|
Kiparis (Cuprcssus) turkumi 15 20 ta turga cgArcha Ular O'rtaycr dcngizi atrofida Himolay, Janubiy Xitoy va Amcrikada tarqalgan. Ayrim turlari O'zbekistonda ham manzarali o'simlik sifatida o'stiril- moqdArcha
T uya (Thuja) turkumi bir uyli daraxt, butalar bo'lib, 6 turga cgArcha Shulardan sharq tuyasi (Thuja oricntalis) asosan Xitoyda tarqalgan. Manbalarda ko'rsatilishicha, sharq tuyasi—sarv O'rta Osiyoda islom diniga qadar ham muqaddas daraxt sifatida o'stirilgan.
A rcha (Junipcrus) turkumiga 14 ta tur kiradi. Shundan 3 ta turi: Zarafshon archasi (J. zcravschanica), Yarimsharsimon (J. scmiglobosa) va Turkiston archasi (J. turkcstanica) O'zbckistonning tog'li hududlarida tarqalgan. Bundan tashqari, Virgin archasi (J.virginiana) manzarali o'simlik sifatida respublikamiz shaharlarida o'stirildmoqdArcha Archalar ikki uyli, ayrimlari bir uyli o'simliklardir. Ularda changchi qubbalari kichik bo'lib, mikrosporofillarida 2—6 ta mikrosporangiylar hosil bo'ladi.
Bir yil daraxtda bo'lib, ikkinchi yilning bahorida pishib yctiladi va changlari (mikrosporalar) atrofga tarqaladi.
Urug'chi qubbalari qisqargan novdalarning qo'ltig'ida kuzda hosil bo'ladi. Ular dastlab vegetativ kurtaklarga o'xshash bo'lib, ikkinchi yili bahorda katlalashib, ularda qubbalar yctiladi. Urug'lanishdan keyin yumshoq ctli urug'chi qubbalarda urug' hosil bo'ladi. Urug'i ko'pincha ikkinchi yili yetiladi.
Archalar tog'li tumanlarda eroziyaga qarshi muhim ahamiyat kasb etadi. Ular o'zidan fitonsid ajratish bilan havoni mikroblardan tozalaydi. Ulardagi efir moylari ham muhim ahamiyatga egArcha Archalar qurilish uchun xomashyo, manzarali o'simliklar sifatida ham katta ahamiyatga egArcha
A rcha (luniperus) — sarvdoshlar oilasiga mansub doim yashil daraxt va buta-lar turkumi. 70 ga yaqin turi bor. ARCHA bir jinsli, bir yoki ikki uyli, shamol yorda-mida changlanuvchi, ignabargli o‘simlik. ARCHAning erkaklik qubbasi sarg‘ish, 3 — 6 changdonli qipiqsimon changchilar-dan tashkil topgan. Urg‘ochi qubbalari yashil bo‘lib, qarama-qarshi yoki ol-dinma-keyin o‘rnashgan urug‘chibarg va urug‘kurtaklardan iborat. Qubbalari yumaloq (diametri 5 — 20 mm), ichi-da 1 — 10 dona urug‘ bor. ARCHA mart—may oylarida gullaydi. Mevasi qo‘ng‘ir, ik-kinchi yili (sent. — noyab.da) pishib, qish yoki bahorda to‘kiladi. ARCHA urug‘ini yaxshi undirish uchun uni yezda strati-fikatsiya qilib, kuzda sepiladi. 2 — 3 yoshli ko‘cha-ti ekiladi. ARCHAning
k o‘pchiligi o‘rta min-taqalarda o‘sadi. Ba’zi turla-ri tropik hududlardagi tog‘larda ham uchraydi. I. semiglobosa (sovur ARCHA), I. turkestanica (o‘rik ARCHA), I. sabina (qora ARCHA) va I. seravschanica (Zarafshon ARCHA) kabi turlari O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston tog‘larida tarqalgan bo‘lib, maxsus ar-chazorlarni tashkil qiladi. ARCHAning xo‘jalikdagi ahamiyati kattArcha Yog‘ochi me’morlikda, o‘ymakorlikda va qalam yasashda ishlatiladi. Ba’zi turlaridan xushmanzara o‘simlik sifatida foydala-niladi. Qubbalaridan turli moddalar (efir moyi, qatron, qand, mum va orga-nik kislotalar) olinadi. Qubbasining damlamasi tabobatda siydik haydovchi, balg‘am ko‘chiruvchi va ovqat hazm qilishni yaxshilovchi dori sifatida ishlatiladi. O‘rta Osiyodagi turlaridan olinadigan efir moyining sedrol fraksiyasi esa jarohatni, suyakning teshilib oqishini davolashda qo‘llaniladi.
S arv (Cupressus) — sarvdoshlar oilasiga mansub igna bargli o`simliklar turkumi, bir uyli, doim yashil manzarali daraxt va butalar. Yevrosiyo, Shim. Amerika, Shim. Afrika, Jan.Sharkiy Osiyoning subtropik mintaqalarida 15 turi tarqalgan. Qrim, Kavkaz va O`rta Osiyoda 11 turi masharali daraxt sifatida o`stiriladi. Bo`yi 30 m dan ortiq, tanasining diametri 50— 60 sm, 200—300 yil, ba`zi ma`lumotlarga ko`ra 2000 y.gacha yashaydi. Urug`kurtagi kup. TUpguli 2-yili yetiladi. Ignabarglari yashil yoki havorang . Po`stlog`i qalin, qoramtirqo`ng`ir. Ko`proq doim yashil SARV turining piramidasimon (SARV sempervirens) xili ko`p ekiladi. Manzarali bog`dorchilikda ekiladigan xillari kup. Urug`idan, manzarali xillari qalamchasidan va payvand qilib ko`paytiriladi. Ignabarglari va novdalaridan tibbiyotda qo`llaniladigan efir moyi olinadi. SARV turlaridan ihota o`rmonlar, istirohat bog`lari barpo etishda foydalaniladi. Yog`ochi mebel sanoatida ishlatiladi. Chiroyli shaklda o`sishi tufayli Sharq sheʼriyatida majoziy maʼnoda sarvqomat yor obrazini tasvirlashda ko`p qo`llanilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
