Adabiyotshunoslikning obekti muayyan tarixiy sharoit bilan bogliq ravishda olinadigan adabiy mahsulot va uning yaratilish jarayonidir. Adabiyotshunoslikning predmeti badiiy adabiyotdir

Adabiyotshunoslikning obekti – muayyan tarixiy sharoit bilan bogliq ravishda olinadigan adabiy mahsulot va uning yaratilish jarayonidir. Adabiyotshunoslikning predmeti – badiiy adabiyotdir.Adabiy jarayon adabiyotning rivojlanish yolidir. Adabiyotshunoslik adabiyotni organar ekan, mumtoz yozuvchi va shoirlar ijodi, ularning adabiyot haqidagi fikrlariga asoslanadi. Adabiyotshunoslikka kirish umuman badiiy adabiyot togrisidagi dastlabki va umumiy malumotlarni beradi. Adabiyotshunoslikka kirish adabiyot nazariyasidan kora soddaroqdir.Adabiyot nazariyasining pryedmyeti badiiy adabiyotning yaratilishi haqidagi qonun-qoidalar haqidagi fandir. Unda badiiy adabiyotning spyetsifikasi, hayot bilan aloqasi, ijtimoiy-estyetik qimmati, badiiy asarning tuzulishi, ijodiy jarayoni, hamda badiiy myetod masalalari organiladi. Qoshimcha shu yerga kiritiladi.
Adabiyot nazariyasi adabiyotshunoslikning tarkibiy qismi sanaladi. Adabiyot nazariyasi adabiyot tarixi, adabiy tanqid, adabiyotshunoslik myetodologiyasi bilan aloqador. Bu fan adabiy asarlarning yaratilish qonun qoidalari bilan shugullanadi.Adabiyot nazariyasining pryedmyeti badiiy adabiyotning yaratilishi haqidagi qonun-qoidalar haqidagi fandir. Unda badiiy adabiyotning spyetsifikasi, hayot bilan aloqasi, ijtimoiy-estyetik qimmati, badiiy asarning tuzulishi, ijodiy jarayoni, hamda badiiy myetod masalalari organiladi. Qoshimcha shu yerga kiritiladi.Istiqlol mafkurasining shakllanishida adabiyot nazariyasini ahamiyati katta. Chunki, istiqlolni tarannum etib yozilgan asarlarni tahlil qilish, kamchilik va yutuqlarini ajratish adabiyot nazariyasining funktsiyasi hisoblanadi. Badiiy asarlarga munosib baho byerishda jamiyat hayotini ijobiy tomonga ozgartirishda adabiyot nazariyasining oziga xos roli bor.Adabiyot nazariyasi fan sifatida shakllanishida, taraqqiy etishida jahon adabiyot nazariyasining oz orni bor. Ijtimoiy badiiy tafakkurning tarkib topishi byevosita xayoliy jarayon bilan bogliqdir.Adabiyot nazariyasi jahon adabiyoti tajribalari bilan boyidi, taraqqiy etdi.Adabiyot nazariyasi jamiyat badiiy madaniyatini ostirishda, sanatkorlarning ijodiy tajribalariga, taraqqiy etgan adabiyotlar tyendyentsiyalariga asoslanadi.
Adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlari
1.A d a b i yo t t a r i x i – badiiy adabiyot taraqqiyotini, yozuvchilarning hayoti va ijodini, alohida asarlarni organadi. Shu bilan birga, adabiyot tarixi ijodiy metodlarning paydo bolishi va taqdirini, har bir davr adabiyotining osha zamon bilan bogliq xususiyatlarini ham organadi, adabiyot faktlarini sistemalashtirib, umumlashtiradi. Adabiyot tarqqiyotida har bir asar har bir yozuvchining ornini belgilab beradi. Adabiyot tarixi alohida asarlarning tarixi va taqdirini ham organadi. Masalan, «Otkan kunlar» romanining tarixi bor. Bu roman 20-yillarda qoralangan sozoshi bilan chiqqan. Songra toliq kitob bolib chiqdi. 50-yillarda va undan keyin sekin-asta oqlandi.Ozbek adabiyoti tarixi bundan ikki yarim, uch ming yil oldin paydo boldi. «Avesto»ning ham kirib kelishi, kitob bolishiga 2700-2800 yil boldi. 3000 yillik adabiyotimiz tarixining bolimlari:
Ozbek mumtoz adabiyoti (eng qadimgi davrdan X1X asr
Ortalarigacha).
XX asr ozbek adabiyoti (90-yillargacha)
3. Istiqlol davri adabiyoti (hozirgi kunlargacha).
Adabiyot tarixi har bir xalq adabiyoti taraqqiyotining osha xalq tarixi bilan bogliq xususiyatlarini ochadi, uni boshqa xalqlar bilan solishtiradi, ozaro aloqalarni qayd etadi, har bir xalq adabiyotining umuminsoniy madaniyat xazinasiga qoshgan hissasini belgilaydi.Adabiyot tarixi badiiy adabiyotni tarixiy taraqqiyot jarayonida organadi. Adabiyot tarixi adabiy hodisalar yigindisidir, ya’ni badiiy asarlar, adabiyotning moiyati, vazifasi va turlari haqidagi fikrlardan iborat. Turli joylarda bir davrda bir xil goya va janrlarning tugilishi tabiiydir.
Garb adabiyotining quyidagi bosqichlari mavjuddir:
1. Qadimgi (antik).
2. Qadimdan orta asrga otish (ellinizm).
3. Orta asrdan yangi zamonga otish ( renessans).
4. Yangidan eng yangiga otish.
2.A d a b i yo t n a z a r i ya s i – badiiy adabiyotning qonun-qoidalari, hayotni badiiy aks ettirish hamda adabiyot taraqqiyotining qonuniyatlari togrisidagi fandir. Adabiyot nazariyasi badiiy adabiyotning jamiyat taraqqiyotida oynagan roli, tur va janrlari, badiiy tasvir vositalarini orgatadi. Bu fan badiiy adabiyotning xususiyatlarini, ijtimoiy tabiati, vazifasi, borliqqa munosabati masalalari xususida ma’lumot beradi. Ijodiy metodlar, uslublar, an’ana va mahorat masalalari, shakl va mundarija, romantizm, realizm masalalari adabiyot nazariyasi fanining diqqat markazida turadi. Adabiyot nazariyasi badiiy adabiyotning taraqqiyoti qonuniyatlarini, janrlarning xususiyatlari, badiiy til, uslub, she’r tuzilishi, syujet va kompozitsiya masalalari, tipiklashtirish kabilar bilan bogliq holda organadi. Bu jihatdan adabiyot nazariyasi umuman san’at qonuniyatlarini oz ichiga olgan estetika faniga yaqin turadi.
Adabiyot nazariyasi badiiy asarlarni tahlil qilish va baholash me’yorlarini belgilab beradi. Adabiyot nazariyasi ommaning badiiy adabiyotni tushunishi va shu yol bilan kishilar didini ostirishga xizmat qiladi.Xosh, shunday ekan, adabiyot nazariyasi materialni qayerdan oladi?Adabiyot nazarayasi oz xulosalarini chiqarar ekan, avvalo:
- konkret badiiy asarlarga, adabiy jarayonga, adabiyot tarixi materiali va ana shu badiiy adabiyotning taraqqiyot jarayoniga suyanadi;
- otmish va hozirning badiiy asarlar, yozuvchilar va adabiyot togrisidagi fikrlariga suyanadi;
- insoniyat badiiy dahosining eng nodir namunalariga suyanadi, eng mukammal taraqqiy etgan adabiyotlarning tajribasiga asoslanadi. Bu bilan birga adabiyot nazariyasi badiiy adabiyotning barcha namunalari, barcha xalqlar adabiyotlari yutuqlari tajribasini ham umumlashtirib, oz qoidalarini boyitadi.Fitratnikidan mukammalroq Adabiyot nazariyasi darsligini 1940 yilda I.Sulton yozgan. Ozbekistonda adabiyot nazariyasi fan sifatida 1925-1926 yillarda paydo boldi. U jahon mutafakkirlarining adabiyot nazariyasi haqidagi bilimlaridan paydo boldi. Jumladan, Arastu «Poetika» asarini yozdi. Unda tragediya nima, lirika nima, degan savollarga javob berdi. Gegel «Estetika» (4 tomlik) asarini, X1X asrda V.Belinskiy Poeziyaning xil va turlarga bolinishi haqida yozdi. Bunda u adabiyotni tur va janrlarga ajratadi.Sharq adabiyotida nazariy fikrlar asosan X asrlardan boshlab yozilgan. Forobiy «Sher sanati», Beruniy «Osor ul-boqiya va Hindiston» asarlarida adabiyot haqida juda kop ma’lumotlar berilgan. Masalan, hindlarning she’r tuzilishi haqida ma’lumot beriladi. Alisher Navoiy «Mezon ul-avzon», Bobur «(Mufassal)Muxtasar» kabi asarlarida adabiyot nazariyasining bazi bir masalalari (aruz, shershunoslik) yoritiladi. XX asrgacha, yani Gegelgacha adabiyot nazariyasini oz ichiga olgan asar yozilmagan edi.
3.A d a b i y t a n q i d - shu kungi adabiy jarayonni tahlil qiladi, paydo bolayotgan badiiy asarlarni organib, ularning adabiy jarayondagi orni va rolini, goyaviy-estetik qimmatini belgilaydi, kitobxonlarning ana shu asarlarini tushunish va baholashiga yordam beradi, shu bilan badiiy adabiyot taraqqiyotiga, yozuvchilarning goyaviy-badiiy takomiliga komaklashadi. Adabiy tanqid yozuvchining ozi tushunib yetmagan tomonlarni kashf etadi.Kitobxonning saviyasi millat va jamiyatning aqliy va ma’naviy darajasi, adabiyot ilmi, adabiy tanqidning rivojlanganlik darajasiga bogliq. Adabiyotshunos S.Meli ta’kidlaganidek, munaqqid qanchalik bilimdon va mulohazali bolsa, badiiy jihatdan bosh asar haqida oz saviyasi darajasida fikr ayta olmaydi. Buyuk ijodgina zabardast, ulkan tanqidchilikni vujudga keltiradi va adabiyotni urmat qilgan tanqidchi bosh asar haqida ijobiy fikr aytishdan ozini saqlaydi. Bosh asar adabiyotni abgor, tanqidchini xor qiladi.«Sadoi Turkiston» gazetasining 1914 yil 19 noyabrdagi 48-sonida qoqonlik Ahlullo Haybullo oglining «Tanqid» sarlavhali maqolasi bosiladi. Shunda tanqid atamasi birinchi marotaba ishlatilgan va unga quyidagicha ta’rif berilgan: «Tanqid demak, bir musannifning yozuv maydoni intishora qoygon kitobinda kelushmagon iboralarni matbuot vositasi ila yozub korsatmoq demakdur».Demak, adabiy tanqidning vazifasi yangi paydo bolgan va mavjud asarlarning gozalligi hmda kamchiliklarini topishdan iboratdir. Bu ishni oldin yaratilgan asarlarga nisbatan ham qollash mumkin. Otmish asarlarining yangi qirrasini ochish ham tanqiddir.
Adabiyotshunoslik metodologiyasi – badiiy adabiyotni organishning tamoyil va usullarini tayin etadi. Badiiy adabiyotni ilmiy-nazariy tahlil qilish, ilmiy organish yol va usullarini orgatadi. Bu usul 2 ikkiga ajraladi: 1. Adabiyotni ilmiy organish metodi.
2. Adabiyotni orgatish metodi.
Adabiyotga san’at sifatida yondashish kerak. Masalan, «Obid ketmon» asaridagi Obid. Adabiy asarga shakl bilan mazmunning birligi deb qarash kerak. «Zarbulmasal»da 400 ta misol ishlatilgan.Adabiy asar osha asar yaratilgan zamon bilan bogliq holda organiladi. Otmishda yaratilgan asarlar hozirgi zamon bilan bogliq holda organilmaydi. Adabiyotga sinfiy jihatdan yondashish togri emas.Metodologiya fanni organishda umumiy qollanma rolini oynovchi nazariy tamoyillardir. Bizning adabiyotshunoslik adabiyot va san’atni organishda quyidagi ilmiy-metodologik tamoyillarga amal qiladi:
- san’atkor ijodining qimmati uning davrimizga nisbatan nimalar bera olganligi bilan emas, oz zamonasiga nisbatan nimalar bera olganligi bilan belgilanadi;
- san’atkor ijodining qimmati uning qaysi toifaga mansubligiga qarab emas, uning oz asarlari bilan kimlarning manfaatlariga xizmat qilishi bilan belgilanadi.
Adabiyot metodikasi esa badiiy asarlarni organish va orgatishning konkret metod hamda tamoyillarini belgilab beradi.Demak, metodologiyaga kora adabiy asarga yaxlit badiiy mahsulot deb qaraladi. Shakl bilan mazmun ajratilmaydi. Uni yaxlit, bir butun idrok qilish kerak. Undagi har bir element muhim mazmun va ahamiyat kasb etadi. Ana shu unsur boshqa unsurlar bilan birlikda yashaydi. Bir bolakda sodir etilgan ozgarish butun asarning xarakteriga ta’sir qiladi.
F o l k l o r sh u n o s l i k – xalq donoligidir. Folklor atamasi hm keng, ham tor ma’noda ishlatiladi. Keng ma’oda folklor ogzaki adabiyotdan tashqari xalq ogzaki musiqasi, tibbiy fikrlarni, urf-odatlarni ham oz ichiga oladi. Tor ma’noda esa, ogzaki badiiy adabiyot ma’nosini beradi.Folklorshunoslik – xalq ogzaki badiiy ijodini organuvchi fandir. Folklor – xalq dostonlari, qoshiq, maqol, drama, ertak va hokazolarni bildiradi Folklor bilan yozma adabiyot ortasida birlik bor: Folklor ham, badiiy adabiyot ham soz san’ati bolib, hayotni aks ettiradi.Yozma adabiyot folklor materialidan foydalanadi, undan oziqlanadi, ayrim goya va shakllarni oladi. Lekin yozuv adabiyoti bilan folklor ortasida ham katta farq bor, bu esa quyidagilarda korinadi:
1) folklor badiiy ijodning boshlanish davri uchun xosdir. Yozma adabiyot madaniyat tarqqiyoti, yozuvning paydo bolishi bilan bogliq bolib, u hayotni aks ettirish uchun folklordan kora mukammalroq tamoyil va usullardan foydalanadi;2) folklor jamoa ijodi mahsulidir, uning muallifi yoq;3) folklor asarlari muttasil qayta ishlanib, ozgarib turadi.
Adabiyotshunoslik folklor materiali va folkloristika xulosalarini hisobga oladi. Xususan, yozma badiiy adabiyotga folklor asarlari ta’siri masalalarini organishda adabiyotshunoslik folkloristika va folpklor asarlariga murojaat qiladi.
Qiyosiy adabiyotshunoslik – onlab yillar davomida qatagon qilindi. Bugungi kunda ozbek va xorij adabiyoti bor. Ozbek adabiyoti xorijiy adabiyotga yetib olishi uchun unga ozini qiyoslab, undan ornak olishi zarur. Qiyosiy adabiyotshunoslik turli milliy adabiyotlarni bir-biriga qiyoslab organadi. Umumiy qonuniyatlarni ochadi. Adabiyotshunoslikni boshqalardan ajratib organishga yol bermaydi. Adabiyotning millati bolmaydi, milliy xususiyati boladi.Adabiyotni qiyoslab organish X1X asrda paydo boldi. Gul obrazi Eron adabiyotida paydo boldi. Hind adabiyotida esa bulbul obrazi yoq, balki kakku obrazi bor.Adabiy ta’sir adabiyot taraqqiyotiga, uning rivojiga muhim ta’sir vositasidir. Adabiy ta’sir adabiyot taqdiriga ta’sir qilmaydi.Asos solganlar – olmon mutafakkiri I.G.Gerder, ingliz olimi Dj.Denlon (X1U). Dj.Benfeyning hind eposi «Panchatantra»ning olmoncha tarjima nashriga sozboshisi (1859) qiyosiy adabiyotshunoslikning asosiy qoidasi bolib qoldi. Rossiyada F.I.Buslaev, A.Veselovskiylar qiyosiy adabiyotshunoslikning shakllanishiga kata hissa qoshdilar.Qiyosiy adabiyotshunoslik bir nechta xalq va mamlakat adabiyotini bir-biriga solishtirib organadi. Turli milliy adabiyotlarni bir-biriga solishtirish yoli bilan ulardan har birining jahon madaniyati xazinasiga qoshgan hissasini aniqlanadi.
T a r j i m a sh u n o s l i k - badiiy adabiyotlar ortasida muhim ahamiyatga egadir. Tarjima bu adabiyotlar ortasidagi elchi, tilmoch. Tarjima tufayli yozuvchilar boshqa adabiyotlarni organadi. Tarjima adabiyotlarni boyitadi. Tarjimon tarjimani tahlil qiladi, tarjimada har qanday iboralar ham tarjima qilinmaydi. Buning oziga xos xususiyatlari, tamoyillari bor.Tarjima bu san’atdir, bu ijoddir. Bu asarni ogirish emas, balki boshqatdan yaratishdir.Tarkibiy qism va boshqa sohalardan tashqari, adabiyot haqidagi fanning yordamchi sohalari ham mavjud
Matnshunoslik – badiiy asarlarning variantlari, nusxalari va turli qolyozmalarini solishtirish asosida originalga yaqin bolgan matnni tiklaydi, xatoliklarni bartaraf qiladi, keyin kiritilgan orinlarni topib, originalni ulardan tozalaydi va tushib qolgan orinlarni toldiradi. Masalan, «Maxabxorat»ning matni 1919-1967 yillar davomida olib borilgan tekstologik tadqiqot natijasida tiklangan. Bu ishni mashhur hind olimi R.G.Bxandarkar boshqargan. Buning uchun 1250 ta qolyozma organib chiqilgan. Shulardan 734 tasi tanlab, asos qilib olingan. Katta hajmda 13 ming betdan iborat tanqidiy matn nashr etilgan. Tanqidiy matn 100 ming shlok (1 shlok 2 misra), ya’ni 200 ming misraga yaqin.
Manbashunoslik – adabiyot tarixi, nazariyasi, adabiy tanqid, ayrim yozuvchilar, adabiyotshunoslikning ma’lum muammolariga oid ilmiy, tanqidiy manbalarni toplashdir. Manbashunoslik bu manbalarni topish, qidirish, royxatlarini tuzish, sistemalashdan iborat. Ilmiy ish qilishdan oldin ham manbalar toplanadi. Bunda ayrim masalalarning tarixi, fanning tarixi, jumladan, adabiyotshunoslik tarixi organiladi.
Atributsiya – muallifi noma’lum manbalarning muallifini aniqlashdir. Masalan, Xomer masalasi, Shekspir masalasi, «Gul va Navroz» asari, «Yusuf va Zulayho» dostoni va boshqalar.«Gul va Navroz» dostoni Lutfiyga nisbat berilgan. Lekin tadqiqotlar doston Haydar Xorazmiy qalamiga mansubligini tasdiqladi.
Bibliografiya (biblio-soz, grafo-yozuv) – badiiy adabiyot va adabiyotshunoslikka oid adabiyotlar royxatini tuzish, ularga annotatsiya, obzor yozish. Ilmiy organish lozim bolgan manbalar korsatkichi. Yangi chiqqan adabiyotlar, badiiy asarlar, maqola va materiallarni hisobga olib boradi.Bibliografik toplamlar, bibliografik korsatkichlar, kitob yilnomalari, jurnal materiallari yilnomalari, gazeta materiallari, kutubxonalardagi kataloglar (katalog – yunoncha qayd etish), alfavit katalog, sistematik katalog.Bibliografiya – kitoblarning yozilgan, kochirilgan, bosib chiqarilgan vaqti, joyi, baozan mazmuni, muallifga oid toplamlarni malumotlarini toplaydi, ularga annotatsiya yozadi.Hozirgi adabiyotshunoslik nazariyasi fanining muammo va echimlari haqida ham fikr bildiriladi.
EPIK TUR. Voqea va xarakterlar muallifdan tashqarida qilib beriladi. Muallif esa, hikoyachi sifatida boladi. Bu turda voqealar keng tasvirlanadi, inson va uni qurshab olgan muhit voqeligi tola va har tomonlama beriladi. Bu turda hayotni ifodalashning har xil usullaridan foydalaniladi. Shuning uchun ham epik turda voqelik keng qamrab olinadi.Epik tur uchun xos bolgan yana bir xususiyat – voqealar bolib otgan qilib beriladi. Bu xususiyat muallifga voqealarni tasvirlabgina qolmasdan, izohlash, ularga munosabat bildirishga ham imkon yaratadi. Hikoya kopincha uchinchi shaxsda boladi. Masalan, «Qutlug qon», «Anna Karenina». Shuningdek, hikoya birinchi shaxs tilidan ham berilishi mumkin. «Davr mening taqdirimda», «Qadrim», «Zamonamiz qahramoni».Epik tur voqelikni qamrab olish kengligi jihatidan 3 ga bolinadi:
Yirik epik shaklda inson hayotining malum bir davri uni koplab boshqa shaxslar taqdiri bilan boglab beradi. Bunga quyidagilar kiradi: - epos, roman, roman-epopeya.
Orta epik formada inson hayotining malum bir davri, bir necha epizodi beriladi. Bunga qissa kiradi.
Kichik epik formada inson hayotidan muhim bir epizod olinadi. Bunga hikoya, novella, ocherk kiritiladi.
