Reje: Dáslep mámleketshiliktiń qáliplesiw faktorlari

4-másele
Xorezm mámleketshiligi tariyxi alimlar ortasinda qizg‘in munozaralar mavjud. Bul tartısıwlar tiykarinda pánde «Áyyemgi Xorezm» hám «Úlken Xorezm» túsinikleri payda bóldi.
Málimki, Gerodot óziniń "Tariyx" kitabınıń úshinshi bo’leginde Ok(es) dáryasi hám bul dáryaga qurilgan tóg‘on tuwrisida maǵliwmat beredi. Bul maǵliwmatqa kóra Oks dáryasi Girkaniya, Parfiya, Tamaniya, Drangiana hám Xorasmiyaliklar shegarasinda jaylasqan.
Juda ko’plep izertlewshiler Oks dáryasini h’ázirgi Túrkmenistan aymaǵindaǵi Tejen dáryasi menen qiyoslaydi. S.P. Tolstov bolsa Oks dáryasini h’ázirgi Xorezm aymaǵinda bolǵan dep esaplaydı.
Gerodottıń usi xabari tiykarinda nemis orientalist alimi I. Markvart «Úlken Xorezm» mámleketi ideyasini islep shiqqan. Oniń ideyasiga kóra, ariylarni, marg‘iyonaliklarni hámde Gerodot táriyplengen Oks dáryasi menen shegaralas mámleketlerni xorasmiyaliklar basqargan. Bul siyasiy birlespe Orta Aziya xaliqlari Ahamoniylar imperiyasi quramina kirgennen soń emirilib ketken, degen pikir I. Markvart ideyasiniń tiykarini quraydı. I. Markvarttıń «Úlken Xorezm» mámleketi ideyasi Gerodot shiǵarmasinda tilge alinǵan, Orta Aziyada jaylashqan tariyxiy hám geografiyaliq terminlerdi lokalizatsiya etiw nátiyjesinde payda bolǵan³. Ekinshi dúnya júzlik urisınan keyin bul ideya Sovet tariyxshilari ushin derek bolıp xizmet qildi⁴.
M.M. Dyakonov bolsa "Oks dáryasınan xorasmiyaliklar, parfiyaliklar, girkanlar, ariylar hám basqa qońsıi walayatlar birge paydalanǵanligi qandaydir qáwimler awqami yamasa dáslep mámleketler birlespesi haqqındaǵı pikirdi beredi" degen ideyani aldin súrgen⁵.
V.V. Struve bolsa Xorezm mámleketshiligi haqkında sonday jazadi: «...jazba derekler boyinsha aytatuǵın bolsaq, b.e.sh. VI ásirde Orta Aziyada eń keminde eki siyasiy birlespe, jáne ham aniqiraǵi, mámleketler bolǵan. Bolar Amudáryanıń to’mengi aǵimidaǵi Xorezm, joqari aǵimidaǵi Baqtriya mámleketleridir. Olardiń mádeniy hám siyasiy tásir sheńberi ádewir keń bolǵan. Xorezm Kopetdog‘ etakleri hám Tejen úlkesin, múmkinki Sóg‘diyonani ham birlestirgen bolsa, Baqtriya óz aymaǵinan tisqari Murg‘ob úlkelerini de óz ishine alǵan »⁶.
Arxeologlar I. Markvart ideyasına sın kóz benen qaraydı. Atap aytqanda, V.M. Massonnıń pikirinshe "... arxeologlar usi kúnge shekem Xorezm aymaǵinda jaylasqan VIII-VII ásirljerge, hesh bólmasa VI ásirge tiyisli iri estelikti bilmeydi. Bunnan sonday juwmaq shıǵarsaq, Ahamoniylar dáwirine shekem Xorezmde iri mámleketlik birlespe bolǵanlıǵı arxeologiyaliq tárepten dáliyllenbedi, alip barilǵan uzaq hám keń arxeologiyaliq dala izertlewleri Xorezmda bunday mámleket bolǵanlıǵı haqqındaǵı ideyani kún tartibinen házirshe shıǵaradı"⁷.
I. Markvart ideyalarining arxeologiyaliq tárepten tastıyıqlanbay atırǵanlıgın kórgen V.B. Xenniń hám I. Gershevichler pikirini bir az ózgertirgen halda qollap-quwatlaydi. V.B. Xenniń I. Markvart siyaqli ariylarinińg watani Aryanem-Vaydjani Xorezm menen baylanıstıradı. Aryanem-Vaydjani keń aymaqta kóriwdi qáleydi hámde Tejen hám Murg‘obtı ham Xorezm aymaǵına kirgizedi. «Avesta»nıń watani Xorezm emes, balki Tejen hám Murg‘obdir dep táriypleydi.
I. Gershevich bolsa Ahamoniylarge shekem bolǵan «Úlken Xorezm» siyasiy birlespesini Xorezm aymaǵinda emes, balkim Tejen hám Murg‘obdadir dep ataydi⁸. ol Tejen hám Murg‘obdaǵi otiriqshi, rawajlangan diyxanshiliq mádeniyatiniń Xorezmnen ádewir áyyemligin óz teoriyasınıń tiykari etip aladı.
