Reje: Kirisiw

A1=A0+(Atuwiliw- Ao'liw)+(Akel-Aket)
Bul jerda, A0-xaliqtin' jil basindagi' sani; Atuwiliw- biyilg'i jilda tuwılǵanlar sani ; Ao'liw - biyilg'i jilda o'lgenler sani; Akel- biyilg'i jilda kelgenler sani; Aket- biyilg'i jilda ketkenler sani.
Xalıq sanı anıqlanip atirg'aninda eki qıylı kategoriyadag'i xalıq sanı esapqa alınadı :
Turaqlı xalıq - bul esap ótkerilip atırǵan waqıtta usı orinda bolıw, bolmawina qaramastan jasawshılar sanı.
Ámeldegi xalıq - usı aymaqta turaqlı jasaw yamasa jasamag'anina qaramastan esap ótkerilip atırǵan waqıtta aymaqta ámeldegi bolǵan xalıq.
Xalıq sanı ózgeriwshen bolǵanlıǵı sebepli, bir qatar kórsetkishlerdi esaplanda xalıqtıń ortasha sanı anıqlanadı.
Xalıqtıń ortasha sanın anıqlawda túrlishe metodlardan paydalanıw múmkin.
Eger xalıq sanı tek ǵana jıldıń bası hám aqırında keltirilgen bolsa, ol halda xalıqtıń ortasha sanı ápiwayı arifmetik formula járdeminde esaplanadı :

Eger xalıq sanı bir jıl ishindegi aylar basında teń intervallarda keltirilgen bolsa, ol halda xalıqtıń ortasha sanı ortasha xronologik formula járdeminde esaplanadı :

Eger xalıq sanı bir jıl ishindegi aylar boyınsha teń bolmaǵan intervallarda keltirilgen bolsa, ol halda xalıqtıń ortasha sanı ortasha tartılǵan arifmetik formula járdeminde esaplanadı :
Mısalı, tómendegi aylar boyınsha xalıq sanı keltirilgen bolsın


Eger bir ay (mısalı, yanvar sheshe ushın ) ortasha xalqı sanın anıqlasaq ápiwayı arifmetik formulanı qollaymiz:
Egerde yarım jıl ushın xalıqtı ortasha sanın anıqlasaq, ortasha xronologik formulanı qollaymiz:

Xalıq quramında er adam hám hayallar sanınıń óz-ara proporcionallıǵı hám olardıń jas tárepten bir-birine jaqın bolıwı nekeleniwi dárejesine salmaqlı tásir kórsetedi hám xalıqtıń kóbeyiwi processinde tiykarǵı demografik jay esaplanadı.
Statistikalıq maǵlıwmatlarǵa qaray jańa tuwilg'an bópeler arasında orta esabında hár 100 qız balaǵa 105-106 ul bala tuwrı keledi. Bunday biologiyalıq nizamlıq jáhándıń barlıq mámleketlerine mas bolıp tabıladı.
Hár qanday turar jay xalqınıń jinsi boyınsha quramın úyreniw statistikada zárúrli áhmiyetke iye boladı. Bul kórsetkishti dinamikada úyreniw xalıq quramında tábiyiy háreketlerdi waqıt boyınsha ózgeriwin xarakterleydi. Bul jaǵdaydı 1-keste maǵlıwmatları tiykarında ańlatıw múmkin.