Epos. Epos adabiyot taraqqiyotining dastlabki davrlarida yaratiladi. Unda malum tarixiy davr yoki umumxalq ahamiyatiga ega bolgan yirik voqealar tasvirlandi. Bu bilan shu xalqning shuhrati va qudrati uluglandi. V.Belinskiy aytganiday, bu janrda muallif voqea va hodisalarga oz xalqi kozi bilan qaraydi. Epik poemaning qahramoni xalq ommasi boladi. Undagi asosiy qahramonlarda xalqning eng yaxshi qahramonlarining fazilatlari namoyon boladi. Eposning yorqin misoli Xomerning «Iliada» dostonidir. V.Belinskiy fikricha, bu janr namunasi bola oladigan boshqa birorta asarni topish mumkin emas. Bu kabi janr asarlarida ijtimoiy hayot va ijtimoiy tafakkur har tomonlama oz aksini topadi. «Iliada»da osha davr greklarining hayoti har taraflama oz aksini topadi. Malum manoda «Farhod va Shirin» ham epos namunasi bola oladi.Eposlar odatda sher bilan yoziladi. Uning uslubi kotarinki, qahramonona boladi. Voqealar shoshilmasdan, batafsil hikoya qilinadi. Natijada ayrim voqea va holatlar detallashtirib beriladi. Bunday janrda insoniyat taraqqiyoti tolaroq namoyon boladi. Insoniyat taraqqiyotining keyingi davrlarida taraqqiyotning murakkablashuvi natijasida bunday janr oz imkoniyatlarini tugatdi, yani bir asarda butun bir xalq taqdirini berish mumkin bolmasdan qoladi.
ROMAN. Bu janr voqelik va inson xayoti keng va har taraflama tasvirlaydi, uni butun murakkablikda ifodalaydi va ochadi. Qissadan farqli ravishda romanda ishtirok etuvchi personajlar, syujet liniyalari kop va murakkab boladi. Romanning dastlabki namunalari antik adabiyotda yaratilgan. Orta asrlarga kelib roman keng rivojlangan.Romanning paydo bolishi shaxsning jamiyatdan ajralib chiqishi, insonda individ hayotiga qiziqishning kuchayishi bilan bogliq. Qadimgi romanlarda koproq qahramonlik va sarguzashtlar, qahramonlar taqdirida yuz bergan kutilmagan ozgarishlar korsatilgan edi.Masalan, «Oltin eshak», Longning «Dafnis va Xloya», ritsar romanlari. Bu romanlar asosida koproq fantastik syujetlar va taqdirlar yotardi. Bu voqealar hayot haqiqatidan ancha uzoqda edi.Hozirgi romanning dastlabki namunalari feodalizmning emirilishi va burjua munosabatlarining paydo bolishi bilan bogliqdir. Realistik romanning dastlabki namunalarini Rable bilan Servantes yaratdilar. Ozbek adabiyotida romanning daslabki belgilari Orta asrlarda paydo boldi. Ishqiy-fantastik va sarguzasht romanlari:
«Layli va Majnun», «Saddi Iskandariy», «Yusuf va Zulayho», «Tohir va Zuhro», «Oshiq garib va Shohsanam», «Yusuf va Ahmad», «Kuntugmish»,
«Devonai Mashrab» va h.k.
Ozbekistonda romanga extiyoj XIX asrlar songida tugildi. Bu davrda Orta Osiyoda kapitalistik munosabatlar qaror topa boshlagan edi. Roman sohasidagi dastlabki izlanishlar ham shu davrdan boshlandi. Hamzaning «Yangi soadat» asari ana shunday izlanish natijasida edi. Lekin tola manodagi roman ozbek adabiyotida 20-yillarda yaratildi. Ozbek romanining dastlabki namunalarini yaratganlar – Ayniy, Mirmuhsin, Shermuhamedov, Abdulla Qodiriy, Abdulla Qahhor, Cholpon, H.Shams va Oybeklardir.
Hozirgi romanning asosiy xususiyatlari:
Inson va jamiyat hayotining barcha sohalariga kirib bora olish;
Yirik hayotiy muammolarni kotarib chiqa olish;
Insonning ijtimoiy va xususiy hayotini butun tolaligi bilan ifoda eta bilish;
Personajlarning kopligi, ana shu personajlarning ozaro munosabatlarini har taraflama yoritish;
Qahramonlarning hayot sharoitlarini korsatish va xarakterlarni ana shu hayot sharoitlari bilan bogliq holda korsatish, xarakterlarning shakllanishini, rivojlanishini boshqa janrlarga nisbatan kengroq korsatish;
Inson psixologiyasini, murakkab hayot jarayonlarini tola ocha bilish;
Xarakterning ichki taraqqiyotini korsata olish.
ROMAN-EPOPEYa. Ijtimoiy taraqqiyotning keyingi yuqori davrlari ham oz epopeyasiga ega boladi. Bu epopeya xalq hayotining muhim bir davri voqeligini qamrab oladi va ozida butun xalq hayotini emas, uning muhim bir tomonini qamrab oladi. Bunday epopeyaning qahramoni xalq ommasi boladi. Bu roman-epopeyadir. Bunga L.Tolstoyning «Urush va tinchlik», M.Sholoxovning «Tinch Don», A.Serafimovichning «Temir oqim», Zolaning «Rugon-Makkarlar» asarlari misol bola oladi.
QISSA. Ortacha epik janr bolib, unda inson hayotining malum davri, bir necha epizodi beriladi yoki bir qahramon hayoti va taqdiri korsatiladi. Voqealar romandagi kabi keng qamrab olinmaydi va personajlar ham romandagi kabi kop bolmaydi.
Qissada voqealar romandagi kabi detallashtirib chuqur korsatilmaydi. Biroq qissa syujeti hikoyaga qaraganda murakkabroq boladi, syujet liniyalari ham ancha koproq boladi. Masalan, «Obid ketmon», «Nur qidirib», «Qadrdon dalalar», «Goliblar», «Otmishdan ertaklar», «Sinchalak».
Qissada asosan psixologizm, lirizm, axloqiy-oilaviy muammo-larga etibor beriladi.
Qissanoma asarlar ozbek adabiyoti uchungina xos emas. Buni rus va boshqa qardoshlar adabiyotida ham korish mumkin. Ch.Aytmatov, Tendryakov, Rekemchuk, Sholoxovning «Inson taqdiri» asari va b.
HIKOYa. Siqiqlik va rivoyaning uncha murakkab emasligi hikoyaga xos xususiyatdir. Hikoyada qahramon hayotidan bir muhim epizod olinadi, hayotning u yoki bu tomoni ochiladi. Mana shu olingan tomon alohida borttirib tasvirlanadi. Biroq hikoyaning shakl va usullari rang-barang. Hikoyada voqealar ancha keng olinishi ham mumkin. Biroq bu voqealar ancha siqiq beriladi. Personajlar juda oz boladi, kopincha ikki yoki uch kishidan oshmaydi.
NOVELLA. Hajm jihatidan hikoyaga nisbatan ancha ixchamroq boladi, syujetning ancha dinamikligi, echimning kutilmaganligi bilan ajralib turadi. «Mateo falpkone», Turgenev, Mopassan novellalari.
«Dahshat» - A.Qahhor.
Umuman, novella bilan hikoya ortasida farq uncha katta emas, ular qariyb bir narsadir.
OChERK. Rivoya usuli va hajmi jihatidan hikoyaga yaqin turadi. Biroq oz oldiga qoygan vazifasi va hayot materialini ozlashtirish va tasvirlash usuli bilan undan farqlanadi. Ocherkda hayot faqat oz holicha tasvir etiladi. Ocherk aniq adresga qaratilganligi va hujjatligi bilan ajraladi. Ocherkda yozuvchi hikoyadagiday erkin umulashmalar va badiiy toqimalardan foydalana olmaydi, hujjatli voqealardan chetga chiqish imkoniga ega bolmaydi. Biroq bu narsa ocherkda umumlashtirish, tipiklashtirish bolmaydi, degan gap emas. Ocherkda yozuvchi qahramon xarakterining muhim tomonlarini quyuqlashtiradi, voqealarning hamma tomonlarini emas, ularning muhim tomonlarini quyuqlashtirib tasvirlaydi. Biroq ocherk uchun tipik bolgan fakt va hayot hodisalarigina tanlab olinadi. Shu bilan birga ana shu tipik bolgan fakt aktual ham bolishi kerak. Obrazlar, voqea va hodisalar yozuvchi tomonidan aniqlik bilan berilishi lozim.
Ocherk, hikoyadan farqli ravishda, aniq, izchil syujet bolmasligi ham mumkin. Ocherk malum muhitning ayrim tomonlari materialidan iborat bolishi ham mumkin. Bazan ocherkda biror hayotiy epizod tasvirlanadi.Ozbek adabiyotida Oybek, H.Olimjon, A.Muxtor ocherkning yaxshi namunalarini yaratganlar. Ocherkchi yozuvchilardan Y.Shamsharov nomini keltirish mumkin.
L I R I K T U R. Lirikada shaxsning biror munosabat bilan tugilgan bir muddatli tuygu va oylari, kayfiyati, kechinmalari, muhit va voqelikka munosabati ifoda etiladi. Biroq bu shaxsning tuygu va kayfiyatlari tasodifiy bolib qolmasdan, unda kopchilik uchun umumiy bolgan kayfiyat va qonuniyatlar oz ifodasini topadi. Shoir umumiy narsalarni oz nomidan, oz qalbining tebranishi sifatida ifodalaydi. Insonning ichki dunyosi lirikada alohida his va tasirchanlik bilan ochiladi. Shu sababli lirikani qahramon tuygulari ifodalagan monolog deb atash mumkin.Lirik asarlar kompozitsiyasi ifodalanayotgan tuyguning yaxlit bolishini taqozo qiladi. Lirika insonning muayyan kayfiyatini ifoda etarkan, ana shu kayfiyat eng kuchli namoyon bolgan muddatni oladi. Shu muddatdagi boshqa tuygu va kayfiyatlar esa yordamchi ahamiyatga ega boladi. Demak, lirika insonni biror tuygu, kayfiyat, kechinma yoki oy-fikr bilan benihoya band bolgan holatini ifodalaydi. Shundagina lirik asar goyaviy mazmuni hamda kompozitsiyasi jihatidan yaxlit bola oladi.Lirika tuygularning bevosita va hissiy korinishidir. Shuning uchun ham inson tuygulari kuchli va bevosita ifodalangan asarni lirizm xususiyatiga ega deb tariflanadi.Demak, lirikada faqat muallifning obrazi, tuygu va kechinmalari, ichki dunyosigina ifodalab qolinmasdan, shoir oz tuygulari orqali keng manodagi zamon kishisi, lirik qahramonning umumlashma obrazini yaratadi. Lirik qahramon xoh shoirning ozi bolsin, xoh 2 yoki 3 shaxs bolsin, unda inson xususiyatlari va kechinmalari oz ifodasini topadi.
DRAMATIK TUR. Dramatik tur asarlari sahna muhiti bilan bogliq boladi. Dramatik turda voqealar xarakterlar faoliyati vositasida ochiladi. Unda xarakter rejissyor talqini, aktyor ijrosi natijasidagina tola ochiladi. Demak, dramatik turda xarakter faqat badiiy til vositasidagina emas, sahna harakati bilan ham ochiladi. Dramatik tur asarlarini faqat oqib, tushunib, tasvvur qilibgina qolmay, koriladi ham.Dramatik tur asarlarida voqealar qahramonlarning dialoglari shaklida beriladi. Unda muallif nutqi, lirik chekinish, xarakteristika bolmaydi. Ayrim izohlarni muallif r e m a r k a lardagina bera oladi. Biroq remarka hech qachon muallif izohi bola olmaydi.Dramatik turda qahramonlarning kechinmalari, nasriy voqealar ham qahramonlarning nutqi orqali beriladi. Bu narsa sanator imkoniyatlarini ancha cheklab qoyadi. Dramatik turning qiyinligi ham shundadir.Dramatik turning yana bir xususiyati – unda inson eng keskin holatlarda beriladi. Unda harakatgina emas, fikrlari, kechinmalari ham keskinlik kasb etadi. Dramatik turda voqealar har tomonlama keng korsatilmaydi, xarakterlarning asosiy konfliktiga taalluqli tomonlarigina korsatiladi. Taqdirlar ham dramada siqiqlik bilan beriladi. Dramatik asarlarda konflikt kuchli bolishi kerak, toqnashuvlar keskin bolishi talab etiladi. Shuning uchun ham dramatik asarlarning tasir kuchi zor boladi.
Tragediya. Dramatik tur janrlari orasida ozining ulugvorligi bilan ajralib turadi. Unda insonning kuchli ehtiroslari, katta qurbonlar talab qiluvchi yuksak maqsad yolidagi kurash va intilishlari tasvirlanadi. Shuning uchun ham yuksak manaviy qudratga ega bolgan shaxslargina tragediya qahramonlari bola oladilar. Bu kabi qahramonlar ozlari tanlagan yolning qanchalik fojialiligini bilsalar ham, oz yollaridan qaytmaydilar, qatiyatli shaxslar boladilar. Ular oliy niyat, ezgulik uchun kurash yolida halok boladilar. Shuning uchun ham ularning olimi kishini umidsizlantirmaydi.Tragediyaning oxiri fojia: bir yoki bir necha qahramonning halokati bilan tugaydi. Lekin doimo olim bolishi shart emas. Qahramon taqdiri biror dahshatli yakun bilan tugashi ham mumkin. Masalan, Edip kozini kor qilib, mamlakatdan bosh olib ketadi, Medeya oz ikki farzandini oldirib, osmonga uchib ketadi.Tragediya asosini t r a g i k k o n f l i k t tashkil etadi. Bunda ikki baquvvat ijtimoiy kuch kurashadi. Tragik konflikt toqnashuvchi kuchlarning teng ekanligidan kelib chiqadi. Bunda ulardan birining halokati aniq bolib qoladi. Tragik kolliziya asarga kuch bagishlaydi. Qahramon ikki ot orasida qoladi. Har ikki yol ham uning uchun mashaqqatli. Shu yollardan birini – eng qiyinini tanlab oladi. Bu yolning qanchalik xatarliligini bilsa-da, qahramon ozi tanlagan yoldan qaytmaydi. Uning fojiali taqdiri esa xarakter taraqqiyotining zaruriy natijasi sifatida kelib chiqadi.
Komediya. Bu janr tragediyadan farqli olroq, engil voqealarga quriladi. Komediyada eskilik, illat, bidat tanqid qilinadi, hajv etiladi, anglashilmovchiliklar hal etiladi. Komediya hayotning yumoristik yoki hajviy tasvirini beradi. Komediya ham qadimgi Yunonda tragediyadan keyinroq rivojlangan. Komediyaning otasi Aristofandir. Uning komediyalari ozining siyosiy otkirligi, dolzarbligi bilan ajralib turadi.
Antik komediya xususiyatlari:
Prolog – asar mavzui, tuguni beriladi, keskin ikki qarama-qarshilik(tendentsiya) belgilab olinadi.
Parod – voqea rivojiga zamin hozirlanadi va agonga olib keladi.
Agon – muhim siyosiy mavzuda bahs beriladi. Shundan song yana parod - agonning oqibatlari korsatiladi.
Eksod – agon va parodning natijasi – echimdir.
Keyingi komediyalarda bu kabi qoidalar bolmagan, biroq barcha voqealarning bir maqsadga qaratilganligi – harakat birligi saqlanib qolingan. Molperning har bir komediyasi jamiyatdagi biror illatni oxirigacha fosh etishga bagishlangan. Gogolning «Revizor» komediyasida ijobiy shaxs kulgining ozidir. Komediyaning yaxshi namunalari – Mayakovskiyning «Klop», «Hammom» asarlari bolib, ularda fantastik grotesk usuli qollangan.
Vodevil ham komediyaga yaqin bolib, musiqali lahzalar va raqsni oz ichiga oladi.
Fars otkir groteskli fosh etuvchi komediya turidir. Ozbek adabiyotida tragediyaga nisbatan komediyaning namunasi boladigan asarlar anchagina. Masalan, «Burungi saylovlar», «Toshbolta oshiq», «Oltin devor» kabilar. «Maysaraning ishi» komediyaning mumtoz namunasidir. «Shohi sozana» dagi Hamrobuvi bilan Holnisa xarakterlarida komik kolliziya yaxshi berilgan, lekin bu asarning asosiy konflikti darajasiga kotarilmagan. Asarning asosida esa dramatik konflikt yotadi. Komediya deb atalayotgan kopgina asarlarda aslida komizm osha asar tabiatidan kelib chiqmaydi. Ularda ataylab tomoshabinda kulgi qozgotish uchun qiziqchiliklar, turli maynabozchiliklar beriladiki, bu hali komediya uchun etarli emas.
Drama (yunoncha – harakat, faoliyat) keng manoda, borliqni dialoglar hamda personajlarning harakati asosida tasvirlovchi sahnaga moljallangan asarlar yoki adabiy turlardan (epik, lirik, dramatik) birining nomi sifatida, tor manoda, dramatik turning keng tarqalgan janrlaridan (tragediya, komediya, drama) birining nomi sifatida qollaniladi.Drama asosida otkir xarakterlar va kuchli ehtiroslarning shiddatli toqnashuvi yotadi. Drama ishtirok etuvchi shaxslarning «harakati va qarshi harakatlaridan» yasaladi, «unda hamma narsa bir maqsadga, bir moljalga qarab yonalishi kerak»,- deydi V.Belinskiy. Ikki kishi ortasidagi har qanday bahs, munozara drama bolavermaydi. «Bahslashuvchilar bir-birlaridan ustun chiqishi uchun bir-birlarining xarakterlarining qanday bolmasin biron tomonini bosib qoyishga yoki ruhning zaif tomonlarini chertib qoyishga urinsalar va bu narsa orqali ularning xarakterlari ochilsa, nihoyat bahslashuvchi ularni bir-birlariga nisbatan yangi munosabatda bolishga majbur qilsa, - bu narsa drama deb atalishi mumkin» (V.Belinskiy). Dramada konfliktning keskinligi, xarakterlar qirralarining otkirligi, personajlar nutqining ifodaliligiga katta etibor beriladi. Otkir ijtimoiy muammolar, murakkab sotsial, psixologik ziddiyatlar drama materialidir. Dramada inson uchun ezgu va yaqin bolgan qadriyatlarning xavf ostida qolgan holatlari berilib, bu narsa «yuqori darajada» dramatizmni keltirib chiqaradi.Drama tragediya bilan komediya ortasidagi hodisa bolib, unda har ikki janrning xususiyatlari mujassamlangan. Drama tragediyadan engilroq, komediyaga nisbatan jiddiyroqdir. Unda tragediyaga qaraganda kolliziya kuchli boladi, lekin fojia bolishi shart emas, unda komediyadagi kabi engil, kulgili lahzalar bolishi mumkin. Lekin dramaning kulgili bolishi shart emas. Dramada insonning jiddiy hayot sinovlari korsatiladi.
LIRO-EPIK TUR. Bu turda voqealarning nasriy tasviri muallif shaxsining lirik obrazi, uning tuygulari bilan uygunlikda beriladi. Masalan, «Evgeniy Onegin» romanida asar qahramonlari Onegin, Tatyana, Lenskiylar hayoti va taqdirinigina emas, shoirning ichki evolyutsiyasini ham koramiz. Demak, liro-epik turda shoir voqea va obrazlarnigina emas, oz ichki dunyosi, tuygu va kechinmalari ham berish imkoniga ega boladi.Bu turga masalan, ballada, doston-poema, sheriy roman kabilar kiradi. Biroq janrlarning bu kabi bolinishi ularda voqealarni qamrab olish hajmigina emas, muallif obrazi, uning kayfiyatini ochish imkoniyatlari ham hisobga olinadi.Sheriy roman. Bu janr dostondan voqelikni qamrab olishning kengligi bilan ajralib turadi. Unda personajlarning ozaro munosabatlari, muallifning voqea va personajlarga munosabati kopqirrali boladi. Xarakterlar har taraflama ochiladi. Masalan, Pushkinning «Evgeniy Onegin», Bayronning «Don Juan», Mirmuhsin-ning «Ziyoda va Adiba», X.Sharipovning «Bir savol», M.Alining «Boqiy dunyo», B.Boyqobilovning «Shukuhli karvon» va boshqalar.Sheriy romanda muallif shaxsi, obrazi ham kengroq ochiladi. Unda muallif tuygulari va biografiyasining faktlari qahramonlar taqdiri va tuygulari bilan uygunlashib ketadi. Sheriy romanda odatda biror voqea emas, butun davrning mohiyati ochiladi.
Doston (poema). Hozirgi manodagi doston yoki poema XIX asrda shakllangan. Poema lirikaning kengaygan namunasi, lirik qissadir. Poema lirikaning mukammal tarqqiyoti natijasida paydo boldi. Poemada qissa yoki hikoyadagi kabi voqea boladi. Biror sherga solingan hikoyaning ozi hali poema bola olmaydi. Poema qissa bilan hikoyadan ozining sheriy shakli bilangina emas, ozida ifodalangan badiiy material xususiyatlari va unga muallif munosabati bilan ham farqlanadi. Biror voqeani ta’sirlar ekan, muallif oz qahramonlari bilan birga dard chekadi, quvonadi va qayguradi. Poemada tasvirlanayotgan voqea tipik epik asarlardagi kabi muallif shaxsidan tashqarida boladi, uning qalbidan otadi. Poemada voqedan kora tuygu, voqeaga hissiy munosabat kuchliroq boladi. Poemada voqealar yaxlit bolmasligi mumkin, umuman, voqea bolmasligi ham mumkin. Poemada voqea bolganda muallif bu voqeani tola va batafsil ochishi shart emas. Poemada voqealar tolaligi bilan aks etmaydi. Unda voqealrning muhim va kotarinki lahzalari oz ifodasini topadi. Poemada qahramonlar taqdiri va sarguzashtlaridan kora, ularning ichki dunyosiga koproq etibor beriladi, ulardagi ichki evolyutsiyani ochishga koproq etibor beriladi. Bu narsa poemani psixologizm bilan taminlaydi.
Poema bir necha xilga bolinadi:

