Reje: Magnit maydan

3. Elektommagnit indulciya qubilisi
1820-jılı daniyalı alım G. Ersted toktšń magnit tásirin oylap tapqannan soń, ingliz alımı Maykl Faradey magnit maydanı arqalı elektr tokin payda etiwdi ózine maqset etti. Ol bul másele ústinde 10 jıldan artıq islep, 1831-jılı onı unamlı sheshti.

Kórgizbeli ásbaplardan paydalanǵan halda Faradey tárepinen ótkizilgen tájiriybeni kóreyik. Ol katushka hám galvanometrdi izbe-iz jalǵap, tuyıq shınjır payda etti (2.1-súwret). Katushka ishine turaqlı magnit kirgizilip atırǵanda, galvanometr strelkasınıń qšyalawı baqlanadı. Bunda katushkada tok payda boladi (2.1-a súwret). Eger magnit qozǵalmay katushka ishinde tınısh uslap turılsa galvanometr strelkası noldi kórsetedi, yaǵnıy katushkada toqtšń joǵalǵanı baqlanadı (2.1-b súwret). Al, magnit katushka ishinen suwırıp alınıp atırǵanda, jáne katushkada toqtšń payda bolǵanlıǵı baqlanadı. Bunda galvanometr strelkası keri tárepke awadı (2.1-d súwret). Eger magnit tınısh halda bolıp, katushka háreketke keltirilse de, usı qubılıstı baqlaymız. Demek, katushkanı kesip ótip atırǵan magnit aǵımı hár qanday jo‘l menen ózgertilgende katushkada elektr júrgiziwshi kúsh payda boladı eken.
Sımlı ramkanıń ushları bir-birine tikkeley (yaki olardıń ushları qanday da ásbap arqalı) jalǵanǵan bolsa, onı tuyıq kontur deb ataw múmkin. Onday jaǵdayda galvanometrge jalǵanǵan katushka óz ara izbeiz jalǵanǵan tuyıq konturdı quraydı. Magnit maydanınıń aǵımı ózgeriwi sebepli tuyıq konturda elektr tokiniń payda bolıw qubılısın elektromagnitlik indukciya qubılısı, al konturda payda bolǵan tok indukciyalıq tok dep ataladı. Faradey ózi ámelge asırǵan tájiriybe nátiyjelerin analizlep, tómendegi juwmaqqa keldi: indukciyalıq tok tuyıq konturda tek ótkizgish konturı arqalı ótip atırǵan magnit indukciya aǵımı ózgergende payda boladı, yaǵnıy magnit aǵımı ózgerip turǵan waqıt dawamında ǵana bar boladı. Belgili bolǵanınday, elektr shınjırında tok uzaq waqıt bar bolıp turıwı ushın shınjırdıń qanday da bir bóliminde elektr júrgiziwshi kúsh (EJK) deregi bolıwı kerek. Konturda turaqlı túrde magnit aǵımınıń ózgerip turıwı nátiyjesinde payda bolǵan EJK onda indukciyalıq toktš payda etiwshi sırtqı derek wazıypasın atqaradı. Indukciyalıq toktš payda etiwshi EJK