиришгажудакат
тахизматқилди. Унингасосидажамиятдаҳуқуқийтенглик, қонунийлик, эркинлик, 
мулкчиликҳуқуқларитартибгасолинди. 
Servitut(хусусиймулкдорликҳуқуқи), 
uzurfrukt(ўзгамулкига эгаликқилишҳуқуқи) муносабатларитартиблаштирилди. 
Фуқароликмажбуриятлари, 
Оилаҳуқуқиқарортопди. 
Барчанингқонунолдидабирдайтенг 
эканлигитаъминланабошланди. 
―Наполеонкодекслари‖ 
нафақатфуқароликқонунчилигинитаъминлади, 
балкифуқароликҳуқуқигаоидфанларнингвужудгакелишиваривожланишигатуртк
ибўлди‖
20
.
―Наполеонкодекслар‖ининг 
1-китоби 
7-515 
моддаларниўзидатўплаб, 
фуқароликҳуқуқимеъѐрлари, 
фуқароликҳуқуқиҳолатиактлари, 
оилаваникоҳҳуқуқларитўғрисидагимоддаларниўзичигаолади. 2-китоб 516-710 
моддаларданиборатбўлиб, 
хусусиймулкдорликҳуқуқи, 
uzurfruktваservitutтўғрисидагимоддаларниўзичигаолади.3-китоб 
711-
2281моддаларданиборатбўлиб, 
мулкдорликҳуқуқига 
эгабўлишнингбошқатурлийўллариҳақида, 
меросийвамажбурийҳуқуқлартўғрисидагимоддаларниўзичигаолади‖
21
.
Наполеон 
―Кодекслар‖идамулктурлариқуйидагиларгабўлинади: 
хусусиймулк, давлатмулки, жамоамулклари. 
―Кодекслар‖дамулкдорнингеручасткасигабўлганҳуқуқибатафсилбелгиланга
н, 
сервитут, 
кўчмасмулкнингмеросхўрларўртасидатўғритақсимланишианиқѐритилган. 
―Наполеонкодекси‖авлодданавлодгамеросбўлибўтадиганвамеҳнатнатижасидаорт
тириладиганмулкларўртасидагитафовутнийўқотди. 
18
https://uk.wikipedia.org/wiki/Цивільний_кодекс_Франції. 
19
https://uk.wikipedia.org/wiki/Цивільний_кодекс_Франції. 
20
Тараборин Р.С «Кодекс Наполеона»-научный вестникУрАГС.ғ3(8) г.Екатиринбург, 2009. -
С.3. 
21
https://mywordworld.ru/uz/sochineniya/odnim-iz-vazhneishih-sobytii-v-istori-sila-kulta-imperiya-
napoleona-pala/ 