I.N. Xlopin ham Úlken Xorezm mámleketiniń bolǵanlıǵına guman menen qarap, tariyxiy hám arxeologiyaliq dereklerdi qayta kórip cshıqtı⁹. Dereklerge Gekatey maǵliwmatlarini ham qóstı¹⁰. Málimki, Gekatey maǵliwmatlarina kóra, Xorezmliklar parfiyaliklardan shiǵisda jasaǵan. Sonnan kelip shiǵip, Xorezmliklarniń ata-babalari qashanlardir Tejen hám Murg‘obda jasaǵan, keyin arqaǵa Qaraqum arqalı Ámiwdárya bóylarin o’zlestirgen dep óylaw múmkin. Xorezmliklarniń Tejen hám Murg‘obda jasawi hám kóshiw waqiyasi Gekatey shiǵarmasinda, Oks dáryasi Gerodot shiǵarmalarinda sáwlelengen. Lekin, bul arxeologiyaliq tárepten dáliyllenbedi, yaǵniy olardiń ata-babalari Tejen hám Murg‘obda jasaǵanliǵi hám arqaǵa kóshgenligini arxeologiya tán almaydı¹¹, degen qáte pikirge keledi. Pikirimizshe I.N. Xlopin jazba dereklerden jaqsi paydalanǵan hám olarda sáwlelengen tariyxiy waqiyalardi janlandirip, geografiyaliq atamalardı tuwri jaylastıradı. Biraq, Áyyemgi Xorezmliklerdiń arqaǵa kóshgenligin arxeologiya inker etedi dep qáte juwmaq shıǵaradı, nege degende, b.e.sh. VI ásirde Amudárya deltasida Kwzaliqir, Qal’aliqir siyaqli esteliklerniń payda boliwi buni dáliyllep beredi.
V.A. Livshis "Istoriya tadjikskogo naroda" shiǵarmaiga jazǵan babında «Úlken Xorezm» mámleketi ideyasi haqqında óz pikirini bildirgen. Ol ham Gerodottıń Oks dáryasi haqqındaǵı maǵliwmatın Tejen-Gerirud dep qabıllaydı. Xorezmlikler b.e.sh. VII-VI ásirlerde keń aymaqtı iyelegen hám házirgi Xorezmnen ádewir keń orınlardı qadaǵalanǵan degen pikirde tiykar bar. Gekateydiń Xorezmliklar Parfiyadan shiǵista jaylasqan degen maǵliwmattı Xorezmlikler sol jerde ham gegemonlik qilǵan dep túsiniw kerek. Ahamoniylerge shekem bolǵan "Úlken Xorezm"de qáwimleriniń áskeriy-Demokratiyaliq konfederatsiyasi bolǵan, mámleket birlespeleri payda bolıp atırǵan dáwir dep baha beredi. Marv hám Xirot bul konfederatsiyanıń tiykarǵi oraylari bolǵan. Xorasmiyalikler basshılıǵındaǵı konfederatsiyanıń Ahamoniylar dáwirine shekem bolǵan Orta Aziyaniń siyasiy tariyxinda órni úlken bolǵan¹².
Orta Aziya xaliqlari tariyxi boyinsha eń áyyemgi jazba derek bolǵan "Avesta"da Axuramazda dúzgen mámleketler qatarinda, yaǵniy Mauru, Baxdi, Nisayya mámleketlerinen soń Xaroyu (Xorezm) ham tilge alinadi¹³.
Demek, jazba dereklerdiń analizi Ahamoniylar imperiyasina shekem Áyyemgi Xorezm mámleketshiligi bolǵanligini tastiyiqlaydi. Esletip Ótkenimizdek, ko’plep tariyxshilar ham usi pikirga kelgen.
B.e.sh. VIII-VII ásirlerde Áyyemgi Xorezm alabında Amirobod hám Kuyisoy mádeniyatlari tarqalgan. bul mádeniyatlar materialliq dereklerinde ham rawajlangan qubla walayatlarınıń tásiri sezilarli dárejeda gúzatilgen. B.e.sh. VIII ásirlerde Orayliq Aziya aymaqlarinda kóshpeli qáwimler awqami bolǵan. Bunday process Qubla Rossiya chól aymaqlarinda ham dawam etken. Olarda mámleketshilik elementlari barlıǵın tiykarlawshı dáliyller bar. Bul tiykarinan Tegesken hám Uygarak mozor-qórg‘onlaridaǵi tabilmalar xaliq ortasinda qatlamlasıw bolǵanlıǵın dáliylleydi¹⁴.Many Greek writers referred to all the nomads of Eurasia, including those ofCentral Asia, as Scythians; and the Persians designated all the nomadic tribes of the Eurasiansteppes, including the Scythians, as the Sakas.