Xalıqtıń háreketi kórsetkishleri mazmunan bir-birinen parq etiwshi eki gruppa kórsetkishlerin óz ishine aladı.
Birinshi gruppaǵa xalıqtıń tábiy háreketin, tuwılıwı hám óliwin, nekeden ótkenler hám ajıralǵanler sanın, ekinshi gruppaǵa bolsa xalıqtıń migratsiyasin xarakteristikalaytuǵın kórsetkishler kiredi (10. 2-keste).
Ózbekstan xalqı tez pát menen o'suvchi mámleketler qatarına kiredi. Buǵan tómendegi faktorlar úlken rol' oynab keldi: xalıqtıń jınıslıq qatnası hám jas quramında ámeldegi bolǵan ústinlik, bul faktor nekeleniw ushın qolay sharayat jaratadı, ulıwma xalıq quramında xalıqtı tákirar qurıwda qatnasıw etiwshıler úlesin asıradi; nekeleniw dárejesiniń burınǵı uliwmaliq ortasha kórsetkishlerden joqarı bolıwı úylenbegen hám turmısqa shıqpaǵan shaxslar úlesiniń o'zligi:
salıstırǵanda waqtınan burın úyleniw hám turmısqa shıǵıw ádetde;
xalıqtıń tábiy aktivlew qatnasıw etiwshi awıl xalqı úlesin joqarılıǵı, jergilikli xalıq ortasında migratsiya háreketiniń salıstırǵanda tómenligi;
joqarı jasdaǵı hayallardıń perzent kóriw degi aktiv qatnası hám sol sebepten milliy dástúrge aynalǵan perzentsizlik ;
jergilikli millet hayalları ádewir bóleginiń social óndiriske qatnasıw etpewi;
demografik mádeniyat salıstırǵanda tómenligi hám dinni ókinishli tásiri astında ha'mle jasalma sheklew usılınıń onsha tarqalmaǵanlıgı.

2.2 Xaliq ha'reketi statistikası

3-keste maǵlıwmatlarınan kórinip turıptı, olda, qalada 2010 jılda 2000 jılǵa salıstırǵanda xalıqtı tábiy ózgeriwi tomenlegen (0, 2 punkt).
Xalıqtı tákirar qurıw procesin xarakteristikalaw ushın statistika sabaqlıqlarında orıs zemstvo statistikalıqı v. N. Pokrovskiy atı menen baylanıslı bolǵan “Turmıslıq koefficiyenti”ni esaplaw usınıs etilgen.
Turmıslıq koefficiyenti tuwılganlar sanın ólgenler sanına bolıw jolı menen anıqlanadı :

Bul kórsetkish tuwılıw koefficiyentin óliw koefficiyentine bolıw jolı menen da anıqlanıwı múmkin. Eger bul koefficient nátiyjesi 1 den úlken

Bolsa, ol halda usı regionda tábiy ósiw júz bergen, eger bul salıstırǵanda 1 den kishi

Bolsa, ol halda usı regionda xalıqtıń azayıwı júz bergen.
Sonday eken turmıslıq koefficiyentiniń ósiwi xalıq sanınıń asıwına alıp keledi hám kerisinshe.
Xalıqtıń perspektiv (keleshektegi) sanın anıqlawda global hám jastı jılısıw usıllarınan paydalanıw múmkin.
Global usılda esaplawda xalıqtıń jıl bası daǵı sanı (A0), tábiyiy ózgeris (Kto') yamasa ulıwma ózgeriwi koefficiyentleri baslanǵısh maǵlıwmat wazıypasın atqaradı. Esaplaw tómendegishe atqarıladı :

Bul erda A1 hám A0-xalıqtıń ámeldegi jıl aqırındaǵı hám keyingi jıl bası daǵı sanı ;
-tábiy ózgeris (yamasa ulıwma ózgeris) koefficiyentleri;
Bıyılǵı jılda xalıq sanınıń qosımsha ózgeriwi, yaǵnıy


Keyingi jılda qosımsha ózgeriwi kerek bolǵan xalıq sanı, yaǵnıy

Bul usıldı qóllaw rejimin tómendegi shártli mısalda kórip shıǵamız. Tómendegiler berilgen: Jıl basında qala xalqınıń sanı -118 mıń kisi


Bul usıl xalıqtıń keleshektegi sanın esaplawda qol kelsede, lekin olardı jas tárepten bólek-bólek esaplaw imkaniyatın bermeydi.
Jastı qózǵaw usılında xalıqtıń perspektiv sanı tómendegi formula járdeminde anıqlanadı :
ix (Px=ix+1
ix - x jasqa shekem jasawı múmkin bolǵan xalıq sanı ;
Px - x+1 jasqa shekem jasawı múmkin bolǵan itimallıq ;
ix+1 - jasqa shekem jasawı múmkin bolǵan xalıq sanı.
Sonday etip, hár bir jas daǵı xalıq sanı (ix) hár bir jas jasawı múmkin bolǵan itimallıq koefficiyenti. (Px) járdeminde bir jastan (ix) ekinshi jasqa (ix+1) «siljitiladi».
Bul usıldı qóllaw rejimin tómendegi shártli nomerlerde kórip shıǵamız (4-keste). Sol maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıp úsh áwladtıń perspektiv sanın bolajaq 1, 2 hám 3 jıllar, yaǵnıy N, N+1 hám N+2- jıllar ushın anıqlań. Tarqatıp alıw ushın kesteniń sońǵı ústinlerin toldıramız.