• 
  Voqeaband poema; - lirik poema.
  

Bundan tashqari, fantastik poema («Parizod va Bunyod») ham mavjud bolib, bu ham voqeaband poemaga kiradi. Lirik poema lirikaning intellektuallashuvi natajasida keyingi davrda kelib chiqdi. Uning ilk namunasi Bayronning «Ingliz baxshilari va shotland axborotchilari» asaridir. Bu xilning asl va yirik namunalari V.Mayakovskiyning «Juda soz», Oybekning «Navoiy», X.Sharipovning «Quyoshga oshiqman» poemalaridir.
Ballada. Bu janr poemadan kichikroq boladi. Unda benihoyat keskin va kuchli emotsionallikka ega bolgan voqea beriladi. Ballada qahramonona yoki fantastik syujetga ega boladi. Balladada xarakterlar tola ochilmaydi, ularning muhim lahzalari borttirib beriladi.
Ballada xalq ogzaki ijodidagi maxsus sheriy qoshiqlardan kelib chiqqan. Ballada kopincha fantastik syujetlarga qurilgan boladi. Balladada voqealar shiddat bilan rivojlanib kutilmagan tugallanma bilan tamom boladi. Bu dramaga dramatiklik bagishlaydi. Hozirgi realistik balladada kutilmagan tugallanma shart bolmay qoldi, voqea afsonaviy bolishi ham shart emas.Balladada voqealardan kora muallifning osha voqeaga emotsional munosabati asosiy orin egallaydi. Balladaning mumtoz namunalarini F.Shiller, M.Lermontovlar yaratgan. Ozbek adabiyotida H.Olimjon, H.Gulomning balladalari mashhur.
Masal. Bu janrning epikligi shundaki, unda biroor epizod tasvirlanadi. Biroq masalda asosiy narsa tasvirlangan voqea emas, unga muallif munosabatidir. Osha tasvirlangan voqeadan kelib chiqadigan xulosa axloqdir. Shuning uchun ham masalni nasriy turga kiritish unchalik togri bolmaydi.Masal kopincha allegorik shakl bolib, unda hayvonlar, osimliklar, jonivor hamda hasharotlar qahramon boladi. Shoir ular vositasida insonlar hayotini, bu hayotning muhim muammolari mohiyatini, ularga oz munosabatini ochadi. Masalda xatti-harakat va voqealar ana shu ogitga, axloqqa qaratilgan boladi. Biroq shu xulosa axloq personajlar xarakteri xususiyatlaridan kelib chiqishi lozim.Masalning ilk yaratuvchisi eramizdan avvalgi IV asrlarda yashagan Ezopdir. Keyinchalik masal Lafonten, Krilov ijodida rivojlantiril-gan.Rus adabiyotida mashhur masalchilar D.Bedniy va S.Mixalkov-lardir. Ozbek adabiyotida masalning etuk namunalarini Navoiy, Gulxaniy, Hamza ijodida koramiz. Ozbek masalchilari S.Abduqahhor, Ya.Qurbon, O.Qochqorbekov kabilardir.Masal otkir satirik xarakterga ega boladi. Unda odamlardagi, jamiyatdagi ayrim illatlar tanqid qilinadi. Eng yirik masalchilar oz asarlarida jamiyatning otkir sotsial va siyosiy muammoalrini kotarib chiqqanlar. Masalan, Krilovning «Bori bilan qozichoq» masalida ijtimoiy tengsizlik va zorlik tanqid qilingan. Masal oxirida ogit beriladi. Ogit voqeaga bogliq bolmaydi, lekin osha voqea mohiyatidan kelib chiqadi.Masalda voqea, syujet kichkina va sodda boladi. Unda muallifning qarashlari voqelikka munosabati aniq namoyon boladi.
Metod uslubdan farq kilib, turli mamlakatlardagi va turli davrlardagi yozuvchilarning ijoddagi yollariga qarab birlashtiruvchi narsadir. Ijodiy myetodni byelgilashda narsa va hodisalarni tanlash, saralash, baholash va obrazli tasvirlash xususiyatlari hisobga olinadi. Myetodda dunyoqarashning banihoya roli kattadir. Chunki yozuvchi oz dunyoqarashidan kyelib chiqib asar yaratadi. Myetodni sanatkor dunyoqarashi bilan birlashtirib yuborish notogridir. Sanakorning ijodiy etiqodi, estyetik tafakkuri, siyosiy etiqodi namoyon boladi.Umuman, adabiyotshunosligimizda myetod tyermini 30-yillarda paydo boldi, undan oldin stilp tyermini ishlatilar edi. Chunki fanda hali yozuvchining stili bilan myetod tushunchasi hali farklanmagan edi. Myetod tularok qilib aytganda ijodiy myetod hamma tomondan qabul qilingan tolik tarif fanda hali yoq, shuning uchun barchaga malum bir tarifni kyeltiramiz: myetod-sanatkorning onglanayotgan vokyealanayotgan vokyelikka ijoddiy munosabatning umumiy ijodiy printsipi, yani badiiy asarda voqyelikni qayta tiklash printsipidir.
Syentimyentalizm frantsuzcha syezuvchan sozidan olingan bolib dastlab Angliyada payda bolgan.XVIII asr boshlarida oxiri, XIX asr boshlarida Yevropada bir oqim sifatida paydo boldi. Unda dvoryan aristokratiyasiga qarshi uning buzuk axloqiga qarshi norozilik tasvirlandi. Bu oqim namoyondalarining asarlarida xunarmandlar savdogarlar va dyehqonlar hayotidan olingan ayanchli holatlar aristokratlar hayotiga qarama-qarshi qoyilar edi., fyeodalizm qoralanar edi. Syentimyentalizm uchun kishining psiHOLogiyasini tasvirlash birinchi orinda turadi. Kishilarning hayoti ayrim orinlarda borttirilib korsatilar edi. Bunday asarlar sirasiga Karamzining “Byechora Liza” asarini kiritishimiz mumkin. Inson ruhiyatini ota byechora holatini tasvirlanishi, har doim ham hayotdan nolish ham insonning kyelajagiga hyech narsa bormasligi mumkin. Shuning uchun syentimyentalizm bir oqim sifatida qolib kyetdi u myetod darajasiga kotarilmadi.
Naturalizm lotincha natura sozidan olingan bolib, tabiiy dyegan manoni bildiradi. Rus adabiyotida alohida oqim kyeyinchalik maktab sifatida shakllandi. Natural maktabga mansub bolgan Gogolp, Turgyenyev, Nyekrasov singari yozuvchilar uchun badiiy asarning muhim ijtimoiy mazmunga ega bolishi, voqyealikni xaqqoniy aks ettirish, chorizm tuzumiga tanqidiy munosabatda bolish, shu bilan birga turmushni qalbaki byezab korsatish bu oqimni asosiy xususiyatlaridan biri bolib qoladi. Bu oqimning buyuk nazariyotchisi va asoschisi V.G.Byelinskiy edi. Byelinskiy va uning izdoshlari CHyernishyevskiy, Dobrolyubov “Natural maktab” ning printsiplarini ishlab chiqdilar. Bu esa kyeyinchalik ryealistik sanatning asosini tashkil qildi. Ular ryealistik sanat taraqqiysi uchun kurashdilar. Dyemak, naturalizmning hayotning haqqoniy tasvirlash xususiyati kyeyingi myetodning haqoniy asosiy xususiyati sifatida taraqqiy etdi. Naturalizm bilan Natural maktabni almashtirib yubormaslik kyerak.
Romantizm adabiyoti dyemokratik va marifiy estyetik xaraktyerga egadir. Yozuvchi asar yaratar ekan, borlikni miyedallashtirish tarzida tasvirlaydi. Romantizm ryeal borliq va haqqoniy manzaralar tasvirini subyektlashtiradi, yani mavhum idyealga boysundiradi. Shunday qilib, romantizm asosida yaratilgan asarlarda, borliqni obrazlarni idyeal obrazlar, mushohadalar asosida yaratiladi. Borliqdan yuz ogirish, idyeal olamdan najot izlash, hayotni idyeal orzularga moslashtirish romantizmning navbatdagi xususiyatlaridan biridir.Kyelajak orzularni inqilobiy xarakat bilan boglash – ryevolyutsion romantizm dyeyiladi. Romantizm – ijobiy myetod sifatida asosan ozbyek adabiyotida A.Navoiy ijodlari bilan bogliq bolgan hodisa sifatida shakllandi. Navoiy ijodida ham bir vaqtning ozida ham romantizm, ham ryealizm elyemyentlari mavjud edi. Malumki, o’zbyek romanchiligida hozirgi hayotimizning boshlanishi davri – 20 yillardagi murakkab voqyealar, qizg’in sinfiy kurashlar 50-yillarga qadar yetarli darajada kyeng planda aks etmagan edi. Shuning uchun Oybyek tipidagi tajribali romanchilargina emas, ayni vaqtda, A.Muxtor va G.Gulom kabi talantli yozuvchilar ham bu davrga murojaat etdilar.XX asr sovyet Sharqi xalqlarining zabardast, ulkan yalovbardor shoirlaridan Samad Vurgun romantizmda Bayronni byellashishga, ijodiy musobaqaga chaqiraman, deya hayqirgan edi. Yana bir adib Chingiz Aytmatov Gorpkiy va Mayakovskiy romantizmga maftun ekanligini maxsus takidlaydi. Gap bu orinda Navoiy, Pushkin, Lermontov, Bayron, Gyugo kabi buyuk sanatkorlarning buyuk ananasi xaqida emas, balki kop millatli sovyet adabiyotining asosiy myetodi – sotsialistik ryealizm ryealizm myetodi zamirida yangidan tarkib topib, rivojlangan romantik uslubiy oqim xususida boryapti. Bu hakda gap borganda yirik tadqiqotchilar N.Tixonov, O.Gonchar, A.Davjyenko, K.Paustovskiy, E.Myejyelaytis, CH.Aytmatov, R. Hamzatov va boshqa qator ulkan sanatkorlarning nomini tilgan olishadi va ularning uslubini xuddi shu oqimga mansub dyeb hisoblaydilar. Mashhur adib A.Qodiriyning “Otgan kunlar” romani uslubi romantizm bilan sugorilgan.
Adabiy oqim dunyoqarashi va qiziqishlari birligi tufayli shakllangan uyushmadir. Mashhur adabiy maktablar haqida Byelinskiy asos solgan “Natural maktab” haqida toxtalib otdik. Shunday uyushmalar qatoriga jadidlar tashkil qilgan “CHigatoy gurungi” va “Kizil qalam” uyushmalarini ham kiritilishimiz ham mumkin. Furkat, Muqimiy, Zavqiy va boshqa ijodkorlarimiz asos solgan marifatparvarlik oqimi haqida ham toxtalib otishimiz mumkin.Adabiy oqimdan adabiy yonalish tubdan farq qiladi. Oqim myetod ichidagi goyaviy yaqinlik bolsa, yonalish myetoddan tashqaridagi myetodlar ortasidagi goyaviy hodisadir. U ozida koplab myetod va oqimlarni birlashtiradi. Jumladan, tasavvuf adabiy yonalish sifatida shakllandi va adabiyotlar taraqqiyotiga oz tasirini otkazdi. Jumladan ,modyernistik oqim vakillari adabiy ijodda zamonaviylikka, yangilikka erishishni targib qiladilar. Ayniqsa shakldagi byezakdorlikka alohida etibor byeradilar. Xususan, hozirgi zamon Amyerika va Angliya adabiyotida bu oqimning tasiri kuchli.
Realizm metodi esa, ana shu ijodiy myetodlarning eng kyenja vakili bolib, uning kyelib chiqishi, myetod sifatida namoyon bolishi XIX asrning 2-yarmida Yevropa xalqlari adabiyotida korinadi.Bu ijodiy myetodning oziga xosligi shunda ediki, avvalgi davrlar adabiyotida rivojlangan xislatlar, realizm adabiyotida yuksak darajaga kotarildi va adabiyotning asosiy tamoyillariga aylandi. Gumanizm, insonparvarlik kabi xislatlar ryealizmning bayrogi bolib qoldi. Adabiyot, insonning ryeal hayotini va bu hayotining ryeal sharoitini tadqiqi etishga kochdi.
Adabiyotda realizm myetodi hayotga juda yangi hikoya, povsyetp, roman, drama kabi adabiy janrlarda kyeng yoyila boshlandi.Xususan, ozbek adabiyotida ryealizm myetodi, XX asrning boshlarida, yirik ozbyek yozuvchilari A.Qodiriy, Cholpon, Fitrat, Maxmudxoja Bexbudiy, Hamza kabi marifatparvarlar ijodida namoyon bola boshladi. Ayniqsa, ozbyek romanchiligining asoschisi hisoblangan A.Qodiriy ijodida juda kyeng orin tutadi. Birgina “Otgan kunlar” yoki “Obid ketmon” romanlarini eslatib otishlik sozimizning isbotiga kifoya qilsa kyerak. Byelinskiyning tarificha, “haqqoniylik va badiiy tasirchanlik” – realizm myetodining ikki muhim talabidir. Hayotni haqqoniy va tasirchan tasvir etish uchun uni har taraflama kyeng qamrab olish zarur. Hayotiy konfliktlarni roy-rost tasvirlash ryealizm adabiyotining asosiy talablaridan biridir. Yetuk ryealistik asar davrining kuchli ziddiyatlarini xaraktyerlar va ularning byeayov kurashi orqali byerish bilan ajralib turadi. Hayotiy konfliktlarning chin manosini ochib tashlash uchun ryealistik tasvirda mubolagaga kyeng orin byeriladi va bu mubolaga hayotiy haqiqatga zid bolmaydi. Realizm adabiyoti vositalari xilma-xil va boy bolib, hayotni “hayotning oz shakllarida tasvirlashdan” boshlab, masal, ertak va afsonagacha bolgan hamma shakllarini oz ichiga oladi.
Soitsalistik realizm metodi 20 – yillarda boshlab shakllana boshladi. Bu myetodning maqsad va vazifalari yangi, soitsalistik jamiyatni va shu jamiyat kishilarining baxtli, farovon hayotini hamda Kommunistik partiyaning “el farovonligi” yolida olib borayotgan siyosatini madh etishdan iborat edi. Turli millat va ellatlarning yagona maqsad-soitsalizm yolidan ogishmay borib, kelajakda kommunizm kurish yolida markscha-lyenincha goyalarni butun omma ongiga singdirish bu davr, sotsialistik ryealizm adabiyotining vazifasi edi. Shu yorinda narsani takidlab ztish joizki, “realizm” atamasining manosi, bu davrga kyelib ozining asl qiyofasidan biroz uzoqlashdi. Yani, koproq ryeal voqyealiklarni emas, balki, kop hollarda partiyaning mafkuraviy quroli bolib xizmat qildi. Qanday asar bolmasin, hikoyami, ochkyermi yoki romanmi, albatta shu asarda sotsializmni, partiyani yoki kommunist shaxsni idyeal obraz sifatida tasvirlash shart edi.Sotsialistik ryealizm metodining yana bir kamchiligi shunda ediki, u boy otmish myerosimizni “eskilik sarqiti”, “mistik adabiyot” kabi bohtonlar bilan qaraladi. Malumki, otmishsiz kyelajak yoq. Oz otmishini unutgan xalqning, millatning ertasi qorongu. Sotsialistik ryealizm myetodi, bizning boy manaviy myerosimizni, dinimiz, qadriyatlarimizni tan olmadi. Osha davrlarda yaratilgan koplab asarlarda, faqat davr ruhi aks ettirildi. Shu boisdan bugungi kun kitobxoni uchun 70-80 yillar muammosi, partiya va siyosatning qizigi yoq. Chunki, bu asarlarning katta qismi, yillar otishi bilan oz kuchini yoqotdi.
Metodologiya muayyan hodisalarni organishning eng maqbul va
Kopchilik tadqiqotchilar tomonidan tan olingan yetakchi tomonlari tizimidan iborat. Metodologiya bevosita amaliyotda ishlab chiqiladi va turli tuman metodlarni oz ichiga qamrab oladi.Badiiy adabiyotda ilmiy-tarixiy qarash juda qadim zamonlarda shakllangan. Adabiyotning nazariy muammolari bilan shugullanuvchi fan tarmogining vujudga kelishi esa XVIII asrda yuz berdi. XIX asrga kelib Garbiy Yevropa va rus adabiyotshunosligida maxsus ilmiy maktablar yuzaga keldi, muayyan metodlar ishlab chiqildi. Ana shunday m aktablardan ayrimlari haqida qisqacha toxtalib otamiz.
