Reje: Dáslep mámleketshiliktiń qáliplesiw faktorlari

3-másele
Ózbekistan aymaǵinda qáliplesken dáslep mámleketler - Áyyemgi Baqtriya patshaliǵi hám “Úlken Xorezm” tariyxin úyreniw XIX ásirdiń aqiri-XX ásirdiń baslarinda “Avesto”, grek hám rim jazba dereklerindeǵi maǵliwmatlardi analiz etiw arqali baslanǵan. Házirgi Qubla Ózbekistan, Qubla Tajikiston hám Arqa Afganstan aymaqlarina tuwri keledi.
Baqtriya mámleketshilik tariyxi boyinsha XIX ásir sońinda Evropa tariyxshilari ortasinda munozaralar baslanǵan. V. Geyger, E. Raysh, T. Noldeke, XX ásir boshida J. Prasheklar Baqtriya tariyxi menen shug‘ullanıp, Ahamoniylar imperiyasina shekem ham qandaydir siyasiy birlespeler bolǵanligi xaqqında maǵliwmatlar bergen. Olar tiykarinan to’mendegi antik dáwir tariyxshilariniń jazba dereklerine tayanǵan. Bul waqiyalardi Ktesiy Knidskiy, Diodor Pompey Trog, Arrian hám Ksenofondlar, Ktesiy Knidskiy "Baqtriya kúshli hám qúdiretli mámleket, VIII ásirde-yaq ǵárezsiz mámleket bolǵan" dep táriypleydi. Ktesiy Knidskiyning shiǵarmalari orta ásir tariyxshisi Fotiyning shiǵarmasinda qosımsha retinde bizge shekem jetip kelgen.
Diodor óz shiǵarmasinda Ossuriya shohi Ninniń Baqtriyaǵa qarshi sawash waqıyaların sáwlelendirip jazǵan. Shiǵarma basında Ninniń Semiramidaga úyleniw waqıwlarına túsinik bergen. Diodordıń jazıwına qaraǵanda Nin Baqtriyani jeńiw awirliǵini, xalqiniń kóp sanli ekenligin hám sawashtaǵı sheberligini, qorǵanlardıń kópligini bilgen. Soǵan qaramay ol kóp sanli ásker jıynadı hám Birinshi sawashta Baqtriya shahi Oksiartdan taw jolınan tegislikke shiǵatuǵın orında jeńiliske ushiraydi. Nin Baqtriya menen bolatuǵın jańa sawashqa tayyarlanadi.
Diodor Baqtriya paytaxti Baqtr qalasın to’mendegishe táriypleydi, «... Baqtr iri qalalardan biri, ol gózal, iyelep bolmas qal’a». Nin Baqtr shahrini uzaq waqit qamal qiladi. Qala Semiramidanıń xiylekerligi nátiyjesinde basıp alınadı. Baqtrliklar jeńiliske ushiraydi. Baqtriya shohi óldiriladi. Nin Baqtriyanıń bayliqların talaydi.
Biraq, waqiyalar bayanlawında, patshalardı táriyplewde ayırim túsinbewshilikler bar. Ksenofont óz shiǵarmasinda Baqtriya hám Ossuriya ortasindaǵi uris Ossuriya shohi Kiaksar zamanida bolǵan dep jazadi.
Izertlewshiler ortasinda Ossuriya menen Orta Aziya, ásirese Baqtriya araliǵindaǵi uzaq aralıqtı esapqa alip, joqaridaǵi maǵliwmatlardi tariyx betlerinen shiǵarip taslaw kerek, degen tartısıwlar da ushıraydi. Málimki, bul máselega I.M. Dyakonov aydınlıq kirgizgen. Oniń izertlewleri sebepli tabilǵan Ossuriya ayg‘aqshılarınıń óz shohına jazǵan xatında to’mendegi maǵliwmatdan soń antik dáwir tariyxshilari maǵliwmatlari óz kúshini saqlap qaldi: "... lekin, men lazuritni alip ketkenimnen sóng, mámlekette buǵan qarsı qozg‘alanlar baslanadi, sonnan soń úlken áskeriy kúsh jiberiwin iltimos qildim". Málimki, Jaqin Shiǵisda Baqtriya lazuritleri joqari bahalangan. Solay etip, tariyx pánine Áyyemgi Baqtriya patshalıǵı haqqındaǵı maǵliwmatlar kirip kelgen.
Gerodot shiǵarmalarinda ham Baqtriyanıń Áyyemgi Shiǵis xaliqlari arasinda óz ornı bolǵanlıǵın biliw múmkin. Atap aytqanda, Kirdiń áskeriy ;úrisleri lazim bolǵan mámleketler Vaviloniya hám Misr qatarinda Baqtriya hám Saklar ham sanab ótiledi. Baqtriyaliklardıń qural-jaraqları hám áskeriy armiyadaǵı tartipte Gerodot itibarınan shette qalmaǵan. Ol baqtriyaliklar jaratqan materialliq mádeniyat Orta Aziyada jasaytuǵın basqa xaliqlarına órnek bolǵanligini aytip, ariylar, xorasmiyliklar, sóg‘diylar, gandariyaliklar hám dadiklar qural jasawda baqtriyaliklarga uqsatıp jasaǵanlıǵın mısal etip ko’rsetedi.