Xorezm misalinda áyyemgi mámleketlerdiń payda boliwida irrigatsiyanıń orni temasidaǵi B.V. Andrianovtıń izertlewleri diqqatqa ılayıq¹⁵. Oniń tiykarǵi ideyasi Xorezmdeǵi suwǵarıw inshootlarining eń gullagan dáwiri, bul jerde mámleketshiliktiń siyasiy oraylasqan dáwirine tuwri keledi. Bul kanallardı qazıw, tazalaw islerinde ko’plep qullar miynetinen paydalanilǵan, miynet bo’listiriliwiniń payda boliwi menen birge qulshılıqqa tiykarlangan islep shiǵariw qálipi payda bolǵan degen pikirga kelgenligidir¹⁶.
Moskva Etnografiya institutining Xorezm arxeologiyaliq ekspeditsiyasi Orol, Sirdárya hám Amudáryanıń to’men bo’legida, áyyemgi qurǵaq ózanlar bóylarida arxeologiyaliq izertlewler alip barip Tagisken, Uygurak, Chirikrabod, Kuyisoy, Kwzaliqir esteliklerinde dáslep ko’shpeli sak qáwimleriniń turmisina tiyisli dereklerni úyrendi¹⁷. Tagisken hám Uygurak estelikleri materialliq mádeniyatinda Qazaqstan aymaqlari ushin xarakterli bolǵan Sak qáwimleriga tán derekler úyrenilgen¹⁸.
B.e.sh. VII-VI ásirlerde Xorezm aymaǵinda tarqalgan Kuyisoy mádeniyati etnik processlerdiń qáliplesiwi haqkında tariyx páni ushin jańa maǵliwmatlar berdi¹⁹. B.I. Vaynbergniń pikirine qaraǵanda Kuyisoyliklar Iran tilli sharwa qáwimler bolıp, b.e.sh. VII ásirde Irannıń arqa shegaralarida jasaǵan hám sońınan Xorezmge kóshken²⁰. M.A. Itina bul pikirge qarsı shiǵip, qublanıń tásirin inkor qilmagan halda, Kuyisoy mádeniyati jergilikli xaliq mádeniyatina tiyisli, degen ideyani aldin súredi²¹.
akademik A.A. Asqarovtıń Áyyemgi Xorezm tariyxina arnalǵan, pánde bar bolǵan «Áyyemgi Xorezm» hám «Úlken Xorezm» mashqalalarına arnalǵan maqalasi járiya etildi²². Maqaladaǵı jazba hám arxeologiyaliq derekler tiykarinda Xorezm tariyxiniń mashqalali máseleleri boyinsha tariyxshilar hám arxeologlar ortasindaǵi dawam etip kiyatırǵan tartısıwlarǵa aydinlıq kiritildi dep esaplaymız. Skilak - Gekatey - Gerodot, «Avesta» maǵliwmatlari tiykarinda xorasmiyaliklar Baqtriyadan qublada, Areyadan shiǵista, Gerirud hám Túrlimend dáryalarinıń joqari havzasida, yaǵniy h’ázirgi Xirat oazissinde jasaǵanliǵin isenimli derekler tiykarinda dáliyllep berildi. Ahamoniy shahlarınıń Xelmend taw daralariga tog‘onlar qurganligi, suw ornına úlken baj tólemlerin talap etkenligi, bulardan qiynalgan xorasmiylarniń Xirat oazissinen házirgi Xorezm aymaǵına - massagetler jurtına kóshiwi jazba derekler tiykarinda, ol jerde joqari rawajlangan diyxanshiliq mádeniyatina, Kwzaliqir, Qalaliqir siyaqli dáslep qalalar, qal’alarga tiykar salinǵanligi arxeologiyaliq derekler tiykarinda jaratıldı.
Dáslep Xorezm mámleketi b.e.sh. VII-VI ásirler araliǵinda qáliplesken. Bul dáwirge tiyisli Kwzaliqir hám Xumbuztepa estelikleri tawip úyrenilgen. Bul Xorezm tariyxiniń arxaik dáwiri yamasa Kwzaliqir basqishi túsinigi menen qollanıladı.
Xorezmde dáslep mámleket úlken aymaqta emes, balki belgili bir suwǵarıw sistemalari bar aymaqlarda qáliplesken. Xorezmde de dáslep mámleket máseleleri Kwzaliqir esteligi jaylasqan aymaqta qáliplesken boliwi múmkin. Balki olar bir neshe bolǵandir. Lekin Gekatey Xoraziylarda tek ǵana Xorasmiya shahri bolǵanligi jazip qaldirilǵan. Arxeolog alimlardiń izertlewlerinde Xorezmniń mámleketiniń qubla shegarasi aniqlanǵan. Bul orta Amudárya boyinan, Chorjuy jaqinınan tabilǵan Odaytepa hám Qoshqala esteliklerdir. Olar bir-birine jaqin jaylasqan bolsa-da, eki túrli mádeniyat izleri tabilǵan.
Qadaǵalaw ushin sawallar:

1. 
   Baqtriya, So’ǵdiyona, Xorezm, Parfiya, Margiyona haqqinda aytip beriń.
   
2. 
   "Úlken Xorezm", "Áiyemgi Baqtriya" mámleketlerining tashkil tabiwi qay tarzda ro`y berdi?
   
3. 
   Massagetler, saklar olardiń joylashuvi haqqinda aytip beriń
   
4. 
   Diyhanchissi patshavachissi o’nermentchissi kulolsozliq to’qimachissi metallsozliqzergerlik rawaji qay dárejeda bo`lgan?
   

Qiziltepa, Daratepa, O’zunqir, Afraziyab, Ko’ktepa, Jerqo’rǵon, Ko’zaliqir qala-mámleketleri haqqinda nelerdi bilesiz?

1^History of Civilizations of Central AsiaThe crossroads of civilizations:A.D. 250 to 750Multiple History SeriesUNESCO PublishingVolume III.1996, 25.

2^Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры ... С.127.

3^ Markwart J. Wehrot und Arang. - Leiden, 1938, - Р.10-12.

4^ Толстов С.П. Древний Хорезм. - М.: 1948; Дьяконов И.М. Истории Мидии. - М.: Л., 1956; Дьяконов М.М. Очерк истории Древнего Ирана. - М.: 1961; МассонВ.М.Древнеземледельческая культура Маргианы. МИА, 1959 . - № 73; Хлопин И.Н. Историческая география южных областей Средней Азии. Ашхабад, 1983.

5^ Дьяконов М.М. Очерк истории Древнего Ирана. - М.: 1961. - С. 64.

6^Струве В.В. Древний Иран и Средная Азия// Всемирная история. Т. 1. - М.: 1955. - С. 590.

7^ Массон В.М. Древнеземледельческая культура Маргианы ... - С. 127.

8^ Gershevitch I. The Avestan Hymn to Mithra. – Cambridge, 1959. - Р.298-299.

9^ Хлопин И.Н. Историческая география южных областей Средней Азии. - Ашхабад, 1983.

10^ Пьянков И.В. Сведения Ктесия о владениях Бардии на востоке Ирана // ВДИ. - М.: 1961 №4. - С. 100.

11^Хлопин И.Н. Историческая география ... – С. 32-44.

12^ Лившиц В.А. Древнейшие государственные образования // ИТН. – Душанбе, 1963. - С. 152-153.

13^«Авеста». Видевдат. V, 8.

14^History of Civilizations of Central AsiaThe crossroads of civilizations:A.D. 250 to 750Multiple History SeriesUNESCO PublishingVolume III.1996, 28

15^ Андрианов Б.В. Роль ирригации в становлении древних государств (На примере Средней Азии) // От доклассовых обществ к раннеклассовым. - М.: Наука, 1987.

16^Андрианов Б.В. Роль ирригации в становлении древних государств ... – С. 75-78.

17^ Итина М.А. Хорезмская экспедиция - основные итоги и перспективы исследований // Культура и искусство древнего Хорезма. - М.: 1981. - С. 9.

18^ Яблонский Л.Т. Саки Южного Приаралья (археология и антропология могильников). - М.: 1996

19^ Вайнберг Б.И. Памятники Куюсайской культуры // Кочевники на границах Хорезма. ТХАЭЭ. Т.IX. - М.: 1979; Воробьева М.Г. Проблема «Большого Хорезма» и археология //Этнография и археология Средней Азии. - М.: 1979. - С. 38-42.

20^ Вайнберг Б.И. Скотоводческие племена в древнем Хорезме // Культура и искуство древнего Хорезма. - М.: 1981. - С. 128; Вайнберг Б.И. Памятники скотоводческих племен в левобережном Хорезме // Археология СССР. Степи Азиатской части СССР в скифо-сарматское время. - М.: 1992. - С. 117.

21^ Итина М.А. Охранные археологические работы в Хорезме: итоги и перспективы // СЭ. - №1. - С. 53.

22^ Асқаров А.А. Қадимги Хоразм тарихига доир ... – Б. 76-84.