RejArcha I. Kirish. II. Asosiy qism

Qarag'aysimonlar ajdodi (sinfi) — Pinopsida
Bu ajdod vakillari Shimoliy yarimsharda kcng tarqalgan. Ularning Yer sharida 8 ta oila, 55 ta turkum va 600 ga yaqin turlari uchraydi.
A jdod ikkita kichik ajdodga: Kordaitkabilar (Cordaitidac) va Qarag'aykabilar (Pinidac) ga bo'linadi. Birinchi kichik ajdodning vakillari karbon davridan pcrmning oxirigacha o'sib, keyinchalik qirilib kctgan. Ular bitta qabila (Kordaitnamolar — Cordaitalcs) va bitta oila (Kordaitdoshlar — Cordaitaccac) dan iborat. Kordaitlar yirik daraxtlar bo'lgan. Palcobotanik ma'lumotlarga ko'ra, ularning balandligi 20 mctrdan to 30 mctrgacha yctgan. Poyasida ikkilamchi ksilcma ham yaxshi taraqqiy etgan. Barglari bir nccha sm dan to 1 m gacha uzunlikda va 1 — 15 sm kcnglikda bo'lib, ular qalami, nashtarsimon, ellipssimon, tcskari tuxumsimon shakllarga cga bo'lgan. Barglarning oralig'ida joylashgan qubbalarining uzunligi 30 sm gacha yctgan. Hozirgi ma'lumotlar bo'yicha Shimoliy Amcrikadan topilgan kordaitlarning urug'laridan murtak izlari topilgan.
Qarag'aykabilar kichik ajdodi (sinfi) — Pinidac
Bu ajdodcha 7 ta qabila, 7 ta oila va 55 ta turkumga mansub 260 dan ziyod turni birlashtiradi. Ilmiy manbalarda kcltirilgan 7 qabiladan 2 tasi bizgacha yetib kclmagan, qolgan bcshtasi quyidagilardan iborat:

1. 
   Araukariyanamolar — Araucariales 2 ta turkum va 35 ta turdan iborat. Ularga Janubiy yarimshardagi tropik hududlarda tarqalgan daraxtlar kiradi.
   
2. 
   Qarag'aynamolar — Pinalcs qabilasi (darslikda bu oila alohida yoritiladi).
   
3. 
   Sarvnamolar — Cuprcssalcs qabilasi (darslikda bu oila alohida yoritiladi).
   
4. 
   Tissanamolar — Taxclcs qabilasi doim yashil daraxt va butalardan iborat. Qabila 2 ta oilaga mansub 20 turni o'z ichiga oladi. Ular asosan Shimoliy yarimshardagi issiq hududlarda tarqalgan.
   
5. 
   Podokarpnamolar — Podocarpales qabilasi ochiq urug'li o'simliklarning cng takomillashgan guruhini o'z ichiga oluvchi bitta oila (Podokarpdoshlar — Podocarpaceac), 9 ta turkum va 140 la turdan tashkil topgan. Ular asosan Janubiy yarimsharda tarqalgan.
   