Mifologik maktab. Aka-uka Grimlar, A.Kun, F.I.Buslayev. A.N.Afanasev, O.F.Miller kabi olimlar ushbu maktabning yirik namoyondalari hisoblanadilar. Ular mifologiya va folklorni badiiy adabiyotning asosi deb qaraydilar. Adabiyot tarixi, ularning fikricha, miflarning turli variantlarda takrorlanishidan iborat jarayondan iborat. Ular jahon adabiyotini yagona bir manbadan tuzilgan deb qaradilar.Ushbu maktabning adabiyotshunoslik rivojida orni va ahamiyati katta, lekin barcha adabiyotni, ayniqsa, hozirgi realistik adabiyot asoslarini ham miflarga boglash, har qanday adabiy faktdan mif qidirish ularning eng katta kamchiliklari hisoblanadi. Mifologik maktab tasirida mifologiya va folklorni organishga qiziqish juda kuchaydi. Asrimiz boshlari va ortalariga kelib neomifologizm (yangi mifologik) maktabi yuzaga keldi. U.Duglas, F.Uilrayt kabilar bu maktabning zabardast vakillaridir. Ular ham oz salaflarining qarashlarini yangicha talqinlarda davom ettirdilar.Bevosita neomifologik maktab tasirida adabiyot va folklor munosabatlarini organish XX asr adabiyotshunosligida keng tarmoq otdi.
Madaniy-tarixiy maktab. I.Ten, F.I.Buselev va A.Pininlar mazkur maktabning asosiy vakillaridirlar. Ularning fikricha, adabiyot tarixini ijtimoiy, milliy va jugrofiy muhit bilan bogliqlikda organish shart, chunki adabiyotning paydo bolishi va rivojida irq, muhit va tarixiy vaziyat, geografik sharoit hamda iqlimning roli belgilovchi ahamiyat kasb etar emish.Tarixiy hamda tabiiy muhitning adabiyotga tasirini inkor etib bolmaydi, lekin bu tasirni sof mexanistik tushunmaslik lozim. Ular badiiy ijodni faqat ananaga boglab qoyadilar, adabiy tasir va aloqaning rolini esa butunlay inkor etadilar. Shunga qaramay, badiiy adabiyotni ham tarixi, turmush tarzi, ruhiyati bilan boglab, konkret organishga davat etishlari bilan madaniy-tarixiy maktab vakillari adabiyotshunoslik metodologiyasiga sezilarli ulush qoshdilar.
Psixologik maktab. Mazkur maktabning yirik namoyondalari R.Myuller-Freynfels, A.Potebnya, D.Ovsyaniko-Kulikovskiy, S.Jirarden, V.Vundt, A.Gornfeld kabilardan iborat bolib, ular adabiyotni real borliq bilan bogliq bolmagan, inson ruhining mahsuli sifatida talqin etadilar. Ularning fikricha, adabiyot ramzlar yigindisidan iborat. Bu bilan ular badiiy asar mazmunining hayot bilan aloqasini, adabiyotning badiiy umumlashtiruvchilik xususiyatini inkor etadilar. Shunga qaramay, psixologik maktab vakillari ijod texnologiyasiga katta etibor beradilar. Pozitivizm ularning yetakchi metodologik tamoyili hisoblanadi.
Filologik maktab. Ushbu maktabning asoschilari G.Paul va V.Peretslar bolib, ular badiiy asarning asl nusxasini tiklash, uning yozilishi sanasini va muallifi aniq bolmasa, muallifni aniqlash bilan shugullandilar. Filologik maktab vakillari oz tamoyillarini adabiyotshunoslikning mustaqil metodi darajasiga kotardilar. Aslida bu metod miloddan oldingi VI asrlarda Yunonistonda yuzaga kelgan bolib, eramizning XIX-XX asrlarida juda ulkan yutuqlarga erishdi. Hozirgi paytda matnshunoslik adabiyotshunoslikning muhim sanalaridan biriga aylandi.
Qiyosiy-tarixiy maktab (koinarativizm metodi). Ushbu maktabning yirik vakillari D.Denlop, T.Benfey hamda A.N.Veselovskiylar hisoblanadi. Ular turli xalqlar adabiyotlarini qiyosiy organish orqali, ularning asosi bir xil metiv va obrazlarga borib taqalishini yoritmoqchi boldilar. Bu bilan ular adabiyot taraqqiyotini bir xil obrazlar, motivlar va sujetlarning almashinib kelishi yoki kochishi orqali yuz berishini isbotlamoqchi boldilar. Har bir davr adabiyotidagi sujet, motiv va obrazlar oldingi davr adabiyotidagi sujet, motiv va obrazlarning qayta ishlanishi deb qaradilar.Mana shunday qarashlar natijasi olaroq sujet migratsiyasi (sayyor sujetlar) nazariyasi vujudga keldi.Bunday nazariya esa adabiy jarayonni ijtimoiy-iqtisodiy va milliy zamindan ajratib qoyadi.Yuqorida aytilgan kamchiliklardan qatiy nazar, qiyosiy-nazariy maktab vakillari turli xalqlar adabiyotlarini qiyosiy organish orqali ular ortasidagi adabiy aloqa va tasir malakalarini yoritishga, har bir xalq adabiyotidagi adabiy hodisalarning tepologik ravishda mustaqil yuzaga kelishini ham bashorat qildilar. Hozir adabiyotshunoslikda tarixiy va struktual tepologik organish eng aniq, eng obyektiv va ishonarli metod darajasiga kotarildi.
Biografik maktab. Ushbu maktabning asoschilari Sh.O.Sent-Byov, T.Brondes, N.I.Storojenko, A.Shvets bolib, ular yozuvchi ijodini uning biografiyasi bilan aloqadorlikda organish lozim deb hisoblaydilar. Chunki ular badiiy ijodda ijodkor biografiyasi birlamchi rol oynaydi, ijodkorning tarjimaiy holi adabiy ijodning asosi va yakkayu-yagona manbai deb qaraydilar. Adib ijodi va biografiyasiga ijtimoiy sharoit va zamondan ajragan holda qarash, adabiy asardan biografik faktlar qidirish, adabiy faktlarni biografik faktlar bilan tenglashtirish ilmiy jihatdan ozini oqlay olmaydi. Badiiy ijodda adib biografiyasining ahamiyati va tasiri katta, lekin uni mutloq absolyutlashtirish mumkin emas.Mana shu tariqa yuqorida qayd etilgan adabiy maktablar asrimizning deyarli 40-yillariga qadar adabiyotshunoslik uchun yetakchi metodik tamoyillarni belgilab berdi. Natijada adabiyotni organishning rang-barang metodlari yuzaga keldi. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat.
Psixoanalitik metod Z.Freyd, I.Neyfeld, I.D.Ermanovlar ushbu metodik taniqli namoyandalari bolib, ular badiiy adabiyotning asosi seksual erotik ahtiroslarda deb hiisoblaydilar. Shu bois ular badiiy adabiyotdan shahvoniy motivlarni qidiradilar va ijodkorning intim hayotiga katta qiziqish bilan qaraydilar.Natijada, badiiy adabiyotning ijtimoiy, goyaviy-estetik va tarbiyaviy roli oz-ozidan keyingi oringa surilib qoladi. Badiiy adabiyotda erotik motiv va mavzularning orni bor, lekin ular badiiy ijodning tub mohiyati hamda asosini tashkil etmaydilar.
Formal metod. G.Zemner, A.Richal, S.Valsal, V.Shklovskiy. Yu.Tinyanov, B.Eyxenbaum kabilar ushbu metodning kozga koringan vakillari hisoblanadilar. Ular adabiyotga badiiy vositalar sistemasi sifatida qaraydilar. Shu bois ular badiiy shaklni badiiy mazmundan alohida olib tekshirishni maqul koradilar. Ularning fikricha, badiiy asarda mazmun yetakchi emas, balki shakl belgilovchi rol oynaydi. Asrimiz boshlarida yuzaga kelgan bu metod sekin-asta oz ahamiyatini yoqotdi. Chunki adabiyotshunoslik shakl va mazmun birligi hamda uygunligini togri anglab yetdi.
Intuitivizm. Mazkur metodning yirik vakillari A.Bergson, B.Kroche, Yu.I.Ayxenvald, A.M.Yevlaxovlar bolib, ular ichki sezish (intuitsiya) haqiqatini anglashning yagona yoli deb qarashadi. Bu bilan ular badiiy ijodni ongli jarayon emas deb hisoblaydilar. Ijodda onglilikni, tafakkur va tajribaning roli va ahamiyatini inkor etadilar, ijod jarayonini mistika qobigiga oramoqchi boladilar. Holbuki, adabiyot voqelikni inikos ettirish va bilish vositasi bolib, unda onglilik gayri shuuriylikni hamda ichki sezishdan koproq orin egallaydi.
Ekzistensializm. Ushbu metodning yirik namoyandalari G.Marsel, J.P.Sartr, S.de Bovuar, A.Kamyu va Xaydeggerlar bolib, ular asar mazmunini axloqiy muammolar bilan bogliq holda tekshirish; uni xalq hayotidan ajralgan holda talqin etishga urinadilar. Bunday tamoyil asosida esa b adiiy adabiyotni borliqdan ajralgan sanatkor menining ifodasi sifatida qarash yotadi. Adabiyotda, umuman sanatda, ijodkorning bosh vazifasi uning ozligini ifodalash, tasvirlash deb qaraydi ekzistensialistlar. Ularning fikricha, ijodkor shaxsi fojeali tanholikda qolgan mavjudotdan iborat. Togri, b adiiy ijodda sanatkor meni muhim, ammo ana shu orqali real borliq tasvirlanishini hech qachon unutib bolmaydi.
Strukturalizm. Ushbu metod asosan XX asr mevasi bolib, R.Bart, Todorov, R.Yakobson, Yu.Lotmon, K.Levi-Strosslar uning yirik vakillari hisoblanadi. Strukturalizm tadqiqot metodi sifatida ota murakkab adabiy hodisalarning mohiyatini, tuzilishini yoritish uchun qulaydir. Biroq bu metodning qator kamchiliklari bor. Unda badiiy vositalarni ilmiy tushunchalar va matematik tahlil usullari yordamida sistemalashtirish nazarda tutiladi. Asar mazmunini, u orqali ifodalangan goyani mensimaslik badiiy adabiyotning oziga xosligini, uning goyaviy-estetik vazifalarini yoqqa chiqarishdan boshqa narsa emas.
Materialistik metod. Ushbu metodning yirik namoyandalari K.Marks, F.Engels, F.Mering, G.V.Plexanov, V.I.Leninlar hisoblanadi. Ular adabiyotshunoslikning yetakchi metodologik asosi deb, dialektik hamda tarixiy materializmni qabul qiladilar. Ushbu metodning bir qator ijobiy jihatlari bor. Masalan, ular Gerder, Gegel, Belinskiylar ishlab chiqqan b adiiy adabiyotni shakl va mundarija birligi asosida tarixan aniq organishni rivojlantirishdi; adabiy hodisalarga tarixiy taraqqiyot qonuniyatlari bilan aloqadorlikda qarash va baholash zarurligini alohida qayd etishdi. Adabiyotning ijtimoiy ong shakli sifatida ustqurma ekanligi, shu bois uning taraqqiyot darajasi bazis bilan bogliqligi ham ushbu metod vakillari tomonidan aytildi. Bundan tashqari, mazkur metod vakillari adabiyotning oziga xosligi, uning voqelikni haqqoniy aks ettirish va bilish vositasi ekanligiga ham alohida etibor berdilar. Shunga qaramay, sotsiologizm, dogmatik qarashlar, tabaqachilik aqidalari tufayli materialistik metod vakillari madaniy merosga sinfiylik va partiyaviylik nuqtai nazardan munosabatda boldilar. Adabiyotning ijtimoiy vazifasi, uning sinfiy va partiyaviy goyalarga xizmat qildirishi materialistik metodning eng chegaralangan jihatlari sifatida qaralishi lozim.
Adabiyotning spetsifikasi adabiyotshunoslik va adabiyot nazariyasining eng muhim murakkab masalasidir. U adabiyotshunoslik va adabiyot nazariyasiga oid turli asarlarda turlicha yoritiladi. Bazilarda qiralari kyeng, bazilari esa juda tor manoda talqin etiladi. Ammo bu asarlarning hammasida adabiyotning spyetsifikasiga doir masalalar doirasi tilga olinadi.Adabiyotning spyetsifikasi munosabati bilan tilga olinadigan xususiyatlarning eng birinchisi – insonshunoslikdir. Har bir badiiy asarni oqigandan kyeyin zyehnimizda asarda tasvir etilgan kishilarning obrazi qoladi. A.Navoiy dostonlarini oqib Farhod, Shirin, Layli, Majnun, Iskandar, Bahrom obrazlarini eslab qolamiz. Gofir, Jamila, Onyegin, Otabyek, Kumush, Rano, Anvar, Yolchi, Gamlyet, Lir, YAgo, Otyellolarga oxshash kop kishilarning tasviri bizning ongimizda badiiy adabiyot oqishning dastlabki va eng natijasi bolib saqlanadi.Nihoyat, badiiy adabiyotning yana bir spyetsifik xususiyati – unda sozning alohida ahamiyatga egaligidir. Hayot haqidagi tasavvurlarni rassom boyoq va chiziqlar, kompozitor tovushlarning uzun-qisqaligi, past-balandligi, raqqosa harakatlar orqali ifoda etilgani sababli soz badiiy adabiyotning asosiy matyeriali hisoblanadi. Shunday qilib inson shunoslik, obrazlilik, toqimaning muhimligi, tasvirning tipiklashganligi va sozning alohida roli badiiy adabiyot spyetsifikasining juda muhim malumotlaridir. Lyekin bu sharoitlarni hisobga olish bilan adabiyotning spyetsifikasini tushunish vazifasi tola ado etilgan bolmaydi. Nyegaki, ularning hammasi adabiyotning shakliga, yani hayotiy inikos etishning usullariga oiddir, vaholanki adabiyotning spyetsifikasi faqat hayotni inikos ettirishning shakllari problyemasi emas,
Obrazlilik badiiy adabiyotning eng muhim xususiyatlaridan biridir.Yozuvchi badiiy adabiyot inson obrazini va hayot manzarasini eng muhim xaraktyeri xususiyatlarini tasvirlab byerish uchun toqimaga murojaat qiladi. Badiiy adabiyotning mazmuni hayotdagi hodisalarning jon nusxasi emas, balki hayotiy hodisalarga suyanib, ularni sotsial va estyetik idyeal nuqtai nazaridan baholab turib, sanatkorning fantaziyasi vositasi bilan yangidan yaratilgan, toqib chiqarilgan hayot manzarasidir. Har bir yangi asar yozuvchi xayolida hayotiy tasavvurlardan paydo boladi. Badiiy toqima yozuvchiga hayotni tasodifiy narsalardan tozalab, uning mohiyati haqida eng togri tasavvur byerishga qomaklashadi. Hayotiy matyeriallarni bunday tozalash, hayotiy hodisalarni, tasodiflarni emas, qonuniyatlarni badiiy tasvirlashga intilish, tipiklashtirish dyeyiladi. Hayotning tipiklashgan tasviri hayot haqida eng chukur eng togri tasavvur byeradi.Obrazlilik adabiyotning sanat sifatidagi xususiyatidir. Obrazlilik – jonli manzaralar yordamida hayotni tasirli qilib tasvirlashdir. Adabiyot hayotni obrazli qilib tasvirlash uchun obrazlardan foydalanadi.
Obraz – hayotni badiiy ifodalash vositasi. Obrazda borliqning butun xususiyatlari yetakchi tomonlari yorqin tasvirlangan. Obraz hayot haqida togri malumot byeradi. Obraz bolishi uchun quyidagi shartlar bor.

