Reje: Kirisiw Básekiniń mánisi. Básekiniń ekonomikalıq tiykarları hám maqseti

Báseki usılları : hadal emes hám hadal báseki. Báseki gúres usılları tárepinen hadal emes hám hadal báseki bolıwı múmkin. Hadal emes báseki mámleket tárepinen qadaǵan etilgen insanǵa jat usıllardan paydalanıp, bazar daǵı básekishilerge qarsı gúres aparıw bolıp tabıladı. Hadal emes básekinde onıń ayırım qatnasıwshıları tárepinen tıńshılıq, qo'poruvchilik, reket, dóhmet, tavar belgisin
urlaw, hátte adam óltiriwshilik sıyaqlı usıllardan paydalanıp óz raxibin bazardan shıǵarıp jiberiwge háreket qılıw bolıp tabıladı. Hadal emes básekinen paydalanatuǵın ayırım firmalar óz tovarlarına ataqlı firmalardıń belgisin qoyıp, qarıydarlardı aldaw menen de shuǵıllanadılar. Hadal báseki — bul bazar qatnasıwshılarınıń mámleket tárepinen qabıl etilgen nızamlar sheńberinde jol berilgen usıllardan paydalanıp, óz xızmetlerinen joqarı dárejede payda alıwları ushın óz-ara gúresiw bolıp tabıladı. Hadal básekinde, ádetde, onıń qatnasıwshıları xalıq tárepinen tán alınǵan, materiallıq usıllar qollanıladı. Bul usıllardıń keń tarqalǵanı tavar hám xızmetlerdiń bahası jardeminde básekilashuv bolıp tabıladı. Baha menen básekilashuvda básekishiler óz tovarlarına oshqalardan arzanlaw baha yamasa qımbatlaw baha qóyadılar. Nátiyjede bazarda olardıń tovarlarına qarıydar ko'payadi. Lekin tavar bahasın túsiriwdiń málim shegarası ámeldegi bolıp, ol ǵárejetlerden tómenlep ketiwi múmkin emes, keri jaǵdayda, zálel kóriledi. Hár qanday firma óz tavarı bahasın arzanlastırıw ushın etilgen ǵárejetlerin tómenletiwi zárúr boladı. Ǵárejetlerdi kemeytiwge bolsa hámme waqıt da erisip bolmaydı. Bazarda básekilashuvning taǵı bir keń tarqalǵan usılı — bul tavar hám xızmetler sapasın asırıw arqalı gúresiw bolıp tabıladı. Tavardıń sapası degende, ádetde, onıń uzaq waqıt isenimli xizmet etiwi, onıń shıraylı bolıwı, tutınıw ushın qolaylıǵı, ekologiyalıq taza bolıwı sıyaqlılar túsiniledi. Házirgi waqıtta texnikalıq tovarlar ushın bolsa onıń energiya hám janılg'i sarpı kamligi, uzaq hám isenimli
xizmet etiwi, ıqshamlıq, kóp jay iyelemaslik sıyaqlı tárepleri zárúrli áhmiyetke iye boladı. Bunnan kórinip turıptı, olda, tovarlar sapası menen básekilashishda turaqlı túrde olardıń quramın jańalap turıw arqalı da abzallıǵın támiyinlew zárúrli esaplanadı.
Hadal básekilashuvning taǵı bir jolı servis xızmetlerin kórsetiw arqalı ámelge asıriladı. Servis xizmet kórsetiw, ásirese, texnikalıq tovarlar satılıwında jaqsı qol kelip atır jáne bul usıldan básekishiler sońǵı payıtlarda júdá keń paydalanıwıp atır.