Mazkur ajdodchaga kiruvchi turlar Shimoliy Ycvrosiyo va Shimoliy Amerikada katta o'rmonlarni hosil ctadi. Janubiy yarimsharda csa ular ko'proq mo'tadil iqlimli joylarda tarqalgan. Ayniqsa, Yangi Zclandiya, Avstraliya, Janubiy Amerikada ko'p uchraydi. Ko'pchilik endemik va barcha relikt turkumlari Tinch okcani atroflari bo'ylab tarqalgan. Ayniqsa, Xitoyning janubi-sharqiy va markaziy qismida, Tayvanda, Yaponiyada, Yangi Kalcdoniya, Tasmaniya, Shimoliy Amcrikaning Tinch okean qismida, Chili janubida, Yangi Zelandiyada, Yangi Gvincyada tarqalgan.
Qarag'aykabilar ajdodchasi vakillarining tarixi karbondan (370 mln yillar muqaddam) boshlanadi. Trias davrida (240 mln yillar muqaddam) ular Shimoliy yarimsharning o'simliklar qoplamida katta rol o'ynagan.
Q arag'aykabilarning ko'pchilik turlari baland bo'yli, ayrimlari csa gigant daraxtlardir. Masalan, Kaliforniyada o'suvchi doim yashil sckvoyning (Sequoia scmpcrvirens) balandligi 112 m gacha, tanasining diametri csa 11 mctrgacha yctgan. Mcksika taksodiumi (Taxodium micronatum) tanasining diametri 16 m, mamont daraxti (Sequoiadcndron gigantcum) tanasining yo'g'onligi csa 12 m ga yctadi. Mamont daraxtlarining ayrim tuplari 3000 dan ziyod yoshda ekanligi aniqlangan. Qarag'aykabilar orasida yoshi jihatidan cng kattasi Shimoliy Amerika qarag'ayi (Pinus longacva) sanaladi. Nevada sharqidan topilgan daraxtning yoshi taxminan 4900 ga tcng deb aniqlangan. Gigant daraxtlar bilan bir qatorda, ular orasida podakarpdoshlar oilasiga mansub yer bag'irlab o'sadigan turlari ham bor. Bu sinfcha vakillarida o'zak qavat kam taraqqiy etgan. Uni tashqi tomonidan yaxshi rivojlangan ikkilamchi yog'ochlik o'rab olgan. Undan so'ng kambiy, kambiydan tashqarida ikkilamchi Поста joylashgan. Poyani tashqi tomonidan qalin po'stloq qavat qoplab olgan. Ularga xos belgilardan yana biripo'stloq va yog'ochlik qavatida smola yo'llari (kanallari) ning bo'lishidir.
A jdodcha vakillarining barglari asosan ignasimon yoki tangachasimon. Eng yirik ignasimon barg Shimoliy Amerikada o'suvchi botqoq qarag'ayi (Pinus palustris) niki bo'lib, uning uzunligi 45 sm ga yctadi.
Aksincha, ko'pchilik sarvlarning barglari kichik tangachasimon bo'lib, poya bilan qo'shilib o'sgan. Qarag'aykabilar asosan urug'lari yordamida ko'payadi. Qubbalari ayrim jinsli. Ayrim vakillarida bir necha qubbalari to'p bo'lib, murakkab qubbalarni hosil ctadi. Har bitta daraxtda juda ko'p sondagi mikrosporalar hosil bo'ladi. Tissa, kiparis va archalarda mikrosporalar shamol yordamida urug'kurtakka borib tushgandan so'ng gamclofit liosil bo'ladi.
Ajdodcha vakillarining urug'chi qubbasi ham xilma-xil. Tissalarda qubba taraqqiy ctmagan.
Ncmis olimi ARCHABrouning aniqlashicha, urug'kurtakli tangachabarg qisqargan novda bo'lib, olim uni „yon braxiblast" deb ataydi.
Q arag'aykabilar asosan shamol yordamida changlanuvchi o'simliklar bo'lgani sababli changchili qubbalarida hosil bo'ladigan changlar havo oqimi bilan urug'kurtakning chang yo'li orqali chang kamcrasiga borib tushadi. Changlanishdan so'ng ma'lum vaqt o'tgandan kcyin urug'lanish jarayoni boshlanadi. Biroq qarag'ay turkumi vakillarida urug'lanish jarayoni 12—14 oy o'tgandan so'ng ro'y bcradi.
Urug'lanish jarayonidan so'ng urug'kurtakdan urug' hosil bo'ladi. Qarag'aysimonlarning urug'i 3 tadan to 18 tagacha urug'pallaga cgArcha Ajdodchadagi eng yirik va bizning sharoitda turlari ko'pligi uchun qarag'aynamolar qabilasiga qisqacha to'xtalib o'tamiz.