1. 
   Jonlilik.
   

Jonli qilib tasvirlangan narsa tasirli bolsagina, obrazli boladi.
2. Jonli qilib tasvirlangan narsaga yozuvchining orzu-armonlari qoshilsagina yanada tasirli boladi.
3. Narsa va hodisalar malum bir maqsad bilan tasvirlanishi kyerak.
Badiiy obraz esa hayotdagi voqyealar, odamlarning nusxasi emas, balki umumlashtirgan qorinishi hisoblanadi.
Obraz jonli tasirli qilib tasvirlangan umumlashtirilgan bolishi kyerak. Shuning uchun ham hyech qanday obrazni hayotga solishtirib bolmaydi. Obraz hayotdagi nusxalardan mukammalroq boladi. “Obraz” atamasi 2 manoda tushuniladi. Tor manoda asardagi obrazlarni tushunish mumkin. Kyeng manoda yuqorida bayon etilgan 3 ta shartga binoan tasvirlangan narsalarni tushunamiz. Masalan, CH.Aytmatovning “Birinchi muallim” asarida odamlar Dumanni quvishadi Duman bir qoraga kirib, koraning ortasidagi tyerakni chopa boshlaydi. Odamlar bir zum toxtashadi. Asardagi tyerak obraz qilib olingan. Tyerak - eski zamon timsoli. Shu manoda obrazni quyidagi tiplarga ajratish mumkin:
1. Inson obrazi.
2. Narsa va pryedmyetlar obrazi.
3. Tabiat obrazi.
4. Soz obrazi yoki obrazli sozlar
Obrazning ijodiy myetodga kora turi:
1. Mifologik obraz. Bular ilohiylashtirilgan obrazlar bolib, eng qadimgi asarlarda uchraydi. Bunday insonlar gayriinsoniy qudratga ega boladi. “Avyesto” va “SHoxnoma” dagi dyev, axramanlar ...
2. Romantik obraz. Bular idyeallashtirilgan obrazlar bolib, yaxshilik bilan yomonlik mujassamlangan boladi. Masalan, Farhod va Shirindagi Myehinbonu, Lyermontovning “Dyemon” poemasidagi Dyemon va x.k.
3. Romantik obraz. Ryeal hayotdagi odamlar sinf, guruhlarning xususyaitini ozida jamlangan boladi. Masalan, “Qutlug qon” dagi Mirzakarimboy va Yolchi.
4. Xayoliy fantastik obrazlar. (Tarixda xalq tomonidan toqilgan obrazlar). Gorogli, Alpomish Xayoliy fantastik obrazlarga Byelyayevning “Odam amfibiya” asaridagi Ixtiandr obrazi.
5. Afsonaviy obrazlar. Tarixiy zaminda xalq tomonidan toqilgan obrazlar: Gorogli, Alpomish.
6. Ramziy obrazlar. G.Gulomning
Tong yaqin, tong yaqin oppoq tong yaqin dyeyish bilan yaxshi kunlar kyelishiga ishora kilyapti.
7. Hajviy-satirik obrazlar. Masalan, S.Ahmadning “Ufq” trilogiyasidagi Inoyat oqsoqol.
8. Mubolagali obrazlar. Bular borttirilgan boladi. Masalan: A.Qodiriyning Kalvak Maxsum obrazi, Alpomish obrazi. Alpomishga 90 ta molning tyerisidan kovush tikilgan.
9. Grotyeskli obrazlar aqlga sigmaydigan darajada tasvirlanadi. MASALAN Gulivyer obrazi. U liliputlarni chontagiga solib qoyadi.
10. Majoziy (allyegorik) obrazlar – tushunchalar, hayvonlar pryedmyetlar inson ornida kyelib, insonni tasvirdaydi. Bunday obrazlar masallarda boladi. Masalan, Yusuf Xos Xojibning “Qutadgu bilik” asarida Ozgurmish sabr-qanoat timsoli, Oytoldi – mol-mulk, davlat timsoli. Hamzaning Jahon sarmoyasining oxirgi kuni”, A.Ibrohimning “CHakana savdo” asarlarida shunday obrazlar bor. Adabiyotning obraz yaratish quroli – soz, til. Til obraz yaratishda byeqiyos imkoniyatlarga ega, soz vositasida har qanday holatni ifoda etish mumkin. Badiiy til – obrazli til. Shuning bilan u adabiy tildan farq qiladi
Kompozitsiya – voqealar, obrazlar va asosiy goyani ochishga xizmat qiladigan vositalarning joylashtirilishi, meyori va nisbatidir. Kompozitsiya – asarning qurilishi, tuzilishi, uning strukturasidir.Kompozitsiya – asardagi barcha qismlarni uyushtiruvchi muvofiqlikdir, alohida elementlarning, voqea va epizodlarning joylashishi, elementlarning bir butunga xizmat qildirilishidir. Kompozitsiya markaziy figurani belgilab olib, song boshqa personajlarni uning atrofida joylashtirishdir. Kompozitsiyaning qurilishi ham sanatkor tanlab olgan va tasvirlagan hayotiy materialga bogliqdir. Badiiy mazmun kompozitsiyaning qanchalik aniq qurilganligiga bogliqdir. Asardagi kompozitsion elementlarning barchasi umumiy maqsadga qaratilgan bolishi kerak.
Kompozitsiya elementlari:
- syujet elementlarining tartibi;
- qoliplash;
- qistirma hikoyalar;
- chekinishlar. Chekinishlarda muallif syujetdan chetga chiqib, tasvirlanayotgan voqea va qahramonlarga munosabat bildiradi;
- syujet liniyalarining joylashishi;
- obrazlarning joylashishi;
- qahramonlarning dialog, monologlari, oz tuygularini ifoda etishlarining orni, ichki monologlar;
- portret xarakteristikasi. Portretda qahramonlar tashqi qiyofasi-
Gina emas, ularning ichki dunyosidagi ozgarishlar ham mujassamlanadi.
Peyzaj va muhit xarakteristikasi.
Syujet kompozitsion tartib orqali yuzaga chiqadi. Kompozitsiya syujetdan kengroqdir. U syujet bilan bogliqdir. Asar voqealarini xronologik tartibda joylashtirmaslik, tugun va yechimini har yerda berish mumkin. Bu ham kompozitsiya boladi.
Syujet. M.Gorkiy syujetni «aloqalar, qarama-qarshiliklar, simpatiyalar va antipatiyalar va umuman kishilarning ozaro munosabati u yoki bu xarakterning osishi va tashkil topishi tarixi», - deb ataydi. Syujetga xarakterlarning kechinmalari tarixi ham kiradi. Arastu fabulani go-zallikning hajmi va tartibi deydi. Fabula voqealardagi keskin bu-rilishlardir, voqeaning bir maromdan boshqa maromga birdan otishidir deydi. Fabulaga tugun bilan echimni kiritadi. Demak, syujet asardagi voqealar oqimidir, ularning bir-biriga boglanishidir, undagi aloqalar, qarama-qarshiliklar, xarakterlarning rivojlanishi tarixi, ana shu tarixning bosqichlaridir, asardagi tuygu va kechinmalarning mantiqiyligidir.Syujyet voqyealar va xaraktyerlarning ozaro bogliqlikda rivojlanishi tuygularning mantiqiy izchilligidir.
Ekspozitsiya. Bu muxit va pyersonajlar bilan tanishtirish, kitobxonni voqyealarga olib kirish, kahramonlarni toqnashuvlarga tayyorlashdir.
- tugun. Masalaning qoyilishi kyelgusi toqnashuvlarga sabab boladigan muammolardir.
- rivoj. Voqyealar, xaraktyerlar hamda munosabatlarning rivojlanishidir.
- kulpminatsiya. Voqyealar rivojini yuksak nuqtasidir.
- yechim. Voqyea va toqnashuvlarning oqibat natijasidir.
- tugallanma epilog. Yechimdan kyeyingiqahramonlar holatidir.
- p o s t p o z i ts i ya (tugallanma) – dramatik asarlarda esa final deyiladi. Bunda kurash natijasidagi kuchlarning joylashuvi korsatiladi. Ekspozitsiya bilan postpozitsiya mustaqil goyaviy-badiiy darajaga kotarilsa, u prolog va epilog boladi. Umuman, tugallanma personajlarning echimdan keyingi holatidir.
- p r o l o g – ekspozitsiya rolini oynaydi. Shu bilan birga, prologda tugun beriladi. Bu tugun kuchliroq boladi.
- e p i l o g – echimdan kengroq bolib, unda echimdan songgi qahramonlar taqdiri korsatiladi. Epilog goyani yana ham chuqurlashtiradi.
Syujyet tiplari:
Xronikali syujetda voqealar bir boshdan boshlanib, birin-ketin hikoya qilinadi. Xronikli syujet ishonarli boladi. Biroq syujetning bu turi doim ham qulay vosita bola olmaydi, chunki xronikaning ozi syujet bola olmaydi. Xronikalilik kopincha naturalistik bayonchilikka olib keladi, yorqin obrazlar yaratishga imkon bermaydi. Masalan, Navoiyning «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun» dostonlarida, Ayniyning «Esdaliklar»ida, P.Tursunning «Oqituvchi»sida voqealar qahramoning tugilishidan, to malum yoshigacha beriladi. Biroq bu asarlarning kompozitsion qurilishi, voqealarni tanlash, saralash, umumlashtirish va ularni badiiy ifodalash mahorati, ularni joylashtirish, yani kompozitsiya shunga olib keladiki, bu asarlarni oqigan kishi unda ortiqcha narsa yoq, barcha voqealar badiiy-estetik va ijtimoiy qimmatga egadir, degan xulosa chiqadi. Ularda etiborga loyiq va qiziqarli syujet hosil qilinadi.
Retrospektiv (orqaga qaytuvchi) syujetda voqealar bir boshdan birin-ketin hikoya qilinmay, balki voqeaning malum joyida toxtatib qoyilib, uning otmishiga, oldingi voqealarga murojaat qilinadi. Bazi asarlar umuman ana shunday orqaga qaytishga asoslansa, ayrim masalalarda vaqti-vaqti bilan voqealar hamda qahramonlarning otmi-shiga qaytib turiladi. Masalan, M.Sholoxovning «Inson taqdiri» qissasi butunicha orqaga qaytishga asoslangan. A.Qodiriyning «Meh-robdan chayon» romanidagi Solih Mahdumning otmishi tasviri, H.Olimjonning «Zaynab va Omon»ida Zaynab bilan Omonning otmishi, O.Hoshimovning «Tushda kechgan umrlar» romanida komissar va T.Malikning «Shaytanat» qissasida bosh qahramoni Asadbekning otmish hayoti tasviri kabilar vaqti-vaqti bilan orqaga qaytish namunasi boladi.
Kontsentrik syujet tadqiqot syujet ham deyiladi. Unda voqea hikoya qilinmaydi, otmishga ham murojaat qilinmaydi. Kontsentrik syujetda biror hodisaning sabablari tahlil qilish jarayonida sodir bolgan voqealar kitobxon koz ongida jonlanadi. Masalan, O.Umarbekovning «Yoz yomgiri» qissasi boshida Chorsudan Monisning jasadi topiladi. Uning qanday oldirilganligini yozuvchi ham, kitobxon ham, asar qahramonlari ham hikoya qilib bermaydilar. Jinoyat sabablarini tekshirish jarayonida kitobxon koz ongida sodir bolgan voqealar jonlanadi. Sofoklning «Shoh Edip», O.Abdullinning «On uchinchi rais» dramalari, H.Gulomning «Mashal», O.Yoqubovning «Larza», O.Umarbekovning «Fotima va Zuhra», O.Hoshimovning «Tushda kechgan umrlar», T.Malikning «Shaytanat» kabi asarlari ham syujetning ana shu turiga asoslanib qurilgan. Chunki kontsentrik syujet kopincha detektiv asarlar uchun xos boladi.
Assotsiativ syujet ilgarilari asosan lirik asarlar uchun xarak-terli bolib, lirika tashqi hodisalarga shoirning munosabati yoki tashqi hodisalar tasirida shoir shaxsida tugilgan tuygu va kechinmalarga asoslanardi. Hozirda syujet qurishning assotsiativ usuli yirik nasriy va dramatik asarlar uchun ham xos bolib qolmoqda. Bunday asarlarda hikoya qilinmaydi, balki qahramonning xotiralari, oy-xayollari, tasavvurlari oqimi beriladi. Masalan, A.Muxtorning «Davr mening taqdirimda», «Chinor», S.Anorboevning «Umr», Ch.Aytmatovning «Alvido, Gulsari», «Asrga tatigulik kun», O.Umarbekovning «Shoshma quyosh», O.Yoqubovning «Kohna dunyo» asarlari assotsiativ syujet asosida qurilgan. Lirik poemalar syujeti ham assotsiativ usulga asoslanadi.
Kompozitsiya – voqealar, obrazlar va asosiy goyani ochishga xizmat qiladigan vositalarning joylashtirilishi, meyori va nisbatidir. Kompozitsiya – asarning qurilishi, tuzilishi, uning strukturasidir.
Badiiy asarning xalqchilligi darajasi unda ana shu xalq estetik tushunchalari va orzu-havaslarining ifodalanishi darajasiga bogliqdir. «Xalqchillik» atamasini birinchi marotaba P.A.Vyazemskiy ki-ritgan bolib, bu sozni 1819 yilda I.S.Turgenevga yozgan maktubida va «Klassikning noshir bilan suhbati» (1825) maqolasida ishlatgan.
«Xalqchillik» tushunchasi tarixiy bolib, turli davrlarda unga turlicha mano berganlar. Badiiy adabiyot taraqqiyoti bilan bu atamaning manosi ham ozgarib, rivojlanib, chuqurlasha borgan. Masalan, XVIII asr rus adabiyotida mehnatkash xalq hayoti tasvirlanmas edi, u diqqat – etibordan chetda qoladi. Karamzin dvoryanlikni butun xalqning tajassumi, ifodasi deb tushunadi. Shunday bir holda badiiy adabiyotga oddiy xalq turmushi va tili elementlarini olib kirish, sozsizki, ijobiy hol edi, biroq xalq hayotini ifodalashning ozi hali badiiy asar xalqchilligini korsatmasligi malum. Badiiy adabiyotning rivojlanishi bilan xalqchillik tushunchasi ham chuqurlasha boradi. Xalqchillik tushunchasini xalq ruhi, uning milliy xususiyatlarini aks ettirish bilan boglay boshlaydilar.Xalqchillik masalasi V.G.Belinskiy tomonidan chuqur ishlab chi-qilgan. V.G.Belinskiyning fikricha, xalqchillik haqiqiy sanatga xos xususiyatdir. Tanqidchi badiiy adabiyotni «xalqning tafakkuri» deb ataydi. Ana shu xalq tafakkurini haqqoniy aks ettirish xalqchillikni taminlaydi. «Xalq hayotini haqqoniy ifodalash xalqchillikni keltirib chiqaradi», - deydi V.Belinskiy