Tavardı qarıydar úyine jetkiziw, olardı jumısqa túsiriw, biypul remontlap turıw sıyaqlı júdá kóp xızmet túrleri kórsetilip atır jáne bul básekinde yutib shıǵıwdı támiyinleyapti. Básekiniń bunday túrli usıllarınan paydalanıwdan tiykarǵı maqset básekinde yutib shıǵıwdan ibarat. Básekilashuv usılı qanshellilik nátiyjeli bolsa, jeńimpaz shıǵıw múmkinshiligi de sonshalıq kóp boladı. Hadal báseki gúresiniń házirgi dáwirde keń qollanilayotgan forması tavar hám xızmetler reklamasınan ibarat bolıp atır. Túrli firmalar, kárxanalar óz tovarlarınıń sapası, túrli-tumanlıǵı, nafliligi, kepillikleniwi, bahaları sıyaqlı kóp maǵlıwmatlardı qalıs usınıw jolı menen qarıydarlardı qızıqtırıw arqalı básekinde jaqsı nátiyjelerge jetip atırlar. Reklama tuwrısında barlıq mámleketlerde, atap aytqanda, Ózbekstanda da nızamlar qabıl etilgen bolıp, oǵan bir qatar talaplar qóyıladı. Nızamǵa kóre reklama beretuǵınlarǵa, bárinen burın, tavar hám xızmetler qásiyetleri haqqında qalıs hám hadallıq menen tuwrı informaciya beriw, basqa básekichilarining tovarların biykarlaw etpeslik sıyaqlı minnetlemeler júkletiledi. Talaplarǵa ámel qılıw ústinen de mámleket qadaǵalawı alıp barıladı.
Tiykarınan strategiyanıń tiykarǵı variantların ámelge asırıw eki túrdegi qáwip menen gúzetiledi: birinshiden, strategiyanı áwmetsiz tańlanıwı jáne onı saqlap qola alıw qáwipi; ekinshiden tarawdıń rawajlanıwı nátiyjesinde júzege keliwshi báseki boyınsha ústinlikti aynıwı qáwipi. Torroq kózqaras menen qaraytuǵın bolsaq strategiyanıń 3 túri báseki kúshlerinen qorǵawlanishning túrli hil kórinislerine tiykarlanadı hám sol sebepli olar hár qıylı daǵı qáwiplerge dus keledi.
Sarp etiw-ǵárejetlerde ústinlikke ıyelew kárxanaǵa qatar minnetlemelerdi júkleydi jáne bul óz gezeginde onıń poziciyayni saqlap qalıwda asqotadi. Bul minnetlemeler tómendegilerdi óz ishine aladı : zamanagóy úskenelerge aqshalar ajıratıw, gónergen aktivlerden waz keshiw, óndiriste qánigelikti keńeytiwden tiyilish hám de texnologiyalıq rawajlanıwlashuvni itibardan qashırmaw.
Islep shıǵarıw kólemi keńeyiwi menen sarp etiw-ǵárejetlerdiń tómenlewi avtomatikalıq tárzde júz bermeydi, sonıń menen birge, keń kólemde únemlew de bólek qıyınshılıq talap etedi. Sarp etiw-ǵárejetler degi ústinlik islep-shıǵarıw kólemine yamasa tarawdaǵıtájiriybege baylanıslı boladı. Tómendegiler áne sonday qáwipler qatarına kiredi:

• 
  aldınǵı investitsiyalar yamasa tájiriybege zálel jetkeziwshi texnologiyalıq ózgerisler;
  
• 
  tarawǵa qaytaldan kelgen kompaniyalar yamasa unlarǵa turdosh kárxanalar tárepinen tarawda arttırılǵan tájiriybeni úyreniw yamasa jańa texnologiyalardı kirgiziw arqalı sarp etiw-ǵárejetlerdi ólpeń tómenletiw múmkinshiligine ıyelew;
  
• 
  kárxananıń sarp etiw-ǵárejetlerdi kemeytiw mashqalasına haddan zıyat itibar qaratıp ónim yamasa bazar daǵı zárúrli ózgerislerge baha bere almasligi;
  
• 
  differentsiatsiya qılıwda raxip kárxanalardıń ústinligi hám olardıń brendlari orının saqlap turıwshı hám kárxananıń bahalar daǵı ayırmashılıqtı saqlap qalıw múmkinshiligin pasaytiruvchi sarp etiw-ǵárejetler inflyatsiyasi.
  

1920 -jıllardaǵı Ford Motor Company kompaniyası iskerligin sarpxarajatlarlardagi ústinlik qáwiplerine mısal etip kórsetiwimiz múmkin. Ford
kompaniyası modelleri sanınıń sheklengenligi hám olardıń modifikatsiyası, islepchiqarish basqıshlarındaǵı aktiv vertikal integraciyası, islep shıǵarıwdı joqarı dárejede avtomatlashtirilishi hám shıǵınlardı tómenletiw faktorların tereń úyreniw nátiyjesinde sarp etiw-ǵárejetler boyınsha mutloq ústinlikke erisken edi.
Islep shıǵarılıwshı modellerde ózgerisler gúzetilmegeni tarawdı úyreniwde qol keldi. Biraq, jeke avtomobilge iye adamlardıń dáramatları asqan tárepke jańa model degi, ózgeshe dizayn hám qolaylıqlarǵa iye avtomobil satıp alıwǵa talap kúsheyip bardı hám olar ashıq kuzovli avtomobilge qaraǵanda jabıq kuzovli avtomobillerdi ábzal kóriwlerin jáne bul avtomobillerdi qımbatlaw bahalarda satıp alınǵan zat etiwge tayın ekenliklerin bildirdiler.
Túrli túrdegi modellerge iye bolǵan General Motors kompaniyası bunday jaǵdaydan ónimli paydalandı. Ford kompaniyası bolsa gónergen modellerdi islep shıǵarıwda sarp etiw-ǵárejetlerdi kemeytiwge iri investitsiyalar kirgizgeni sebepli o'z iskerligin jańa strategiya boyınsha aparıw ushın úlken aqshalardı ajıratıwına
tuwrı keldi. Xojalıq elektrotexnika quralları óndiriske qánigelesken Sharp kompaniyası iskerligin sarp etiw-ǵárejetler boyınsha ústinlikke ıyelew qáwipi mısalında kóriwimiz múmkin. Sarp etiw-ǵárejetler boyınsha uzaq waqıt dawamında ústinlikke iye bolǵan Sharp kompaniyası aldında óz iskerligi hám brendini jáne de jetilistiriw wazıypası payda boldı. Sarp etiw-ǵárejetlerdiń asıwı, sonıń menen birge AQShning dempingga qarsı nızamchiligi kompaniya ónimlerin Sony hám Panasonic kompaniyalarına salıstırǵanda arzanlaw bahalarda satıw múmkinshiligin joqqa shıǵardı jáne onıń strategiyalıq pozitsiyasi tek ǵana sarp etiw-ǵárejetlerde ústinllikka qaratılǵanı ushın jamanlasdı.
Differentsiatsiya menen de bir gruppa qáwipler baylanıslı :

• 
  ónim yamasa xızmet túrleriniń ayriqshalıǵı yamasa differentsiatsiya ámelge asırılǵan kárxana imiji arqalı únemlewdi ábzal ko'ruvchi qarıydarlardı saqlap qalıwda differentsiatsiya ótkeriwshi kárxana sarp etiw-ǵárejetleri hám de kem sarpxarajatli kompaniyalar ortasındaǵı parq sezilerli dárejede boladı ;
  
• 
  qarıydarlar tájiriybesi artqanı tárepke názik ta'b qarıydarlar ushın differentsiatsiya faktori túsinigi tómenlewi múmkin;
  

• 
  ádetde tarawdıń tozıwı processinde boqsha bir tarawǵa eliklew ámeldegi differentsiatsiyani pasaytiradi.
  

Joqarıda kórsetilgen qáwiplerdiń dáslepkisi júdá zárúrli esaplanadi hám qosımsha anıqlama beriwdi talap etedi. Kárxana differentsiatsiyaga jetiwi múmkin, lekin bul jaǵdayda ol bahalar ayırmashılıqına baylanıslı sınaqlarǵa shıdam bere alıwı kerek.
Eger differentsiatsiya strategiyasın ámeliyatda qollap atırǵan kárxana texnologiyalıq ózgerisler yamasa ápiwayıǵana itibarsızlıq nátiyjesinde sarp etiw-ǵárejetler máselesinde kem shıǵın kárxanalardan orqada qalıwı múmkin.
Mısalı, mototsikl óndiriste Kawasaki hám basqa yapon firmaları HarleyDavidsoni Triumph sıyaqlı iri firmalarǵa qarıydarlarǵa jáne de arzanlaw bahalardı usınıw menen hújim etdi.
Dıqqattı jıynash menen baylanıslı qáwipler:

• 
  keń strategiyalıq joba tiykarında jumıs alıp baratuǵın raxipler hám oraylastırıw strategiyasın alıp baratırǵan kárxana ortasında sarp etiw-ǵárejetler degi ayırmashılıqtıń ósiwi tar tarawda xizmet kórsetiw sarp etiw-ǵárejetler degi jeńilliklerdi tawsılıwına yamasa diffentsiatsiyaning neytral jaǵdayǵa keliwine alıp keledi.
  
• 
  anıq maqsetli bazarda úlken talaplı ónimler yamasa xızmetler hám sohaviy bazar daǵı ónim hám xızmetler ortasındaǵı ayırmashılıqtıń torayishi;
  
• 
  raxipler anıq maqsetli bazarda bazarǵa tiyisli jáne de torroq segmentti tabıwı arqalı oraylastırıw strategiyasın ámelge asırıp atırǵan kárxanalardı jeńip shıǵıwına tiyisli jaǵday
  

Báseki bazar ekonomikasınıń oǵada zárúrli ózgesheligi. Ol ámel etiwi ushın málim shárt-sharayat tayar bolıwı talap etiledi. Báseki tek bazar ekonomikası ortalıǵında bolıwı múmkin, sebebi odaǵana ol zárúrat boladı, sonıń menen birge, oǵan jol da ashıladı. Jetkilikli, sonday eken bazar munasábetleriniń júzege keliwi áyne bir waqıtta básekichilikning qáliplesiwin ańlatadı. Bazar ekonomikasınıń qáliplesiwindegi klassik jol batıs mámleketlerinde bolıp, onda básekishilik ortalıǵı uzaq jıllar dawamında, mámlekettiń qatnasıwisiz, óz-ózinen, yaǵnıy stixiyali júz bergen. Sol tártipte erkin báseki payda bolǵan. Ekonomikada monopollashuv tendenstiyalari payda bolıw munasábeti menen erkin báseki sheklenedi, usınıń nátiyjesinde saw rakobatchilik ortalıǵın jaratıwda mámleket de qatnasadı. Bunı mámlekettiń antimonopol siyasatında kóriw múmkin. Bul siyasat erkin báseki ortalıǵın tazadan jaratılıwma emes, bálki onı saklab qalıwǵa, kezi kelip qaytaldan qayta tiklewge, básekiniń materiallıqlasqan usılların qarar taptırıwǵa qaratıladı.
Orınbasar tovarlar - arnawlı bir qarıydarlar toparı ushın arnawlı bir funksiyanı orınlawshı, biraq basqa texnologiya tiykarında islep shıǵarılǵan tovarlar bolıp tabıladı. Orınbasar tovarlardıń bazarǵa kirip keliwine, mısalı, pán-texnika rawajlanıwı yamasa baha siyasatınıń ózgeriwi sebep bolıwı múmkin - mikrokompyuterlar bahasınıń tómenlep barıwı dástúriy pochtanıń elektron baylanıs tárepinen siqib shıǵarılıwına sebep boldı. Orınbasar tovarlardıń bahası tavar bazarındaǵı firmalar belgilewi múmkin bolǵan eń joqarı shegara wazıypasın oteydi. Orınbasar tavardıń bahası qarıydarlar ushın qanshellilik paydalı bolsa, tavar bazarında bahanı kóteriw múmkinshilikleri sonshalıq sheklengen boladı (Porter). Bul nizamlıq ásirese energiya bazarında ayqın kórinetuǵın boldı hám energiya dárekleriniń jańa túrlerin islep shıǵıwǵa úlken tásir kórsetdi. Neft bazarlarında bahanıń kóterilip barıwı atom hám quyash energetikasınıń rawajlanıwına dúmpish boldı. Orınbasar tovarlar sol qarıydarlar toparı ushın tap sol funksiyanı orınlawshı tovarlar, lekin basqa texnologiyaǵa tiykarlanǵan. Bul permanent qáwip jaratadı, sebebi ornın basıw qáwipi mudami majud. Bul qáwipler texnologiyalıq tabıslar nátiyjesinde ósiwi múmkin. Orınbasar tovarlarǵa bolǵan haqıyqıy bahalar tavar bazarında háreket etiwshi firmalar belgilewi múmkin bolǵan eń joqarı bahalardı anıqlaydı. Orınbasar tovarlar paydalanıwshılardı qanshellilik qaniqtirsa, tavar bazarında bahalardıń ósiw múmkinshilikyati sonshalıq shegaralanǵan bolıp tabıladı. Energoresurslar bazarındaǵı bunday jaǵday energiyanıń jańa dáreklerin islep shıǵarıwǵa úlken tásir kórsetedi. Neft bahosining asıp ketiwi atom hám quyash energetikasınıń rawajlanıwına keń jol ashıp beredi. Klientler óz támiynatshıları menen málim muǵdarda sawdalasıw qábiletine iye esaplanadı. Olar firmanı bahalardı tómenletiwge májbúr etip, keń xızmetler kompleksin hám jáne de jaqsı tólew sharayatların talap etip, firma ol yamasa bul háreketiniń potenstial rentabelligiga tásir etiwleri múmkin. Jaqsı sharayatlarǵa erisiw qábileti dárejesi qatar faktorlarǵa baylanıslı :

