|
3.Jetilisken báseki jáne onıń abzallıqları.
Bazar sistemasında básekiniń, tiykarınan, eki túri ámeldegi bolıp, olar jetilisken hám nomukammal báseki dep ataladı. Jetilisken báseki ekonomikalıq ádebiyatlarda sap báseki de dep aytıladı. Jetilisken báseki sharayatında bazarda barlıq qatnasadı. Sebebi bazar erkin munasábet bolıwın talap etedi. Bazarda satıwshılar hám qarıydarlar kópshilik bolıp, olarda hesh biri monopol poziciyaǵa iye bolmaydı, zorlıqshılıq hám májbúrlew jolı menen óz izmini urgiza almaydı, sol sebepli de bunday bazar jetilisken yamasa sap básekili bazar dep aytıladı. Kóp sanlı tavar óndiriwshi kárxanalar sap, erkin báseki sharayatında, tiykarınan, óz ónimleri bahası, sapası arqalı bazarda báseki etediler. Erkin báseki sharayatında hár qanday jańa kárxanalar tarmaq bazarına erkin kiriwi hám tarmaqtan erkin shıǵıp ketiwi de múmkin. Nomukammal báseki degende, ádetde, bazarda báseki sheklengen halda kórinetuǵın bolıwı túsiniledi, sebebi ol jaǵdayda ayırım monopoliyalar erkin, sap báseki bolıwına jol qoymaydı. Bunda bazarǵa tovarlardıń úlken bólegin kópshilik bolmaǵan, ayırım monopollashgan firmalar usınıs etedi, qarıydarlar bolsa sol sheklengen sharayatta olardıń tovarların alıwǵa májbúr boladılar. Nomukammal básekiniń tómendegi kórinisleri bar. Biz olardıń ayırımlarına toqtalıp ótemiz:
a) monopolistik báseki — bul arnawlı bir bir tarmaqta bir firma yamasa iri kárxana bolıp, ol bazardı tolıq iyelegen halda húkimranlıq etedi. Usınıń sebepinen, ónim (xızmet) bahasın firmanıń usınıs kóleminden kelip shıqqan halda belgileydi. Bul monopol kárxanalar basqa kárxanalardıń tarmaqqa kiriwi ushın túrli tosıqlar qoyıwǵa háreket etedi jáne bul tosıqlar jańa básekichilarning tarmaqqa kiriwine jol qoymaydı. Tosıqlar hár túrlı kórinislerde bolıwı múmkin. Olar tómendegishe:
1) finanslıq tosıqlar — házirgi zamanagóy kárxanalar iri óndiriwshiler bolıp, jańa texnika -texnologiyaǵa tiykarlanǵan, islep shıǵarıw kólemi kútá úlken kapital talap etetuǵın bolǵanı ushın bul tarmaqqa kiriwge basqalardıń qurbi jemiriledi múmkin;
2) nızamlı tosıqlar — házirgi waqıtta dúnyanıń barlıq mámleketlerinde monopoliyaǵa qarsı nızamlar qabıl etilgenligine qaramay, ayırım monopoliyalar mámleket tárepinen litsenziya beriwdiń sheklenishiga háreket etediler. Bul tarmaqqa kirisiw ushın nızamlı tosıqlar jaratıw esaplanadı ;
3) bazar ekonomikası sharayatında jeke menshikshilik monopoliyalar ushın basqalardıń olar tarmaǵına kirey almasliklariga nátiyjeli tosıq jaratıw imkaniyatın beredi, sebebi ayırım shiyki zat túrlerine jeke menshik retinde iyelik qılıwadı.
Joqarıda aytıp ótilgen nohalol báseki jolı menen ayırım firmalar óz raxipleriniń tarmaqqa kirip keliwine jol qoymawka shápáátsiz háreket etediler;
b) oligopolistik básekiniń eń zárúrli belgisi — bul bir tarmaqta azshılıqtı quraytuǵın bir gruppa firmalardıń húkimranlıq etiwi bolıp tabıladı. Tovarlar hám xızmetler bazarında bir gruppa kem sanlı firma yamasa kárxanalar húkimranlıq qilsa, olar oligopoliya dep aytıladı. Oligopoliya kárxanaları birdey yamasa siyasiy gruppalasqan hár túrlı ónimler islep shıǵarıwları da múmkin. Házirgi waqıtta jáhánda oligopolistik kárxanalar kóbirek tábiyǵıy baylıqlardı qazib alıw hám salmaqli sanaatda ushraydı. Olardıń ónimleri: neft, gaz, altın, temir, polat, alumin, qorǵasın sıyaqlılardı qazib alıw, gazdı, neftni qayta islew, metallurgiya sanaatları hám sol sıyaqlılardan ibarat. Oligopolistik kárxanalar húkimranlıǵı sharayatında báseki ayriqsha túrde, yaǵnıy óz-ara shártlesiwchanlik tiykarında alıp barıladı. Ásirese, baha siyasatı boyınsha hesh qaysı kárxana ǵárezsiz bolmaydı. Olar óz-ara jasırınsha shártlesiw tiykarında jumıs júrgizediler, atap aytqanda, bazardı bolıw yamasa bólistiriw hám basqasha jollar menen ózleri ortasındaǵı básekin sheklewden ibarat. Jasırınsha kelisiw de bir qatar sırtqı kórinislerde bolıwı múmkin. Olardan biri kartel pitimi bolıp tabıladı. Kartel pitimine kirgen kárxanalar, firmalar islep shıǵarıw kólemi, ónimlerdiń bahaları hám basqa zárúrli máselelerde kelisip aladılar. Buǵan mısal etip OPEK hám soǵan uqsas bir qatar shólkemlerdi keltiriw múmkin. Olar kelisim bahanı ustap turıw ushın, hátte, islep shıǵarıw kólemin da keńeytirip yamasa kemeytirip, tártipke salıp turıwadı. Bahalardı belgilewdegi óz-ara jasırınsha shártlesiw rásmiy bolmaǵan qural esaplanıp, buǵan jáhán jámiyetshiligi sın kózqarastan qaraydı. Bunday tarmaqqa kiretuǵın barlıq firmalar ushın bahanı ózgertiw májburiy esaplanadı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