Badiiy adabiyotning milliyligi quyidagilarda aks etadi:
1. Asar tili va tasvir vositalarida.
2. Asarda aks ettirilgan milliy tafakkurda
3. Badiiy asarlarda aks etgan jugrofiy muhit, tabiiy sharoit bilan bogliq xususiyatlarda.
4. Badiiy asarda aks etgan sotsial iktisodiy sharoit, xalqning xojalik mashguloti va u bilan boglik xususiyatlarda.
5. Badiiy asarda aks etgan xalqning turmushi, urf odatlari, konikmalari va shular tasirida shakllangan xususiyatlarda.
6. Asarda aks etgan xalq hayotining muammolarida.
7. Milliy xaraktyer va psixologiyada
Yozuvchi ataylab milliy dyetallarni qidirib yurmaydi. Ular asarda tasvirlanayotgan hayot matyeriali bilan birgalikda yozuvchi tafakkuri orqali asarga oz-oziga kirib kyeladi. Milliylik, dyeb yozgan edi V.G.Byelinskiy, “Yozuvchining xizmati emas balki ijodning shoir tomonidan uncha zur byerishni talab qilmaydigan zaruriy shartidir. Shuning uchun ham asar badiiy jixatdan kanchalik yuksak bolsa u shunchalar milliydir, ham va ulug sanatkorni milliyligi uchun maqtash ulug astronomni oz hisob kitoblaridagi karra jadvalida adaomaganligi uchun maqtashday gap... Milliylik shoirni ulug kilmaydi balki buyuk talant shoirni millyi kiladi.... agarda asar badiiy bolsa. U uz-uzidan milliy buladi” (V.G.Byelinskiy Poln sbor. Soch. T.V s.317) N.V.Gogolp ham milliylik tugrisida gapirib, “Milliylik sarafani (ayollar kiyimi) -p.r. (tasvirlashda emas)”-dyeydi. Shunday ekan milliylik xalqning ruxiy olamini chukur tasvirlashdadir. Xalq ruhini, psixologiyasini, milliy xaraktyerini ochish milliylikning muhim xususiyatidir.
Umuminsoniylik. Umuminsoniy muammolar har bir xalq adabiyotida takrorlanmas uziga xos milliy xususiyatlarda namoyon buladi. Adabiyot va sanatning milliyligi umuminsoniy moxiyatga egadir.Umuminsoniylik milliylikning mohiyatidir, milliylik esa umuminsoniylikning namoyon bolishidir. Nihoyat, adabiyotning umuminsoniyligi milliy hususiyatlarini yoqolib borishi hisobiga emas, balki uning rivojlanishi, takomillashuvi oz mohiyatini chuqurrok yuzaga chiqarish hisobiga yuz byeradi.
Tipiklashtirish. Xayotni badiiy ifodalar ekan, yozuvchi voqyea-hodisalardan eng muhimlarini tanlaydi. Kopchilik odamlar narsalarga xos bolgan yetakchi jihatlarni ayrim odamlarda , narsalarda mujassamlaydi. Xullas yozuvchi hayotdagi voqyea- hodisalarni umumlashtiradi, kuyuklashtiradi, yaxlitlashtiradi va tiniqlashtiradi. Ana shu tipiklashtirish dyeyiladi. Tipik holat va obrazlar voqyelikni haqqoniy tasvirlashga imkon byeradi. Faqat tipik holat va obrazlargina kitobxonga hayot togrisida tolarok tasavvur byeradi xolos. Asarning qimmati ham yozuvchining tipiklashtira olish mahorati, tipiklashtirilganlik darajasi bilan byelgilanadi.
Umumlashtirish, quyuqlashtirish, tiniqlashtirish badiiy asardagi hamma komponyentlarda – voqyea-hodisalar manzaralar tasviri, narsa va pryedmyetlar hamda hayvonlarni tasvirlashda kayfiyat va holatlarni byerishda ham amalga oshiriladi. Ayniqsa asarda tasvirlangan inson obrazlarini tipiklashtirish muhim ahamiyatga egadir.
Tipiklashtirish printsiplari:
1. Tokima obrazlarda tipiqlashtirishda yozuvchi birgina pyersonajda u mansub bolgan butun sinf, toifa, millat yoki kasb kishilarga hos xususiyatlarni mujassamlaydi. Masalan: Yulchi, Mirzakarimboy, Luqmonchi, Otakozi Umarov.
2. Tarixiy shaxslar obrazlarini tipiklashtirishda boshqacharov yol tutiladi. Tarixiy shaxs obrazini tipiklashtirishda ularga boshqalarning xususiyatlarini yopishtirib bolmaydi. Tarixiy shaxs obrazini tipiklashtirish yozuvchi osha shaxs xaraktyeri uchun xos bolgan xususiyatlarnigina borttiradi. Masalan: “Otgan kunlar” romanidagi Xudoyorxon, Musulmonqul.
3. Buyuk shaxslar obrazlarini yaratishda tipiklashtirish. Bunday shaxsiylarni tarixni ozi tipik qilib yaratgan. Bunday shaxslar obrazlarini yaratishda yozuvchi ular xaraktyerining biror tomoninigina ochishga harakat qiladi. Bitta yozuvchi birgina asarda tarixiy shaxs xaraktyerining barcha tomonlarini ocha olmaydi. Masalan: “Navoiy” romanida Oybyek Navoiy obrazini insonparvar va gumanist sifatidagi tomonlarinigina ochgan holos.
4. Avtobiografik asarlari tipiklashtirish: Avtobiografik asarlarda faqatgina hujjatlarga togri kyeladigan voqyealar va avtobiografik kahramon xaraktyeri uchun xos bolgan xususiyatlargina tipiklashtiriladi, dyegan qarashlar togri emas. Avtobiografik asarlarda ham yozuvchi garchi ozining xotiralari hujjatlarga togri kyeladigan voqyealarni ifodalasada, baribir unda ham kahramonni oz davrining avlodi hususiyatlarini aynan ozi dyeb qabul qilavyerish togri bolmaydi. Masalan: Oybyekning “Bolalik” D.Qahhorning “Otmish ertaklari”, N.Safarovning “Navroz” asarlaridagi Musa, Abdulla, Nazirjon obrazlarini oling.
5. Lirik tipiklashtirish : Lirikada ham tipiklashtirish boladi. Bitta shyerda bir nyecha kyechinma, bir nyechta tuygu va kyechinma ifodalangan chogda ham ulardan bittasi borttiriladi. Yoki lirikada lirik kahramon kyechinmalarining eng yuksak nuqtalari ifoda etiladi. Ana shu yul bilan lirikada tipiklashtirish amalga oshiriladi. Lirikada shoir ozining lirik “myeni” tuygularni ifoda qiladi.
Tiplarning turlari:
1. Manaviy-axlokiy tiplar
2. Tarixiy tiplar
3. Sinfiy tiplar
4. Milliy tiplar.
5. Idyeal tiplar
Anana otmish adabiyotdan qolgan eng yaxshi-goyaviy-badiiy boyliklar, kyeyingi davr adabiyoti tomonidan rivojlantiriladigan otmish adabiyoti yoki boshka xalqlar adabiyotlarining eng yaxshi yutuqlari adabiy anana boladi. Masalan, Navoiy oz asarlarida insonparvarlik, kahramonlik, xalqlar dostligi, zulm va razolatga nafrat goyalarini olga surgan. Ana shu goyalar kyeyingi yozuvchilar tomonidan rivojlantirildi yoki A.Qodiriy, Valtyer Skotch hamda Jurji Zaydon ijodidagi roman shaklini olib shu asosida butunlay yangi ozbyek milliy romanini yaratdi. E.Vohidov esa klassik adabiyotidagi gazalni rivojlantiradi.
- Anana quyidagicha boladi:
- Goyaviy anana. Bu Navoiydagi insonparvarlik, qahramonlik goyalari va motivlarining rivojlanishidir.
- Tiplar ananasi. Obraz yaratish printsiplarining kyeyingilar tomonidan qabul qilinib rivojlantirishidir. Farxod – Azizxon Evklion (pativning “Mundi” -komyediyasi) – Gobsak (Balpzakning “Gobsyek” romani) – Qori Ishkamba (Ayniyning “Sudhurning olimi” povyesti) – Inoyat oqsaqol (S.Axmadning “Ufq” romani) ana shu tiplari ananasining namunasidir.
Ayrim tiplar hayotda oz umrini yashab bolganligi tufayli adabiyotlar ham oz umrini tugatadi. Masalan, chollarga suv chiqaruvchi Farxod kabi qahramonlar ananasi shunday boldi.

• 
  Formal ananalar yoki badiiy ananalar sohasidagi ananalar yoki badiiy ananalar sohasidagi ananalar. Shunisi muhimki goyaviy ananalar hamda tiplar hamda tiplar ananasi dunyoqarashi bir biriga yaqin yozuvchilar tomonidan rivojlantiriladi. Formal ananalar esa dunyoqarashi turlicha bolgan yozuvchilar tomonidan ham rivojlantiriladi. Chunki badiiy forma dunyoqarashga byetaraf boldi. Lyekin har bir yozuvchi mavjud formaning ozining dunyoqarashini ifodalagan boysundirishi mumkin. Dyemak, formal anana bu oldingilardan myeros qolib kyeyingi yozuvchilar tomonidan rivojlantirilayotgan janrlar (roman, gazal) tasvir vositalari vazn hamda qofiyalardir.
  

Notavorlik. Otmish adabiy ananasidan foydalanib yaratilgan printsipida yangilik navatorlikdir. Har bir asarda ham novatorlik byelgilari boladi, har bir yozuvchi ham u yoki bu darajada novatordir. Lyekin har kanday asar ham, har bir yozuvchi ham tola manoda novator bolavyermaydi.Hamza ozbyek adabiyotida mavjud bolmagan drama janrini, A.Qodiriy roman janrini olib kirdi va yuksak darajaga kotardi. Haqiqiy novator shudir. Yashin esa yangi forma olib kirmadi, u mavjud ananalarni davom ettirdi. Qalandarov obrazi ham yuksak mahorat bilani yaratitlgan yangilikdir. Lyekin yangilikda ham yangilik bor. Har qanday kutilmagan va oldingilarga uchramaydigan adabiy hodisa novatorlik bolavyermaydi. Novatorlik haqiqiy va soxta boladi. Haqiqiy novatorlik otmish adabiy ananalariga asoslanib adabiyotda printsipidan yangilik yaratishdir. Bazan novatorlik eskirgan formalarni qayta tiriltirishida ham namoyon bolishi mumkin. Soxta novatorlik esa yoq joyda yangilik yaratishda urinish natijasidir. Bu holda yozuvchi otmish adabiy ananalarini myensimay, hyech oxshamaydigan yangilik yaratib, hammani qoyil qoldirmoqchi boladi. Natijada u muvaffakiyatga erisha olmaydi. Prolyetkulptchilarning urinishlari ana shunday edi.
Tip Yozuvchi oz asarida biror shaxsni tasvirlar ekan. Unda shaxs mansub bolgan butun bir-biror shaxsni tasvirlar ekan unda osha mansub bulgan butun bir toifaga xos xususiyatlarni shu qadar mujassamlaydiki, natijada u kitobxonda butun bir millat sinf yoki gurux togrisida tasavvur byeradi. Badiiy asardagi barcha pyersonajlarda malum darajada ana shunday xaraktyerli xususiyatlar mujassamlangan boladi. Umumiy xususiyatlarni eng kop va kuchli mujassamlangan inson obrazlari tip dyeyiladi. Bitta asarda nyechta tip bolishi mumkin. Bu avvalo yozuvchining mahoratiga, ikkinchidan, asarda tasvirlanayotgan vokyealar xaraktyeriga bogliq. Shunday qilib, ozida bir sinf sotsial guruh, toifa, kasb, jins va millat kishilariga xos xususiyatlarni, yani ozi singari kopchilikka xos xususiyatlarni mujassamlangan inson obrazlari tip dyeyiladi.
Mavzu asarda tasvirlangan hayotiy voqyealik asarda nima tasvirlanganligidir. Asarda tasvirlangan davr masala yoki hodisa asarning mavzusini korsatadi. Asarning mavzusini aniqlashda undagi qahramonlar tilga olinmaydi. Qahramonlar asar mavzusi korsatkichi emas uni ochiq vositasidir “Qutlug qon” romanining mavzusi 1916 yilgi milliy ozodlik harakati. Asar mavzusini aniqlash qiyin boladi. “Opa-singillar” romanining mavzusi opa-singillik emas rus va ozbyek myehnatkashlarning birodarligi ham esa, xotin-qizlar ozodligi ham emas. Lyekin romanda ana shu mavzularning barchasi bor. Dyemak, asarda mavzu bitta bolmasligi mumkin. Ana shu mavzularning barchasi asarning mavzular doirasi dyeyiladi. Ana shu mavzusilardan bittasi asosiy bolib, u asarning mavzusini kyeltirib chikaradi. “Opa-singillar” ning mavzusi ozbyek xotin-qizlarini ijtimoiy myehnatga tortish yuli bilan ozod qilish.mavzu goyaviy jihatdan aniqlangan, goya esa mavzu rivoji natijasida ochilgan boladi. Goyaning ahamiyati mavzuning ahamiyatiga bogliqdir. Biroq asarning goyaviy-estetik ahamiyati oz-ozidan mavzu bolavermaydi. Mavzu asardagi kuchlarning toqnashuvga olib boradigan harakat – faoliyatdir. Mavzu asarda ifodalangan hayotiy materialldan hosil boladi. Shunday qilib, mavzu-asarda tasvirlangan hayotiy voqelikdir, asarda nima tasvirlanganidir.Mavzu asarning mazmuni bilan mahkam bogliq bolib, mavzu togrisida gapirganda malum darajada asar mazmuniga ham xarakteristika beriladi.San’atkor badiiy asar ustida ishni mavzu tanlash va uni aniqlashdan boshlaydi. V.Kattaev aytganidek, hammadan oldin mavzu paydo boladi. Asar mavzusini aniqlashda qahramonlar va voqealar tilga olinmasligi kerak. Chunki qahramon va voqealar ana shu mavzuni ochishga xizmat qiladi, ularning ozi mavzu bola olmaydi. Mavzuning katta-kichigi bolmaydi. Ba’zan katta mavzu talantsiz yoritilganligi uchun ahamiyatsiz bolib qoladi, kichkina mavzu esa katta ijtimoiy ma’no bera oladi.