• 
  oraylasqan klientler toparı yamasa onı haridining kólemi támiynatshı sawdasınıń ádewir bólegin tashkil: bul iri satıw tarmaqları hám sawda orayları jaǵdayı bolıp tabıladı;
  
• 
  klient tárepinen satıp alınǵan zat etiletuǵın tovarlar onıń óz ǵárejetleriniń zárúrli bólegin quraydı, bul bolsa onı jáne de kóbirek sawdalasıwǵa odaydı ;
  
• 
  satıw tarmaqlarına kirisiw: jańa tovarlardı kirgiziwde ıqtıyatlı bolıw kerek, kóbinese jańa firmalar jańa satıw kanalın shólkemlestiriwge májbúr boladı ;
  

• 
  tájiriybe nátiyjesi hám háreketler boyınsha artıqmashılıqlar ;
  
• 
  tovarlar kúshsiz differenstiyalangan hám klientler basqa támiynatshilardi tabıwǵa ishonadilar;
  
• 
  támiynatshılar almasinuvi menen baylanıslı ótiw ǵárejetleri klient ushın zárúrli emes;
  
• 
  klient talap, bazar daǵı haqıyqıy baha hám támiynatshınıń ǵárejetler tuwrısında jetkilikli maǵlıwmatlarǵa iye.
  

Bunnan kelip shıǵadıki, qarıydarlardı tańlaw zárúrli strategiyalıq qarar bolıp tabıladı. Firma klientti tańlaw siyasatina ámel ete otırıp óz báseki sharayatın ádewir jaqsılap alıwı múmkin.
Támiynatshilarding klientlerden mápli shártlerge erisiw qábileti sonnan ibarat, olar óz támiynatı ushın bahanı asırıwı, málim klientke jetkezip beretuǵın tovarlar sapasın tómenletiw yamasa kólemin shegaralaw múmkinshiligine iye.
Sol jol menen kúshli támiynatshılar klientler háreketi rentabelligiga tásir etiwleri múmkin.
Támiynatshılarǵa kommerciya tárepinen járdem beretuǵın sharayatlar tómendegiler bolıp tabıladı:

• 
  támiynatshılar toparı klientler toparına qaraǵanda kóbirek oraylasqan ;
  
• 
  támiynatshılar orınbasar tovarlar tárepinen qáwipti sezim etpeydiler;
  
• 
  firma támiynatshı ushın zárúrli klient sanalmaydı ;
  
• 
  tavar klient ushın zárúrli islep shıǵarıw quralı bolıp esaplanadı.
  