Nátiyjede basqa jas daǵı xalıq sanı tiyisli jıllar ushın esaplanǵan. Esaplawda mexaniq ózgeris koefficiyenti itibarsız qaldırǵan.

4-keste
Jastı qózǵaw usılında xalıqtıń perspektiv sanın esaplaw tártibi

2.3 Xaliqtin' keleshektegi sani statistikası
Dúnya xalqı 2050 jılǵa barıp 9, 7 milliardqa jetiwi rejelestirilip atır.
Búgingi kúnde dúnya xalqı 7, 3 milliard, 2030 jılǵa barıp BMT DESA jańa esabatqa kóre 2050 jılda 9, 7 milliard, 2100 jılda 11, 2 milliard, " Jáhán xalıqshunoslik keleshekleri 8, 5 mlrdga jetiwi kútilip atır.
Kelesi jıllarda o'siwi múmkin bolǵan demografik ózgerisler, sonıń menen birge, olar turaqlı rawajlanıwǵa erisiw ushın ayırım qıyınshılıqlar hám múmkinshiliklerdi túsiniw, jańa rawajlandırıw programması islep shıǵıw hám ámelge asırıwda zárúrli rol oynaydı", dedi social baylanıslar ekonomikalıq BMT Bas -Secretari, Wu Hongbo.
Eń joybarlastırılǵan dúnya xalqınıń ósiwi tiykarınan Afrikada, joqarı ónimliligi mámleketler yamasa qashannan berli úlken xalıq qısqa dizimine tiyisli. Keltirilgen, Indiya, Nigeriya, Pakistan, Kongo Demokratiyalıq Respublikası, Efiopiya, Tanzaniya Birlesken Respublikası, Amerika Qospa Shtatları (AQSh), Indoneziya hám Uganda : 2015-2050 dawamında dúnyadaǵı xalıqtıń ósiw yarımı, olardıń úlesi kólemine kóre ulıwma ósiwi toǵız mámleketlerde jıynanishi kútilip atır. Indiya Nigeriya bolsa 2050 jılda Amerika Qospa Shtatlarından ózib ketiwi múmkin, 2022-jıl átirapında Kitay xalqı eń iri mámleket bolıp kútilip atır.
Jarlı mámleketlerde xalıq ósiwi kontsentratsiyası ashlıq hám qaniqarsiz azıqlanıwdı, qarsı gúresiw ushın, sonıń menen birge, tálim hám den sawlıqtı saqlaw sistemaları ushın júdá zárúrli bolǵan barlıǵın keńeytiw maqsetinde, jáne de qıyın jarlılıq hám teńsizlik mashqalalardi óz kompleksin, usınıs jańa turaqlı rawajlanıw programması tabıs, jónge salıw etedi " deydi John Wilmoth, ekonomikalıq jáne social jumıslar BMT bóliminde xalıq bólimi direktorı.
Tuwılıw páti ulıwma tómenlewi sebepli xalıq ósiwi pastlab, ǵarrılar qatnası waqıt ótiwi menen artıwına sebep boladı. Global, 60 jastan asqan shaxslar sanı jıl 2100-jılda úshten eki ret kóbirek 2050 jılǵa barıp kóbirek kútilip atır. Itibarǵa kóre, xalıqtıń qarmaq páti jaqın 10 jıllıqǵa kóp wálayatlar ushın Evropadan baslap qay jerde 34% xalıq 2050-jılǵa kelip ortasha ómir kóriw 60 jastı quraydı. Lotin Amerikası hám Karib teńiziva Aziyada shakillanshi 60 jaslı xalıq 11% ten 12% ga, házirgi waqıtta quraydı 2050 jılǵa kelip 25%, Afrika eń Jası kishi jas xalıq esaplanadi xoxlagan eń iri rayonlar ishinde, hám soǵan kora tez qarmaq xam shamaqilinmoqda, 60 jaslı v odan joqarı xalıq házirgi pytda 5% ten kotarilib 2050 tilde 9% ga jetedi.