S.P. Tolstov Diodordiń Baqtriya qalalari, ásirese Baqtr shahri haqqındaǵı maǵliwmatlari, yaǵniy qalanıń arki, qorǵan diywallarınıń qalanı orap turǵanlıǵı haqqindaǵi maǵliwmati tiykarinda Ahamoniylar imperiyasina shekem Baqtriyada mámleketshilik bolǵanligini tan aladi. Keyingi dáwirlerdegi hámme ilimiy izertlewlerde Ahamoniylar basqınına shekem Áyyemgi Baqtriyada mámleketshilik bolǵanligi qayd etilgen.
Sonnan soń, Baqtriya aymaǵinda bronza dáwirine tiyisli Sopolli, Sho’lli, sońǵi bronza hám dáslep temir dáwirine tiyisli Kúshuktepa, Tillatepa, Qiziltepa, Áiyemgi Baqtriya mádeniyatlari ochildi. Úyrenilgen ushbu mádeniyatlar tiykarinda Ye.E. Kuzmina "Baqtriya uydirma emes, tariyxiy haqiyqatdir" degen ideyani alǵa súredi.
Sopollitepa hám Jarqóton estelikleri Baqtriya aymaǵinda dáslep mámleketshilik tariyxin úyreniwde tiykarǵi derek bolıp xizmet qiladi.
Áyyemgi Baqtriya patshaliǵi dáslep temir dáwirinde qáliplesken aymaqlıq mámleketler konfederatsiyasınan quralǵan. Kofirnihon hám Vaxsh diyxanshiliq úlkelerinde bir aymaqlıq mámleketi qáliplesken.
Áyyemgi Baqtriya mádeniyati dáwiri estelikleri Arqa Baqtriyanıń 7 hám Qubla Baqtriyanıń 4 diyxanshiliq oazislerinde jaylasqan.
Har bir diyxanshiliq alabı ayriqsha jaylasqan ǵárezsiz ekonomikaliq rayon bolıp esaplanadi. Hár bir alab óziniń tábiy yamasa jasalma suw bazasına iye. Hár bir diyxanshiliq alabı Áyyemgi Baqtriya patshalıǵı quramındaǵı kishkene-kishkene siyasiy aymaqlar bolıp esaplanǵan. Har bir diyxanshiliq alabı óziniń siyasiy orayına - bas qala esteligi hám oniń átirapinda jámlesken awillar tipiedegi estelikleriniń jámlesiwidur.
Zarafshan hám Qashqadárya oazislerini birlestiriwshi Áyyemgi Sog‘d aymaǵinda dáslepki mámleketlerniń qáliplesiw tariyxi máselesi júdá kem úyrenilgen. Vaholanki, ol “Avesta”da Axuramazda dóretken ekinshi mámleket sipatinda tilge alinǵan: Gava sóg‘diylar jasaytuǵın jurt. Tiykarǵi dáryasi Dardji. I.V. Pyankov "Dardji" dáryasini h’ázirgi Darg‘om menen baylanıstıradı.
Basqa jazba maǵliwmatlar tiykarinda ham Sog‘d mámleketshiligi boyinsha basqa anıq maǵliwmatlardi tabiwimiz qiyin. Gerodottıń maǵliwmatları boyınsha Ahamoniy­lar imperiyasiniń XVI satraplıǵında Parfiya, Xorezm, Ariylar menen birge Sog‘dta kirgen.
Sog‘d mámleketshiligi tariyxinda Afraziyabtıń ayriqsha ornı bar. Ol júdá ko’plep jazba dereklerde keltirip ótilgen. Kórsetip ótilgen dáslep temir dáwiri Sog‘d qalalari alab-mámleketler oraylari rolini atqarǵan bolsa, Afraziyab esteligi ham óziniń dáslep dáwirinde alab-mámleket, soń bolsa pútkil Sog‘d mámleketiniń paytaxti waziypasini atqarǵan.
Orayliq Sog‘d aymaqlarinda dáslep qala hám mámleketshiliktiń payda boliwida Kóktepa esteligi ayriqsha orin tutadi². Ol Áyyemgi Shiǵis dáslep qalalarına tán bolǵan ark hám qala bo’limlerinen ibarat. Oni basqariwda zardushtiy otashparastlarining órni úlken bolǵan. Bul qala óz átirapındaǵı aymaqlardıń tek ǵana mádeniy emes, al bálkim siyasiy orayi da esaplanǵan
Bronza dáwirinde Sog‘d aymaǵinda jasaǵan jámiyetler jámiyet rawajlaniwiniń awil jámiyeti dárejesinde bolǵan bolsa, dáslep temir dáwirine kelip (Sangirtepa, Jerqórg‘on, Kóktepa, Afraziyab estelikleri misalinda) Sog‘d aymaǵinda dáslep mámleketshiliktiń alabı tipindegi qala-mámleketler basqishlarin dúzilgen.