---

272 
Оилаҳуқуқидабелгилангантартибгакўра, никоҳ (черковдатузиладиганаҳднома) 
тузишучунучшартбажарилишикерак: 
1. 
Эр-хотинвауларнингота-
оналаринингрозилиги 
(имтиѐзотатомонда); 
2. 
Никоҳѐшигаетганбўлиши 
(еркакларда 18, аѐлларда 15 ѐш); 3. Қариндошликвабошқаникоҳдабўлмаслик. 
Фуқаролик кодекси Наполеоннинг ўзи бошчилигидаги махсус комиссия 
томонидан тайѐрланган. Унда хусусий мулк эркинлиги, тадбиркорлик эркинлиги 
ва оила қонунчилиги каби муҳим қоидалар мустаҳкамланди. Фуқаролик 
кодексига биноан янги турдаги оилавий муносабатлар ўрнатилди. Аѐл олдин 
XIXаср бошларида Европада ҳуқуқ субъекти сифатида қаралмаган. У эрига ѐки 
отасига тўлиқ бўйсуниши кераклигига ишонишган. Биринчи марта 
Наполеоннинг Фуқаролик Кодекси Европада аѐлларга ажрашиш ҳуқуқини 
берди. Бироқ, аѐллар бу ҳуқуқни жуда узоқ вақт сақлаб қолишмаган. 1816 йилда 
у олиб кетилган ва фақат 1884 йилда тикланган. Фуқаролик Кодекси аѐлларнинг 
ҳуқуқларини эркаклар билан тенглаштира олмади. Аѐлларнинг овоз бериш 
ҳуқуқи йўқ эди. Наполеоннинг ўзи ўзининг Фуқаролик Кодексининг маъносини 
тушунган. Унинг ѐзишича, унинг ҳарбий ғалабалари ҳеч қандай маънога эга 
бўлмаслиги мумкин, лекин фуқаронинг ҳуқуқлари Наполеон учун аҳамиятли 
эди.
22
Бунданкўринибтурибдики, ―Наполеонкодекслари‖ ўшадаврнингмеъѐрий-
ҳуқуқийактисифатидажамиятдагибарчаижтимоиймуносабатларнитартибгасолиб
турганважамиятривожиучунмуҳимаҳамиятга 
эгабўлган.Франциядаҳуқуқсоҳасигаоидфанларузоқвақтдавомидаайнан 
―Наполеонкодекслари‖ асосидаўргатилар эди. Ушбу―Кодекслар‖―Италия, 
Белгия, 
Голландия, 
Полша, 
Швецариявабошқамамлакатларнингфуқароликкодекслариучуннамунабўлибхизм
атқилди‖
23
. 
Хулосаўрнидашунитаъкидлашжоизки, 
буиккибуюксиймонингдунѐтарихигақолдирганмеросинафақатўздаври, 
балкибугунгикундаҳамжамиятимизаъзолариниянадафаолижтимоиймуносабатлар
ниамалгаоширишгахизматқилади. 
Соҳибқироннинг 
―Салтанатишларинингтўққизулушинимашварат, тадбирвакенгаш, бирулушини 
эсақиличбиланбажокелтиришзарур‖, 
―Кучадолатдадир‖, 
―Билагизўрбирни, 
билимизўрмингнийиқар‖ 
вабошқашукабидоносўзларибугунгикундаҳамҳаржиҳатданибратбўлибхизматқил
22
https://muegn.ru/uz/istoriya/hronologicheskaya-tablica-konsulstvo-i-obrazovanie-napoleonovskoi-
imperii.html © muegn.ru 
23
https://mywordworld.ru/uz/sochineniya/odnim-iz-vazhneishih-sobytii-v-istori-sila-kulta-imperiya-
napoleona-pala/ 

---

273 
ади. 
НаполеонБонапартнинг 
―Кодекслар‖и 
эса 
―бутунХIХасрдавомидаўзгармасдан, 
2281 
моддаданбор-йўғи 
216 
модданингўзгартирилганлиги, 
2065 
тамодданинг 
эсаўзҳоличақолдирилган‖
24
лигиҳамдиққатгасазовордир. 
Ваҳоланки, 
сайѐрамизқонуншунослариучунбуиккиманбанингаҳамиятиҳалиҳанузгачакаттади
р. 
НаполеонБонапартнингқуйидаги: 
―Бошқарувусуливаномланишиҳақиқатдаунчамуҳим 
эмас. 
Агарбарчафуқароларгаадолатлимуносабатдабўлинса, 
уларнингхавфсизлигитаъминланса, 
солиқлар, 
эҳсонларвамукофотларбирхилмиқдордабўлса, 
ундадавлатнибошқаришанчаяхшиланади‖
25
,-
дебайтганфикрлариданҳамимператорнингжамиятаҳволидавлатбошқарувиганақа
дартаъсиркўрсатишинияққоланглаганлигиникўришимизмумкин. 
Буулуғсиймоларнингмазкуркитобларидаифода 
этилганғоявақарашларнафақатўздаври, 
балкибугунгивакелгусиавлодларучунҳаммуҳимаҳамияткасб этишибежиз эмас.