Reje: Ósimliklerdiń ontogenezi haqqında túsinik

I. Latent dáwir (lat.latens-jasırın, kórinbeytuǵın), bunda ósimlik spora, tuqım yamasa miyweleri tınıshlıq halatında boladı.
II. Virgil dáwir (lat.virginitas-qız waqtı), bul ósimliktiń tuqım óniwinen baslap, tap birinshi gúllegenshe bolǵan dáwirdi óz ishine aladı. Ol óz náwbetinde nálshe, jas ósimlik hám boy jetpegen dáwirlerge ajıratıladı.
III. Generativ dáwir (lat.generare-payda bolıw, jaratılıw). Birinshi gúllegennen baslap, tap aqırǵı gúllegeńe shekem bolǵan dáwirdi óz ishine aladı.
IV. Senil dáwir (lat.senilis-ǵarrılıq). Ósimliktiń jası úlkeygen sayın gúllew qásiyetin joǵaltadı. Usı waqıttan baslap, tap quwrap qalǵansha bolǵan dáwir senil dáwir esaplanadı.
Kópshilik ósimliklerdiń polikrapiklik qásiyetleri olardıń ómiriniń uzaqlıǵı hám kóp jıl jasawın kórsetedi. Ádette terekler uzaq ómir keshiredi, olardan keyin putalar, al shóp deneli ósimlikler bolsa olarǵa qaraǵanda az jasaydı. Barlıq tirishilik formadaǵı ósimlikler (terekler, putalar, putashalar, yarım putalar hám shóp deneli ósimlikler) ontogeneziniń dáwir hám basqıshlarında óziniń tiykarǵı kósher bólimin, denesin, kaudeksin saqlap qaladı. Senil dáwirine jetkende enine keńeyiwi toqtap, oraylıq bólimnen baslap áste-aqırın jemirilip baslaydı. Tamırpaqallı, oralıp ósiwshi ósimliklerdiń tiykarǵı kósher bólimi ózinen payda bolǵan onsha uzaqta bolmaǵan tamır paqallar, kaudeksler menen almasadı, al tiykarǵı kósher bólimi bolsa quwrap baradı. Ósimlikler ómiri dawamında ózleri jasaǵan sırtqı ortalıqqa, túrli ekologiyalıq shárayatlarǵa beyimlesken halda ósedi.
Ósimliktiń máwsimlik qubılısları. Tirishilik formalarınıń belgilerinen biri ósimliklerdegi máwsimlik qásiyetler. Dáwirli ráwishte qurǵaqshılıq yamasa suwıq ıqlımlı shárayatta ósiwshi ósimliklerde máwsimlik ishki hám sırtqı ózgerisler jaqsı kórinedi. Olardan biri terektegi japıraqlarınıń túsiwi bolsa, ekinshisi shóllerde ósiwshi seksewil sıyaqlı japıraqsız ósimliklerde ıssı kúnler baslanıwı menen shaqalarınıń tógiliwi.
Shóp deneli ósimliklerde japıraqlarınıń túsiwi kem ushıraydı. Ádette, olardıń japıraqları jer ústi shaqaları menen birge quwrap qaladı. Báhárde kóp jıllıq ósimliklerde búrtikleri jazdırılıp, jańa tamır hám paqallardaǵı kambiydiń iskerligi jańalanadı hám kúshli isleydi. Bul waqıtta zapas halındaǵı azıq zatlar sarplanıwı baslanadı.
Kóp jıllıq ósimliktiń vegetaciya dáwirinde jańa búrtiklerdiń qáliplesiwi hám jetiliwi menen olarda vegetativ hám generativ organlardıń hasıl bolıwı dawam etedi. Zapas azıq zatlardın toplanıwı qurǵaqshılıq yamasa qıs máwsiminiń baslanıwı menen kúsheyedi. Olarda zapas azıq zatlar toplawshı túynekshe, piyazsha hám basqa soǵan uqsas organlar qáliplesedi. Kelesi vegetaciya dáwiriniń baslarında usı zatlar jańa tamır hám shaqalardıń ósiwin hámde kambiydiń iskerliginiń tikleniwine sarplanadı.
