Reja: Yusuf Xos Hojib hayot yo’li. «Qutadg’u bilig» qo’l yozma nusxalari. Dostonning mazmuni va tuzilishi

(Uqush so’zlama so’z, biror so’zla oz,

• (Uqush so’zlama so’z, biror so’zla oz,
• Tumon so’z tuguvnin bu bir so’zda yoz.)
• «Qutadg’u bilig»ning badiiy qimmati va tili
• «Qutadg’u bilig» XI asr adabiyotining muhim yodgorligidir. U turkiy tildagi yozma adabiyot hali u qadar boy tajribaga ega bo’lmagan bir davrda vujudga keldi. Shoir fors-tojik tilida ijod etish tradisiyasi izidan bormadi, balki katt jur’at bilan o’z ona tilida yirik badiiy asar yaratishga kirishdi va uni muvaffaqiyat bilan tugatdi. U xalq og’zaki ijodi va yozma adabiyotining tajriba va tradisiyalaridan foydalandi, xalq og’zaki ijodining maqol va hikmatli so’z kabi injulari bilan o’z asarini boyitdi, fors-tojik tilidagi pandnomalardan ilhomlandi. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asari bilan o’zbek, uyg’ur va boshqa turkiy xalqlarning klassik adabiyotida aruz vazni chuqur ildiz ota boshladi va yozma poeziyaning etakchi vazni bo’lib qoldi.
• Yusuf Xos Hojib o’xshatish, sifatlash, mubolag’a va kinoya kabi badiiy til vositalariga kam murojaat qiladi.
• Bilimsiz kishi ko’ngli qumtak turur,
• O’kuz kirsa to’lmaz ob o’tim unur
• (Nodonning aqli qumga o’xshaydi,
• Agar unga daryo oqib kirsa ham to’lmaydi)
• va boshqalar.
• «Qutadg’u bilig» XI asrdagi Markaziy Osiyo va Sharqiy Turkistondagi turkiy xalqlar va qabilalar tilining yodgorligidir. U «Devonu lug’otit turk»dagi qadimgi qo’shiqlar va ayniqsa «O’rxo’n-Enisey» yodgorliklari tilidan xiyla farq qiladi hamda turkiy tillarning adabiy til sifatida taraqqiy etish prosessini ko’rsatadi. «Qutadg’u bilig»da biz ko’pgina arxaik so’zlarning iste’moldan chiqib ketganini, biroq «y» va «z» tovushlari o’rnida «d» tovushini qo’llash kabi arxaik formaning davom etib kelganini hamda endi arabcha va fors-tojikcha so’zlar ancha ko’p ishlatila boshlaganini ko’ramiz.

• WWW.ARXIV.UZ