5 jasqa shekem ólimdi kemeytiw, dárejesin asırıw MRMning qoyǵan maqsetlerinen biri bolıp tabıladı. Aqırǵı jıllarda júdá keń qamtılǵan hám áhmiyetli bolǵan edir. 2000-2005-jıl hám 2010 -2015 yillar arasında uyqas túrde, bes jasqa shekem ólim tezligi 13 ten artıq mámleketlikler 50% tájiriybeli 86 mámleket, 30 % ga kemeydi. Sol dáwirde, 156 mámleket dárejesi 20 % ga kemeydi.
Xalıqtıń aymaqlıq jaylanıwı - jer júziniń kisiler tárepinen ózlestiriliwi menen baylanıslı bolǵan ap-alıs tariyxıy processtiń nátiyjesi bolıp tabıladı. Yer sharining túrli qisimlarida, túrli mámleketlerde xalıqtıń aymaqlıq jaylasıwı hám qısıqlıǵı tariyxıy, social - ekonomikalıq hám tabiyi faktorlar tásirinde payda boladı. Bul tiykarǵı faktorlar dúnyanıń túrli qisimlarida da aymaqlıq hám xesh waqıt kózqarastan birdey emesligi hám xesh qashan bunday bolmawi óz - ózinden málim. Sol sebepli de túrli kontinentlarda, onıń qısıqlıǵında úlken ayırmashılıqlar bar. Ádetde xalıqtıń aymaqlıq jaylasıwın hár bir kvadrat kilometrge tuwrı keletuǵın xalıq sanı menen kórsetiledi. Jer sharında xalıqtıń ortasha qısıqlıǵı hár kv km ga 47 kisi tuwrı keledi. Biraq dúnyanıń túrli qisimlarida xalıqtıń qısıqlıǵı túrlishe bolıp tabıladı. Dúnyanıń ayırım aymaqlarında tıǵızlıq júdá joqarı
Germaniyanıń Rur háwizinde, Angliyanıń Midlend rayonında ortasha tıǵızlıq 1000 kishiga etedi
AQShning Atlantikalıq jaǵaındaǵı úlken aymaqta (Bostondan voshingtongacha) ortasha tıǵızlıq 300 kisiden artıq.
Ózbekstannıń ayırım awıl xojalıq rayonlarında da xalıq tıǵız (Moldaviya, Batıs Ukraina hám Ózbekstannıń iri awıl xojalıq rayonlarında tıǵızlıq 300 - 400 kisige etedi) Professor Yamasa. G. Saushkin obikor dıyxanchlik, tropik dıyxanshılıq hám ásirese, salıkeshlıq rawajlanǵan rayonlarda xalıqtıń júdá tıǵız jasawlıǵi haqqında kóplegen mısalllar keltirip juwmaq shıǵarǵan
Keyin ózlestirilgen hám tazadan sug'orila baslanǵan jerlerdegiga salıstırǵanda áyyemginen sug'orib kelinip atırǵan jerlerde xalıq mudami tıǵızraq boladı
Suwǵarılatuǵın aymaqlar arasında salı egiletuǵın rayonlarda xalıq ásirese tıǵız boladı
3. Juwmaqlawshi bo'lim
Xalıq zach aymaqlar : dárya hám teńiz boyi hám qalalar.
Eger dúnya xalqınig jaylasıwı hám qısıqlıǵı kartasına názer taslasak xalıq eń kóp hám tıǵız jasaytuǵınlıq areallarni ajıratıw qıyın emes. Birinshi náwbette eń iri tórtew áne sonday areal ayqın kózge taslanadı. 1) Eń iri birinshi areal óz ishine Xindiston yarımatawın, qubla - arqa Aziyanı, Kitaydıń arqa qisimini, Kareya yarım atawın hám Yaponiyanı aladı. Bul arealning kópshilik bóleginde (Mısalı, Gang dáryası oypatlıqsı, Yava atawı, Yanszi háwizi hám basqa ) tıǵızlıq 200 kisige etedi hám odan da artadı. Tek tawlıq úlkelikte tıǵızlıq anaǵurlım tómen. Bul arealda qatar iri millioner qalalar (Tokıyo, Shanxay, Kolkutta, Bombay, Osaka, Kiota hám basqa ) jaylasqan.