1. 
   Adabiy mavzular. Insoniyatga xos bo‘lgan barcha fazilatu qusurlar(sevgimuhabbat, mehr-oqibat, vafo-sadoqat, shodlik va quvonch, g‘am va qayg‘u, qasos, Rashk, o‘lim, saxiylik va baxillik, baxtu baxtiyorlik, matonat va shijoat, mehrli Tabassumu yolqin nigoh, ehtiros, sog‘inch, chanqoqlik va jo‘shqinlik va h.) adabiy Mavzulardir. Shu sababdan Oskar Uayld ―Dorion Greyning portreti‖(―Jahon Adabiyot‖, yanvar, 2000)asarida topib aytadi: ―Fikr va so‘z san‘atkor uchun san‘at Vositasidir. Illat va fazilat – uning ijodi uchun materialdir‖. Bu xulosa hamma davr Adabiyotlari uchun tegishlidir.
   
2. 
   Tarixiy mavzular. Tarixda, o‘tmish (moziy)dan tasvir predmetiga material Tanlash va shu asosda zamondoshlarning diqqatini qiziqtirgan eng zarur Muammolarga javob izlash – bosh xususiyat kasb etadi. Jumladan, ―Navoiy‖(Oybek), ―Yulduzli tunlar. Bobur‖(P.Qodirov), ―Ulug‘bek xazinasi‖(O.Yoqubov) – uzoq Tariximizni yoritsa, ―O‘tgan kunlar‖(A.Qodiriy), ―Kecha va kunduz‖(Cho‘lpon), ―Qutlug‘ qon‖(Oybek) – yaqin o‘tmishimizni gavdalantiradi.
   
3. 
   Zamonaviy mavzular. Bugungi zamondan, aniq bosqich – istiqlol davri Kishilarining hayotini tasvirlash va shu orqali hayotdan dars berish – zamonaviy Mavzularga xos bosh xususiyatdir. Bugun Istiqlol talabiga monand komil kishilarni –Fikrlovchi, tadbirkor, el-yurt uchun kuyub, yonib yashovchi, adolat va haq uchun Kurashuvchi qahramonlarni tasvirlash, ularning murakkab obrazlarini yaratish –Zamonaviy mavzularning kashfiyotlari bilan bog‘liq.
   

G’oya asarda tasvirlangan voqyealardan kyelib chiqadigan mantiqiy xulosadir, yozuvchining nima dyemokchiligidir. Goyani yozuvchi ozi aytib otir maydi. Goya voqyealar tasviridan tabiiy ravishda kyelib chiqishi kyerak. Shundagina asar hayotiy boladi. Mavzu qanchalik chuqur va haqqoniy ochilsa, goya, ham shunchalik hayotiy boladi., yozuvchining dunyoqarashi qanchalik togri va sof bolsa, asaridan kyelib chiqadigan goya shunchalik togri boladi. “Qutlug qon” romanining goyasi : qozgolon yengilgan bolsa ham, tukilgan qonlar bakor kyetmaydi, dyegan fikrdir. “Sinchalak” ning goyasi: istyedodli rahbarlar juda noyob boylik, lyekin jamiyatning taqdiri ulargagina bogliq emas, xuroz qichqirmasa ham tong otavyeradi.
Motiv(motiv obraz) shakliy va mazmuniy jihatlardan muayyan turg‘unlik kasb Etgan, bir yoki bir necha ijodkorning asarlarida qaytarilib turishi bilan ularning ijodiy Intilishlarini namoyon etib turuvchi obrazdir. Masalan, Cho‘lpon ijodi uchun “yo‘l” Obrazi motiv sanalishi mumkin. Ayni shu obraz uning ham she‘riy, ham nasriy Asarlarida tez-tez takrorlanadi. Yoki Cho‘lpon ijodiga xos bo‘lgan “yulduz”, “yo‘lchi” Motivlari 20-30-yillar she‘riyatida, xususan, A.Fitrat, Oybek va U.Nosir asarlarida Ham uchraydi.
Topos motivga nisbatan kengrok tushuncha bo‘lib, u umuman milliy madaniyatda, Katta bir adabiy davr mobaynida takrorlanuvchi obraz sanaladi. Shu jihatdan, o‘zbek Mumtoz she‘riyatidagi payg‘ambarlar obrazlari, gul va bulbul, sham va parvona kabi Qator takrorlanuvchi obrazlar topos sanalishi mumkin.
Shakl konservativroq hodisa bo‘lganligidan uzoq yashovchanlik xususiyatiga Ega. Mazmun esa o‘zgaruvchanlikka moyil hodisa bo‘lib, har bir badiiy asar Mazmunan o‘zicha originaldir. Sababi, o‘sha asarni yaratgan ijodkor — individ, u Dunyoni o‘zicha ko‘radi va baholaydi. Shunga ko‘ra, hatto oshkor taqlidiy ruhdagi Asar ham mazmunan original (originallik bu o‘rinda ijobiy ma‘noda emas, balki, Umuman o‘ziga xoslik, boshqalarga aynan o‘xshamaydigan degan ma‘noda Tushuniladi) sanaladi. Masalan, hikoya shakli badiiy adabiyotda o‘zining asosiy Shakliy xususiyatlarini saqlagan holda uzoq vaqtlardan beri mavjud. Va ayni shu Shakl doirasida minglab yozuvchilar ifodalagan turfa badiiy mazmunlarning Sanog‘iga yetib bo‘lmaydi. Albatta, har bir hikoyaning shaklida ham muayyan o‘ziga Xosliklar bo‘ladi, biroq hikoyaga xos asosiy shakliy belgilar saqlanib qolaveradi.
Mazmunning shaklga o‘tish hodisasi genetik asosga egadir. Buni muayyan Turg‘un janrlar misolida ham ko‘rish mumkin. Masalan, “g‘azal” janri dastlab paydo Bo‘lganida mazmun hodisasi edi. Uning mazmun hodisasi bo‘lganligi so‘zning Lug‘aviy ma‘nosi bilan izohlanishi mumkin. Ya‘ni, so‘z ma‘nosidan kelib chiqsak, “ayollarga xushomad, muhabbat” mazmunidagi she‘riy asar g‘azal deyilgan. Keyincha, g‘azal o‘z mazmuniga mos eng muvofiq shaklga ega bo‘lgach, u shakl Hodisasiga – turg‘un she‘riy janrga aylandi. Xuddi shu gapni “novella”ga nisbatan Ham aytish mumkin. Italyancha “yangilik” so‘zidan olingan “novella” dastlab janr, Ya‘ni shakl hodisasi bo‘lmay, mazmun hodisasi edi. Novella deyilganda jonli qiziqish Uyg‘otuvchi hodisadan xabar beruvchi asar tushunilgan. Ayni paytda, novella o‘ziga Xos shakl xususiyatlariga ham ega bo‘lgan: qisqalik, syujet o‘tkirligi va b. Keyincha Novellaga xos shakliy xususiyatlar muqimlashib, o‘ziga xos shakl – novella janri Yuzaga keladi. Shuningdek, shakl va mazmunning bir-biriga o‘tishini bir asar Doirasida ham ko‘rish mumkin. Bunda endi badiiy asarning “sistema” ekani, har Qanday sistema quyi va yuqori darajadagi strukturaviy bo‘laklardan iborat Ekanligidan kelib chiqamiz. Masalan, til obrazga nisbatan shakl, obraz tilga nisbatan Mazmun; obraz ayni paytda badiiy mazmunni ifodalash shakli. Yoki badiiy obrazning Predmetlilik darajasiga ko‘ra turlari (detal – fabula – xarakter va sharoit – dunyo Obrazi) ham shaklning mazmunga, mazmunning shaklga o‘tishiga misol bo‘la oladi.
Tema (gr. Thema-asosiga qo‘yilgan narsa) yoki mavzu (arabcha, aynan tema Ma‘nosini beradi; biz ikkalasidan ham foydalanamiz)-ijodkor tomonidan tanlab Olingan va hayotning muayyan muammolarini umumiylashtirgan voqealar tasviri, ana Shu akslangan hayot (voqea)ko‘rinishlarining mag‘zini chaqish(fikriy tadqiqot va Tahlil) va uni g‘oyaviy-emosional tarzda baholashdir. Ya‘ni, ijodkor bir vaqtning O‘zida uchta vazifani, bir-biriga bog‘langan va chatishgan tarzdagi yaxlit maqsadni Ko‘zlab ish ko‘radi:

1. 
   Xalq va davrning milliy ko‘rinishlari doimo aniq, tarixan konkretdir va har Bir asarda ana shu ko‘rinishlar ichidan tanlab olingan voqealar doirasi Tasvirlanadi, bu-tematikadir. Jumladan, ―O‘tgan kunlar‖da XIX asrning ikkinchi yarmidagi Turkistondagi Hayot aks etgan bo‘lsa, ―Uch ildiz‖ (P.Kodirov)da O‘zbekistondagi XX asrning 60-Yillaridagi talabalar hayoti bilan bog‘liq voqealar tasvirlangan.
   
2. 
   Badiiy asarda aks etgan ijtimoiy xarakterlarni yozuvchi tomonidan (g‘oyaviybadiiy) anglash (mag‘zini chaqish), bu – problematika (gr. Problema-oldinga Tashlangan narsa, hayotning boshqa tomonlaridan ajratib olingan)dir. Jumladan, ―Sudxo‘rning o‘limi‖da Sadriddin Ayniy-sudxo‘rlik va xasislikka ajratib tasvirlasa, ―Qutlug‘ qon‖da o‘zbekning o‘z-o‘zini anglashi va erk, ozodlik uchun kurashini Oybek bo‘rttirib tasvirlaydi. Ajratib, bo‘rttirib tasvirlangan qirralarda asarning G‘oyaviy muammosi mujassamlashadi.
   
3. 
   Tasvirlangan ijtimoiy xarakterga yozuvchining g‘oyaviy-emosional Munosabati (muayyan xarakterni sevishi, ardoqlashi, e‘zozlashi yoki ma‘lum Xarakterni qoralashi, rad etishi, undan g‘azablanishi; aniq bir xarakterni bir vaqtni O‘zida ba‘zida ma‘qullashi, ba‘zida ayblashi va h.)
   