Bul botanikanıń iri hám dáslepki qáliplesken bólimleriniń biri. Morfologiyanıń wazıypası-ósimlik formalarınıń rawajlanıwın hám kelip shıǵıw nızamliqların tolıq hám de onıń ayırım bólimlerin, organların úyrenedi. Ósimlik organlarınıń rawajlanıwın hám payda bolıwın eki planda qarap ótemiz:
1). Ayırım túrlerdiń jeke rawajlanıw barısı, mısalı tuqım kógerip shıqqannan, jańa tuqım payda bolǵanǵa hám ómiriniń aqırına shekemgi aralıq (ontogenez).
2). Barlıq túrlerdiń yamasa qálegen basqa sol áwlad jatatuǵın sistematikalıq toparlardıń tariyxiy rawajlanıw barısı. (filogenez).
Morfologiya iliminiń rawajlanıw processi tiykarında qániygeleskeń ilimler payda boldı, olardan citologiya-ósimlik kletkasınıń hám onıń quramlıq bólekleriniń, tiykarǵı strukturalıq birliginiń rawajlanıwı hám dúzilisi nızamlıqları haqqında ilim:
Ekinshiden, ósimlik ashıq ósiw sistemasınaiye hám onda putin ontogenez dawamında jańa organlar payda boladı. Pobeg kóp sanlı qatar japıraq hám burtike iye bolǵan buwınlardan ibarat, bul qatardaǵı jas organlar áwelgi payda bolńan organlardan parq qıladı. Paqal hám tamır ósken sayın olardıń ishki dúzilisi birinen keyin biri ózgerip baradı: aǵashlıqtıń hám qabıqtıń jas bólimi kóp jıllıq ǵarrı bóliminen parq qıladı.
Ósimliklerde biogenetikalıq nızamlıqtıń payda bolıwı ózine tán qásiyetleri bar. Ontogenezdiń baslanǵısh basqıshlarında áwladlardıń belgileri payda bolıwı mumkin, keyin olar izsiz joǵalıp ketedi yamasa er jetken ósimliklerde saqlanıp qaladı. Mısalı ushın jip tárizli suw otlarınan ulotriksti alıw mumkin. Olardıń gametaları hám zoosporaları bir kletkalı hárekecheń suw otlarına uqsas qamshıǵa iye. Mine sonday uqsaslıqlarǵa tiykarlanıp shamalaw mumkin, jip tárizli suw otlaro bir kletkalı qamshılı suw otlarınan kelip shıqqan dep; ekinshi mısal jas ósimliklerdegi birinshi payda bolńan japıraqlar, áwladlardıń japıraqlarına uqsas boladı. Ózinde arnawlı qanigelesken ótkiziwshi sistemaları bar bolǵan nay talshıqlı ósimlikler tórt ósimlik álemine bólinedi: 1-Psilopsida, 2- Likopsida, 3-Sfenopsida, 4-Pteropsida. Jabıq tuqımlılar házirde jer betinde tábiyiy hám mádeniy ósimliklerdiń tiykarǵı bólimin quraytuǵın eń sońǵı qánigelesken ósimlikler toparı esaplanadı.
Guldiń ulıwma dúzilisi tuqımlı ósimliklerge tán hám tuqımnıń dúzilisinen baslanadı, tuqım ózinde azıq saqlawshı tuqım qabıǵı menen aralıp qorǵalǵan ósimliktiń embrionın ózinde saqlaydı.
Bizge tanıs bolǵan barlıq ósimlikler denesi kletka hám toqımalardan turadı. Ósimlik kletkası ilimge XVII ácirdiń 60-jıllarında belgili boldı. Ósimlik kletkasın úyreniwde Robert Guktiń xızmeti ullı. Guk buzinadan juqa kesindi tayarlap, mikroskop arqalı qaralǵanda mayda tesikshelerdi kórip, onı «kletka» dep atadı. Kletka haqqındaǵı maǵlıwmatlardı keńeytiwde Mal`pigi hám Gryu (1671 j.)lardıń roli úlken. Ósimlikler duńyası óziniń kóp túrli morfologiyalıq dúzilisine iye bolǵan uákillerge júdá bay. Ósimliklerdiń bir kletkalalardan baslap judá úlken kólemdegi uakillerin ushıratıw mumkin. Máselen, kók-jasıl suw otları bólimi uákilleriniń ayırım bir kletkalı shar tárizli, jip tárizli, diatom suw otları bóliminiń kóp ǵana uákilleri mikroskopik dúziliske iye.