4) Erisiw dáryası tómen aǵımı hám de deltasini óz ichga aladı. Dúnya xalqı qısıqlıǵı kartasında xalıq eń kóp hám tıǵız jaylasqan areallar menen bir qatarda derlik ózlestirilmagan aymaqlardı da kóriw múmkin.
3) Xalıq kóp tıǵız jaylasqan AQShning Atlantikalıq jaǵası.
2) Xalıq tıǵız jaylasqan ekinshi iri areal Evropa bolıp tabıladı. Skandinaviya yarımatawın hám Rossiya Evropa bóleginiń arqa - arqa aymaqların esapqa almaǵanda Evropaning qalǵan barlıq bólegin sol arealga kirgiziw múmkin. Bul jerde tıǵızlıq 50 kóp aymaqlarda 100 kisiden artıq.
Bunday areallardan da bir neshe xarakterlisini ajratsa boladı. Atap aytqanda :
Artika átirapındaǵı rayonlar kem ózlestirilgen eń iri areal bolıp tabıladı. Bul arealga Grendlandiya, Arqa Amerika materigining qisimlari, Kanada, Artika arxepelagi, Rossiya aymaǵında Sibir hám Uzaq shıǵıstıń arqa qisimlarini kirgiziw múmkin. Bul aymaqta xalıq kamligi tiykarınan Artika hám Subartika ıqlımınıń suwıqlilgi áqibeti bolıp tabıladı
Sonıń menen birge kem ózlestirilgen areallarni Araviya yarımatawında Kalaharia shólinde hám basqa orınlarda da kóriw múmkin. Jer sharı daǵı xalıqtıń aymaqlıq jaylasıwı hám qısıqlıǵında bir qansha úlken ayırmashılıqlar bolıp olar uzaq tariyxıy jabıwda hám hilma - hil faktorlar tásirinde payda bolǵan. Bulardan eń túpkiliklileri tariyxıy, social - ekonomikalıq, tábiy hám basqa faktorlar bolıp tabıladı, beshinchsi Qubla Amerika materiginig ishki qisimlaridagi ayırım aymaqlar Amazoniya, Braziliya tegis tawlıqgining batıs bólegi hám basqalar bolıp tabıladı
tórtinshisi Gobi, Taklamakan shóli, Tibet tegis tawlıqǵı jáne onı qubladan qorshap turǵan qúdiretli tawları
úshinshisi Avstraliya shóli
Xalıq kem jasaytuǵınlıq ekinshi iri areal Sahrası Úlken
Ózbekstan aymaǵınıń tábiy sharayatı social - ekonomikalıq rawajlanıwı múmkinshilikleriniń túrli tumanlıǵı xalıq jaylasıwına da tásir etedi. Mámleket boyınsha xalıq jaylasıwınıń ortasha qısıqlıǵı 1 km2 ge 55, 4 kisiden ibarat bolǵan túrde, Navaiy wálayatında 7, 1 kisiden, Andijan wálayatında 515, 6 kisigeshe parıq etedi. (Buǵan baylanıslı ishki ayırmashılıq 70 marttadan ibarat ).
Áyyemginen suwǵarılatuǵın voxalarda xalıq tıǵız, Mısalı ; Ferǵana, Namangan, Xorazim wálayatları.Qaraqalpaqstan Respublikası hám Navaiy wálayatı respublika maydanınıń 61, 9 % ini iyelesada bul aymaqta respublika xalqınıń atiga 9, 3 % jasaydı. Tashkent aglomeratsiyasida xalıq qısıqlıǵı 600 - 700 kishga etedi
4.Paydalanilg'an a'debiyatlar
1. M. Bo’rieva “Demagrafiya asoslari” Toshkent 2001 yil
2.D .Mo’minov ’’Áholi geografiyasi va demografiyasi fanidan ma’ruzalar matni.3.htt; //demoscope. ru / weekly / app/ world 2010-2.php
4. www.google.uz
http://azkurs.org