Básekishi kúshlerdi analiz qılıwdı juwmaqlar ekenbiz, sonı da belgilengenler etip ótiw múmkin, bazar kúshi hám potenstial dáramat bazar daǵı jaǵdayǵa qaray júdá keń diapazonda ózgerip turıwı múmkin. Biz dáramat potenstiali júdá kishi bolǵanda hám kerisinshe, júdá joqarı bolǵandaǵı jaǵdaylardı kórip shıǵamız. Birinshi jaǵdayda tómendegi jaǵday vujudga keledi:

• 
  tavar bazarına kirisiw erkin boladı ;
  
• 
  klientler hám jetkezip beretuǵınlarǵa salıstırǵanda bazar daǵı firmalar hesh qanday sawdalasıw múmkinshiligine iye bolmaydılar ;
  
• 
  básekishi firmalar júdá kóp bolǵanlıǵı sebepli báseki shegaralanbaǵan boladı;
  
• 
  barlıq tovarlar bir-birine uqsas bolıp, orınbasar tovarlar da júdá kóp boladı.
  

Bul ekonomistler ushın júdá qádirli bolǵan jetilisken básekiniń ideal forması bolıp tabıladı. Dáramat potenstiali júdá joqarı bolǵan ekinshi jaǵday ushın bolsa, jaǵday ulıwma teris boladı :

• 
  jańa básekichilarning kirip keliwine jol qoymaytuǵın qúdiretli tosıqlar ámeldegi boladı ;
  
• 
  básekishiler bolmaydı yamasa olar júdá kem hám kúshsiz boladı ;
  
• 
  qarıydarlar orınbasar tovarlarǵa shaqırıq ete almaydılar ;
  
• 
  qarıydarlar basım kórsete almaydılar hám bahanıń tómenletiliwine erise almaydılar ;
  
• 
  jetkezip beretuǵınlar joqarı ǵárejetlerdiń tán alınıwına erisiw ushın basım kórsete almaydılar.
  