Sonıń menen birge tábiyatta joqarı dárejeli ósimlikler házirde sporalı joqarı dárejeli ósimlikler, ashıq tuqımlı hám guli ósimlikler tárizinde óziniń tirishilik iskerligin dawam ettirmekte. Sporalı joqarı dárejeli ósimlikler moxlar, plaunlar, qırıqbuwınlar, qırıqqulaq ósimlikler bólip, olardıń sırtqı kórinisi túrli formada boladı.
Mox bólimi ósimliklerniń ayırım uákilleri denesi ápiwayı bolıp, olar jer betiniń kóp jerlerinde ushıraydı. Plaunlar qáliplesken japıraq paqalǵa iye. Qırıqqulaqlardıń sırtqı kórinisi shıraylı bolıp, hár waqıtta ushtan ósiwshi «hámyya» dep atalıwshı japıraq hám buwın aralıqları qısqarǵan pobegler qáliplesken. Sporalı joqarı dárejeli ósimliklerdiń tek ǵana moxlar bóliminde gametofiti dominat bolıp, hár túrli kóriniske iye.
Ashıq tuqımlı ósimlikler iri denesi kushli bolıp, tuqımları (ǵozalarda) qubbalarda ashıq halda boladı. Gulli ósimlikler házirde xukimran ósimlikler bolıp, joqarıda aytıp ótilgen ósimliklerge qaraǵanda bir qansha quramalı tirishilik formaǵa iye. Olarda tuqım jabıq halda payda boladı. Shańlanıw hám tuqımlanıw sıyaqlı biologiyalıq processler payda boladı.
Solay etip, jer betindegi ósimlikler hár túrli ekologiyalıq sharayatlarda ósedi hám jer júzinde júz beretuǵın kóp ǵana processlerge qatnasadı.
Tómen dárejeli ósimliklerde differenciaciya 3 túrli evolyucion baǵdarda bolıwı mumkin. Birinshi baǵdarda bir kletkalı organizmlerdiń ólsheminiń ózgeriwi kuzatilmegen. Demak bul baǵdarda differensiaciya shekleńen bolıwı mumkin.
Ekinshi baǵdarda organizm qız kletkalarǵa bólinbesten, kóp sanlı yadro hám basqa organellalardı hasıl qılıp formasın úlkeytiwi mumkin (máselen vosheriya, botridıwm, kaulerpa sıyaqlı kletkasız suw otları). Bunday organizmlerge jip sıyaqlı vosheriyalar yaki onnan hám quramalıraq formaǵa iye bolǵan ósimlikler mısal boladı. Botridıwmnıń denesi ilmeshektiń bas bólimi úlkenirek almurt sıyaqlı bası hám onnan topıraqqa ketken mayda reńsiz shaqalanǵan túkshelerden- rizoidlardan (grek. riza – tamır, eydos – uqsas) turadı. Denesiniń ishki bóliminde hesh qanday bólińen diywal joq. Teńiz suw otı kaulerpanıń 10-50 sm keletuǵın denesi quramalı bólimlerge bóińen. Onıń denesi teńiz túbinde tamır paqal sıyaqlı gorizontal jaylasqan tallomnan turıp, onnan joqarıǵa japıraqlı paqalǵa uqsas shaqalar ketken. Lekin kaulerpanıń ishki bóliminde kletkalarǵa ajıratıwshı diywallar joq.Bunday organizmlerdi kletkasız yamasa sifonǵa uqsas dep táriplenedi. Bunday formalardıń evolyuciyası tupike (bası bekilgen kóshe)túsip qalǵan bolıwı mumkin, sebebi olar juwmaqlanbaǵan dúziliske iye: kletkasız denesi ayrım bólimlerge differenciaciyalanbaǵan, birde bir wazıypanı orınlawshı toqımalar bolmaǵan. Kletkasız organizmler jaralansa bir bolegi emes, denesiniń ishindegi barlıq tirishilik zıyanlanadı.