Firma ushın ideal bolǵan bul jaǵdayda firma bazarda oǵada joqarı mártebeine iye boladı. Turmıslıq haqıyqatlıqta ushraytuǵın real bazar jaǵdayları bolsa bul ek jaǵdaydıń aralıǵinda jaylasadı hám básekishi kúshlerdiń óz-ara tásiri geyde ol, geyde bul jaǵdayǵa tárep jaqınlasıp turadı. Básekiniń eki usılı bar: baha jardeminde básekilashuv, bahadan paydalanma básekilashuv. Erkin báseki dáwirinde báseki gúrestiń bas usılı tavardı raxibinikidan tómenlew bahada satıw bolǵan. Bul usıldı qóllaw ushın kárxana basqalardıkidan kóre ónimlilew texnologiyanı kirgiziwi, mamanlaw jumısshılardı jallawı hám miynetti jaqsılaw shólkemlestiriwi kerek. Tek sol haldaǵana, onıń tavarın individual ma`nisi bazar ma`nisinen tómen bolıp, bul bahanı túsiriw múmkinshiligin beredi. Ekonomikanıń monopollashuvi báseki gúresi usılların da ózgertiredi. Endi baha jardeminde ámelge asıriluvchi báseki usılları ornın bahamenen baylanıslı bolmaǵan usıllar iyelep baslaydı. Báseki gúresinde ónim sapası, ónimdi satıw shárt-shárayatların jaqsılaw hám reklama qılıwdıń áhmiyeti artıp baradı. Iri korporastiyalar bahanı túsiriw járdeminde básekichisini bazardan ózi zıyan kórmegen halda qısıp shıǵarıwı orınlanıwı qıyın is bolǵanınan, ol bazar daǵı jaǵdaynı ózgertiw ushın óziniń islep shıǵarıw quwatlarınan paydalanıwdı kemeytirip tavar usınısın qısqartiradilar. Usınıń sebepinen, hátte krizis dáwirlerinde de, bahalar turaqlılıǵınsha qolaveradi.
Bahasız báseki monopoliyalar bar orında da zárúrli orın iyeleydi, sebebi:
1) bahanı tómenletiw tavar satıwdı kóbeytiw imkaniyatın bermeydi, sebebi raxip de bahanı tómenletiwya múmkin, bunnan hesh kim yutmaydi. Jetkilikli, sonday eken, tavar sapasın asırıw, sawda xızmetin jaqsılaw jolına ótiledi, bunıń menen tavar satıwdı kóbeytiw múmkin;
2) iri firmalar kúshli bolǵanlıǵı sebepli ónimyai jańalaw, onı modernizastiyalash hám reklamaǵa úlken pul sarplay aladılar. Baha menen baylanıslı bolmaǵan báseki usıllarınıń qollanıwı óz-ara gúresde bahadan paydalanilmaydi degen gáp emes. Ol kóbirek jasırın tús alıp atır, yaǵnıy tovarlar daǵaza etilgen bahalardan arzanǵa satıladı, bunnan basqalar agah etilmeydi.
Bul, ásirese, máwsimiy tovarlar satıwda qollanıladı. Baha jardemindegi báseki jáhán bazarına da kirip barǵan. Onda baha menen báseki qılıw polat, gezleme, elektronika, ximiyalıq hám awıl xojalıq ónimleri bazarlarına xos bolıp tabıladı. Básekili ábzallıqqa erisiwdiń jollarınan biri tavardı tabıslı differentsiatsiyalash bolsa, ekinshi jol - ónimlilikti jaqsılaw hám ǵárejetlerdi tuwrı basqarıw jardeminde ǵárejetler boyınsha ábzallıqqa erisiw bolıp tabıladı. Ǵárejetlerdi kemeytiwdiń bir neshe jolları bar bolıp, olardan biri mınada, qol miynetinen kóp paydalaniletuǵın tarawlarda, yaǵnıy qosılǵan baha jámi ǵárejetlerdiń úlken bólegin shólkemlestirgen tarmaqlarda tavardı islep shıǵarıw boyınsha tájiriybe asqan tárepke, ǵárejetlerdi kemeytiw múmkinshiligi payda boladı. Bunda ǵárejetlerdiń azayıwına jumısshılardıń óz jumıs usılların tınımsız rawajlanıwlashtirib barıwı, firmanıń jańa islep shıǵarıw processlerin ózlestiriwi, tavar konsepsiyasın jetilistiriwi sebep boladı. Bunday «o'rganish procesiniń bar ekenligin birinshi bar Rayt hám Boston konsalting toparı (BKG, Boston consulting group) tárepinen anıqlanǵan edi. 60 - jıllardıń aqırında BKG hár qıylı tovarlardıń kútá úlken toparına salıstırǵanda tájiriybe nátiyjeli ekenin tastıyıqladi hám tájiriybe nızamı dep atalǵan nızamdı kirgizdi. Bir qatar firmalar tárepinen tańlap alınǵan strategiyalarǵa úlken tásir kórsetken bul nızam ekonomistler ulıwmalasqan halda úyrenetuǵın máselelerdi - miynet ónimliligin asırıw mashqalasın suwretleydi hám qáliplestiredi. Tájiriybe nızamınıń tariypi. Tájiriybe nızamınıń strategiyalıq áhmiyeti sonda, ol firmanıń óz tovarlarigagina emes, bálki básekichilarning tovarlarına sarplanatuǵın ǵárejetlerdiń evolustiyasini da aldınan biliwge múmkinshilik beredi. Tájiriybe nızamına kóre, «standart tavardan qosılǵan baha alıwda turaqlı pul birliklerinde o'lchangan birlik ónimge sarplanatuǵın ǵárejetler ónim muǵdarı eki teńdeyge asqanda málim bir procent muǵdarında azayadı ».
Bul tariypga bir neshe túsindirmeler kiritemiz:

• 
  «tajriba» túsiniginiń bul jerdegi mánisi tavardıń neshe jıldan berli islep shıǵarılayotganligini emes, bálki islep shıǵarılǵan barlıq tavar birlikleriniń sanın ańlatadı ;
  
• 
  usınıń sebepinen islep shıǵarıw muǵdarınıń málim dáwir ishindegi artıwın tájiriybediń artpaqtası menen atlastirib jibermaslik kerek;
  
• 
  tájiriybe nızamı tábiyaat nızamları quramına kirmaydi hám ol qaytmas process emes, yaǵnıy ol bir neshe jaǵdaylardagina (hámme ushın birdey emes) statistikalıq tárepten tastıyıqlanǵan ápiwayı gúzetiw bolıp tabıladı.