Ritm biror xodisaning muayyan vaqt birligida aynan takrorlanib turishidir. Ritm muayyan vaznga solingan nutk bulaklarining misralar, bandlar orqali qonuniy ravishda takrorlanishdan kyelib chiqadigan, syezgimiz yordamida his etiladigan ohangdorlikdir. SHyer qofiyasiz bolishi mumkin, ammo ritmsiz shyer yoq. Qushiqda ham, tartib bilan tushayotgan chakkining tomishida ham soatning chiqillashida ham ritm bor... Umuman ritm birinchidan, muayan bulaklarga; ikkinchidan, bu bolaklarning bir miyorida bolishga; uchinchidan bir myeyorning takrorlanishiga; tortinchi takrorlanishning tartibli va konuniyati bolishga; byeshinchi bu tartibli qonuniyatli takrorlanishning inson tomonidan syezilishiga asoslanadi. Masalan, tabiat hodisalaridan ritmi olaylik. Kun va tun malum muddatda doim almashib turadi. YAni bir sutka mobaynida bir kyecha va bir kunduz sodir buladi. Ritm jixatdan yaxshi yozilgan shyer, umumiy poetik asar inson qalbini maftun kiladi. Shuning uchun ham Aristotyelp ritmi nutqni “ziynatli nutq” dyeb atagan. Har bir shyeriy sistyemada ritm tilning fonyetikasi, morfologiyasi va sintaksisiga, asosiy lugat fondi va lugat sostaviga, ichkiy rivojlanish qonunlariga tayanadi. Shunga kora, shyeriyatda ritm yaratuvchi asosiy elyemyentlar mavjud bolib, ular bogin, turoq, ritmik pauza vazndir.
Bogin-bir nafas bilan aytiladigan soz va sozning bolagidir. Sozlarni talaffuz qilganda chiqarilayotgan havo oqimi gox kuchayib, gox kuchsizlanib bogin xosil kiladi. Bugin nutq tovushlaridan tarkib topadi.
Xullas, shyeriyatda bogin ritm xosil qiluvchi asosiy elyemyentlardan biridir, ammo uning ozi shyer ritmning elyemyenti bolish uchun malum tartibda gruppalanishi, yani turoqlanishi va minyeralarda muayan tartibda nachilik bilan takrorlanishi lozim. Bogindan kyeyingi elyemyent turoqdir.
Turoq boginlarni misrlarada qatiy tartib bilan gruppalanib kyelinishidir. Bunday gruppalanish misralarda muayan ohangni hosil kiladi. Turoq boginlardan tashkil topadi., yani buginlarning misralarda muayan tartib asosida gruppalanishdan paydo buladi. Masalan: Na kokning fanori ochmasdan,
Na yulduz sayr etib kochmasdan,
Na bulut silkitmay oltin par ,
Na ufq oramay yoqut zar ....
Uygunning “Jontyemir” poemasidan olingan bu misolda turoqlar 3+3+3 shaklida gruppalangan. Turoq ozbyek poeziyasida barmoq vaznida yaratiladigan shyer, doston, maqol, topishmoq va boshqa shyeriy shakllarda ritmik funktsiya bajaruvchi muhim hodisadir. Har bir turoq eng avvalo oziga xos ohangi tarkibida nyecha bogin borligi bilan xaraktyerlanadi. Ozbyek shyeriyatida turoq 1-bogindan 8-bogingacha, bazan undan ham ortiq bolishi mumkin. Odatda har bir misra boshidan oxirigacha toxtovsiz oqilmaydi, yani nutqiy bolaklar malum uzilishlar asosida sodir boladi.
Pauza. Turoqlardan kyeyin esa choziqroq uzilish vujudga kyeladi. Ana shu ritmli toxtash pauza hisoblanadi.
Aziz asrimizning aziz onlari
Aziz odamlardan soraydi qadrin
Fursat ganimatdir shox satrlar-la
Byezamoq chogidir umr daftarin
G.Gulomning “Vaqt» shyeridan olingan bu tortlik 6-5 vaznida bolib, xar misraning oxiridagina emas, balki birinchi turokdan kyeyin ham toxtalish, yani pauza bor. Bu pauza shyerdagi ritmining dastlabki boskichining korsatib kyelyapti. Dyemak, bu shyerning har bir misrasida 2 ta pauza bor... Birinchisi kichik, ikkinchisiga katta takrorlanadi. Dyemak kichik ritmik pauza turoqdan kyeyin kyelib, bir oz uzilish hosil kiladi. Katta ritmik pauza esa har bir misraning oxirida paydo boladi. Umuman pauza kanday bolishidan katiy ritm uyushtirishda muhim rolp uynaydi
Vazn arabcha soz bolib, ulchov-tarozi dyegan manoni bildiradi. SHyer vazni misralardagi buginlarni, turoqlarni. Lyekin har qanday sozlarni bir vaznga solish bilan shyer hosil bulavyermaydi. Barmoq sistyemasidagi vaznlarni ikki gruppaga (sodda va qoshma) bolish maqsadga muvofiqdir. Erkin vaznni alohida bir shyeriy sistyema sifatida organish togri boladi. Chunki erkin vazning paydo bolishida barmoq shyeriy sistyemasining ham, klassik poeziyamizdagi bahri tavilning ham, rus poeziyasidagi erkin shyerning ham tasiri bor. Shuning uchun erkin vaznni barmoq shyeriy sistyemasiga kiritish togri emas. Hamid Olimjonning “Ozbyekiston” shyeriy vaznni sodda vazn dyeyish mumkin. Sodda vazn shyerning birinchi misrasidan oxirgi misrasigacha buginlar soni ham, turoqlar tartibi ham, ritmik pauza ham bir xil buladi. Vaznlarning goyat rang-barangligini, ularning ozaro mano va ohang jihatdan ozgacha joziba hosil qilish, Oybyek va H.Olimjonning 30-yillar ijodida uchratish mumkin.
Qofiya shyer tuzilishining muhim elyemyentlaridan biri sifatida katta goyaviy estyetik funktsiyani bajaradi. SHyer mazmuni, shoir goyaviy maqsadini yuzaga olib chiqadi. Shu sababli mashhur soz ustalari qofiyaga alohida diqqat qilganlar. Qofiya asarning goyaviy mazmuniga oid muhim va obrazli tushunchalarni takidlaydi. Xushohanglikni taminlaydi, shu bilan birga muayyan vaznda takrorlanayotgan misralarning oxirini eslatish orqali shyer ritmini va musiqiyligini oshiradi. Turoq, ritm, misra va bandlar orqali yuzaga kyelgan ohangdorlik qofiya tufayli mukammallashadi yani, tugallika erishadi, badiiy estyetik kuchga ega boladi. Qofiya mazmun anglatishda, ohangdorlikni borttirishda katta vazifani bajaradi. Qofiyaning eng birinchi vazifasi asar goyasi va mazmuni bilan aloqadorligidir. Qofiya ritmik qatorning oxiriga yetganligidan darak byeruvchi vositadir. Ana shu signaliga kora, oquvchi matyeriallarining ohangligini byelgilab oladi.Odatda, qofiyalar shyeriy misralarning oxirida kyeladi. Lyekin bazi hollarda misralar ichida ham qofiyadoshlik bolishi mumkin, buni ichki qofiya dyeyladi.Qofiya ohangdoshlik darajasiga kora toliq qofiya va ochiq qofiyalarga ajraladi. Bir-biri tola ohangdosh bolgan sozlar qofiyadosh bolib kyelsa toliq qofiya dyeyiladi.
Botirlari kanal qazadi,
Shoirlari gazal yozadi,
Kuychilari aytadi yalla,
Juvonlari aytadi alla.
Bazan sozlardagi barcha tovushlar emas, balki 2-3 tovushdagina bir xil boladi. Ana shu 2 xil tovush orqali ozmi – kopmi ohangdoshlik yuzaga kyeladi. Bunday tovushlar vositasida ohangdosh bolgan sozlarga och qofiya dyeyiladi.
Radif
Ne balolig erdi, ey shuxi dil aro surating
Aqlim lol etdi qilguncha suratining, tomosho,
Kyetti bir korgach, ani sabru qarorim shyevasi
Ayladi toqati nyechun chyekkanda tursa suratning.
Bu miqdorlarda qofiyalardan kyeyin kyelgan “suratning” sozlari radifdir. Turli xalqlar poeziyasida turli shyeriy sistyemalar yaratilgan.
Aruz vazni. Aruz vazni Sharq xalqlari poeziyasida asosiy shyeriy olchovlar sistyemasidan biridir. Aruz sistyemasining nazariy asoslari dastlab arablarda ishlangan bolib, kyeyinchalik u fors-tojik va turkiy xalqlar poeziyasiga ham kirib kyeldi.
Poeziyaning tarkibiy sistyemasi hisoblanmish aruzning nazariy asoslarini dastlab arab olimi Halil Ibn Ahmad Binni Umar binni Tamim-ul-Basriy ishlab chiqqan bolib, olimlarning korsatishiga. “Myezon ul-avzon” va Boburning “Muxtasar” asarlari aruz nazariyasi taraqqiyotida muhim voqyea boldi. Aruz vazni misralardagi xijolarning miqdoriy va sifati qisqi yoki choziqligi-ning katiy tartibda kyelishiga asoslanadi. Misralardagi buginlarning uzun yoki kiska, ochik yoki yopiqligi quyidagi aniqlanadi:
1. Yopiq boginlar choziq bogin bolib kyeladi. Masalan: non, kun, bud, va hokazo (byelgisi)
2. CHoziq unlilar ishtirokida yasalgan boginlar choziq bolib kyeladi. Masalan: Omon, bola
3. Qisqa unlilar ishtirokida yasalgan ochik boginlar qisqa bogin bolib kyeladi (byelgisi “V”) Masalan: korga-li, mub-ta-lo V--, --V—
4. Bazi hollarda aruz vazni imkoniyatlari talabi ayrim buginlar ozgarishga uchrashi mumkin. Chunonchi, yopiq boginlarning oxiridagi undosh tovush ozidan kyeyin kyelgan tovushga qoshilib kyetsa, yopiq bogin ochik boginga aylanadi. Aruz vaznida misralardagi gruppalanib kyeluvchi boginlar rukun (ustun) dyeb yuritiladi. Chunki uy (baytning ustuni bolgani kabi, shyeriy uy-baytning ham ustunlari, yani ruknlari bolishi kyerak, aruz vaznida 19-baxoni xosil kiluvchi kuyidagi asosiy 8-ta rukn bor:
1. Foilun ( --V-- ) 2. Failun ( )
3. Mafoiylun ( VV--) 4. Foilotun (-V- -)
5. Mustafilun ( - -V- ) 6. Mafulatun ( )
7. Mutafoilun ( ) 8. Mafoiylotun ( )
Ozbyek adabiyotida aruz, asosan, klassik poeziyaning vaznlar sistyemasidir. Bu sistyema poeziyada traditsion vaznlar sistyemasi sifatida yashab, davom etib kyelmoqda. G.Gulom, X.Olimjon, Uygun, Sobir Abdulla, Habibiy, CHustiy, Erkin Vohidov va boshqalarning aruz vaznida yozilgan shyerlari bunga misol boladi. Erkin shyer eozirgi ozbyek poeziyasida barmoq va aruz vaznlaridan tashqari sochma dyeb ataluvchi shyeriy sistyema ham qollaniladi.
Ijodiy individuallik. Sanatning taraqqiyoti ijodkor shaxsining namoyon bolishi bilan bogliq. Har bir sanatkorning voqyealarga qarashi, tafakkurining saviyasi, estyetik idrok qilishi bilan bogliq. Xuddi shu narsa sanatkorning ijodiy individualligini kyeltirib chiqaradi.Yozuvchi hodisalarni byelgilash ham ijodiy individuallikka boglik. Sanatkor qanchalik ziyrak, nigohi otkir bolsa, voqyea-hodisalarni ichiga kirib boradi. Xullas, har bir sanatkor boshqalarga oxshamasligi bilan farqlidir.Bu hakida L.Tolstoy shunday fikr bildiradi: “Har bir yangi asarni oqir ekansiz, osha yozuvchidan boshqalar byerolmagan nimalarni aytoldi dyeb qidirasiz. Dyemak, sanatda oz ovozing muhimdir”.Shuning uchun 4 ta yozuvchi bir voqyealikni 1 vaqtda bayon etsa ham, lyekin ular bir-biridan farq qilib turadi. Bu esa yozuvchini hatni rang-barang ochishdagi individualligidir.Burjua adabiyotshunoslari ijodda sanatkorning rolini notogri talqin qiladilar. Ular sanatda shaxsning rolini inkor qiladilar. Ayrim hollarda shaxsning rolini oshirib yuboradilar.Folpklor asarlarida individuallik kuchsiz boladi. Xuddi shuningdyek, yozuvchining dastlabki ijodiy davrida bu narsa yaqqol syeziladi.Sanatkor kamolga yetgan sari uning individualliga toliq,namoyon bolib, sayqallanib boradi. Davrning katta muammolari asarlarida korina boshlaydi, falsafiy umumlashmalar chiqarila boshlaydi. Davrning ehtiyojlari zamonlarining armon – orzu – istaklari uni qamrab oladi.Yozuvchining tarixiy va ijodiy individualligi. Xar ikki narsa emas. Ijodiy individuallik badiiy asardagi ijodiy individuallik bolsa, tarixiy individuallik esa yozuvchining shaxs sifatida individuallagidir. Umar Xayyom mayni kop kuylasa mayxur dyeb oylamaslik kyerak. Pyetrarka ozi monaz bolishiga karamay, monaxlikni qoralagan. Balzak asarlarida pulni qoralagan, aslida ozi pulni yaxshi korgan. Bualo xajviy gyerlarni yozgan, ozi tabiiydyek juda muloyimi inson bolgan. Shu ikki narsa ayrim hollarda bir-biri bilan uygun bolsa yaxshi.
Badiiy tilning xususiyatlari:
1.O b r a z l i l i g i. Badiiy til vositasida sanatkor obraz yaratadi, jonli manzaralar chizadi, qahramonlar qiyofasi, ularning ichki dunyosi, undagi nozik tebranishlarni ochadi, qahramonlar yashagan ijtimoiy muhitni korsatadi. Shunday qilib, badiiy til hayotning barcha tomonlarini butun tolaligi, murakkabligi, aniqligi bilan aks ettiradi. Badiiy til faqat obrazli iboralar, maqol va matallar singari vositalarnigina emas, badiiy obraz yaratish uchun ishlatiladigan barcha vositalarni oz ichiga oladi. Soz vositasida obraz yaratish vositalarini ishlatish yoli bilan (metaforik) hamda badiiy tasvir vositalari ishlatmasdan, tasviriy yol bilan ham amalga oshirilishi (avtologik) mumkin. Sanatkor til boyliklari va imkoniyatlari yordamida turli, jonli, obrazli vositalar yaratib, uni boyoqdor va jonli qiladi.

• 
  Metaforik (tarif); - avtologik (mulohaza).
  

Nemisning oligini
Bosib otib boradi.
Nayzaga qalpogini
Osib otib boradi.
2. E s t e t i k l i g i. Badiiy til emotsional tildir. Togri, tilning estetik, hissiy, ekspressiv xususiyatlari malum darajada boshqa uslublarga xosdir. Biroq bu xususiyat badiiy tilda tolaroq namoyon boladi. Sanatkor til vositasida manoni kuchaytiradi va chuqurlashtiradi. Bunda u tilning fonetik, morfologik, stilistik va leksik vositalaridan ham foydalanadi. Sanatkor qolida tovushlar ham obraz yaratish vositasiga aylanadi.
3. K o n k r e t l i g i ( aniqligi va tiniqligi). Badiiy til ozining konkretligi bilan ham ajralib turadi. Sanatkor ishlatgan soz kozda tutgan manoni aniq ifoda etishi kerak. Badiiy matndagi sozning kop manoliligi obraz mohiyatini ochishga putur etkazadi. Badiiy tilda har bir soz aniq manoli, konkret harakat-holatni ifoda etishi, muayyan goyaviy-badiiy funktsiyani bajarishi kerak.
4. Grammatik qoidalardan chekinish. Badiiy tilda grammatik qoidalardan chekinishga ham yol qoyilishi mumkin. Ayniqsa, sheriyatda sozlarning talaffuz etilishi, boginlar, gap qurilishi oziga xos bolib, alohida badiiy-estetik ahamiyat kasb etadi. Ayrim hollarda grammatik, stilistik xatoliklar ham obraz yaratish vositasiga aylanadi.
5. I n d i v i d u a l l i g i (oziga xosligi). Har bir sanatkor tili ozining individualligi bilan ham farq qiladi. Badiiy asar tilida muallif shaxsi kuchli namoyon boladi. Har bir muallif tomonidan til vositalari, ularni qollash usullari ham oziga xos boladi. Bunda muallifning dunyoqarashi, asarining mavzusi, janri, uslubi, sanatkorning eruditsiyasi, tarbiya va bilim darajasi katta ahamiyatga molikdir. Har bir sanatkor tili ham xalq tilining ananalariga boysunadi. Biroq har bir sanatkor xalq tiliga oziga xos mahorat bilan yondashadi, uni rivojlantiradi. Daho sanatkorlar til taraqqiyotiga katta tasir korsatadilar. Shuning uchun ham til tarixini yirik yozuvchilarsiz, ularning ijodisiz tasavvur etib bolmaydi.
6. Kopqatlamliligi. Badiiy til kopqatlamli boladi. Unda umumxalq tilining qariyb barcha korinishlari ishtirok etadi. Bundan tashqari, muallif tili bilan personajlar tili ham bir-biridan muayyan jihatlari bilan farq qilib turadi. Badiiy asarda ishtirok etuvchi turli tabaqalarga, ijtimoiy toifa hamda guruhlarga ega bolgan shaxslar ham oz til xususiyatlari bilan bir-biridan farq qilib turadilar. Personajlar ozining yoshi, saviyasi jihatidan bir-biridan farq qilib turadi, bu esa ularning tilida, nutqida oz aksini topadi. Masalan, A.Qodiriyning «Otkan kunlar» romanida davlat arboblari, savdogarlar, sarbozlar (askarlar), qullar, kosiblar, sarkardalar, jinoyatchi unsurlar, devona hamda jinnilar ishtirok etadilar.
Muallif tili yoki muallif nutqi asli har bir sanatkorning voqelikni badiiy ifodalash uslubidir. Muallif tili voqea, holat va qahramonlarni tarif va tavsif qilishda, lirik chekinishlarda korinadi. Muallif tili, muallif nutqi qahramon-personajlar nutqidan farq qiladi.
Muallif nutqi dastavval axborot beradi. Muallif nutqi personajlarning ishlari va holatlari, voqealar haqida axborot beribgina qolmasdan, ularga nomalum bolgan juda kop holat va hodisalar haqida ham xabar beradi. Masalan, Homidning Otabekka qarshi ishlari, yani Otabek nomidan taloq xati yozganligini Otabek va Kumush bilmaydi. Lekin muallif xabarlari orqali kitobxon biladi.Muallif nutqi orqali personajlarning ozlari his etmaydigan holatlarni ham bilib olamiz. Bazan muallif nutqi personaj nutqi bilan qoshilib ketadi. Natijada ikki ovozli nutq hosil boladi.
Personaj nutqi: kishilarning ozaro suhbatlarida, yolgizlikdagi oy-xayollarida, maktublarida yuzaga chiqadi.
BADIIY TAHLIL (ar. ???? – tyekshirish, hal qilish) – adabiy asarning mazmun-mohiyatini idrok Etish, uning yaxlit estyetik hodisa sifatidagi mavjudligini turli aspyektlarda o‘rganib, o‘ziga
Xosligini ochib byerish va qimmatini byelgilashga qaratilgan hissiy-intyellyektual faoliyat. Tahlil Atamasi ilmda kyeng qo‘llanuvchi analiz (yun. Analysis – qismlarga ajratish) tyerminining sinonimi Sifatida ishlatiladi. Har ikki atama ham butunni anglash uchun uni qismlarga ajratishni, qismningButun tarkibidagi mohiyatini, uning boshqa qismlar bilan aloqasi va butunlikning yuzagaChiqishidagi o‘rnini o‘rganishni ko‘zda tutadi. Ayrimlar badiiy asarni tirik organizmga qiyosEtishadi-da, ―uni qismlarga ajratish jonsiz tanaga aylantirishdan boshqa narsa emas‖, dyeganQarashga tayanib, tahlilga qarshi chiqadilar. Biroq bu xil qarash asossizdir. Zyero, birinchidan,Adabiyotshunoslikdagi tahlil ham – o‘qish, faqat bunda badiiy asarni tadqiqotchi sifatida o‘qishTushuniladi. YA‘ni tadqiqotchining asarni qismlarga ajratishi maqsad emas, bir vosita – asarninBadiiyat hodisasi sifatidagi mavjudligini, undagi o‘quvchi ongi va ruhiyatiga ta‘sir qilayotgan,Uning u yoki bu tarzda tushunilishiga asos bo‘layotgan omillarni o‘rganish vositasidir. Ikkinchidan,B.t. jarayonida har vaqt talqin amali ham majud (bu o‘rinda talqin ―intyerpryetasiya‖ning sinonimi).Kyeng ma‘noda ―talqin‖ so‘zi o‘zga tomonidan aytilgan gap yoxud yozilgan asar (ilmiy, falsafiy,Diniy, badiiy va h.) mazmunini anglash, uni ma‘lum yaxlitlikda tushunish va tushuntirish(adabiyotshunosning maqsadi tushunishning o‘zigina emas, tushuntirish hamdir) ma‘nolariniAnglatadi. Boshqacha aytganda, talqin badiiy asardagi ―obrazlar tili‖ni ―mantiq tili‖ga o‘girmoq,Obrazlar vositasida ifodalangan mazmunni tushunish va tushuntirmoqdir. Shunday ekan, chinakamIlmiy bo‘lishi uchun talqinning tahlilga tayanishi shart qilinadi. Zyero, agar talqin qiluvchi shaxsBadiiy matnni chuqur bilmasa, asar qismlarini, ularning o‘zaro aloqalarini yetarli tasavvurQilolmasa, uning talqini ilmiylikdan yiroq sub‘yektivlik kasb etadi.
BADIIY TO‟QIMA (ruschadan kalka: ―xudojyestvyenniy vimisyel‖) – yozuvchining ijodiy Tasavvur va taxayyuli mahsuli, voqyelikda ryeal asosi yoki to‘liq o‘xshashi mavjud bo‘lmagan Badiiy obrazlar, hayotiy holatlar, voqyealar va sh.k.ni yaratishda namoyon bo‘luvchi badiiy ijodning Muhim komponyenti. Muhimligidan, antik davrlardan boshlab to XVII – XVIII asrlarga qadar B.t.ga ijodning birlamchi sharti, poeziya (badiiy adabiyot)ning byelgilovchi xususiyati dyeb Qaralgan, unga B.t.dan mosuvo asarlar – proza qarshi qo‘yilgan. Hozirda ham B.t. adabiy asar (q. Byellyetristika) bilan adabiy badiiy asarni farqlovchi byelgiligicha qolmoqda. B.t.ning mohiyati va Ahamiyatini tarixiy mavzudagi asarlar misolida tushunish qulay. Yozuvchi tarixiy manbalarni O‘rganadi, faktlar, voqyealar, ularning ishtirokchilari haqida ma‘lumotlarni yig‘adi. Uning endigi Vazifasi – o‘rganganlarini badiiy qayta ishlash: badiiy voqyelikda faktlar jonlanishi, voqyealar yuz
Byerishi, shaxslar yashashi lozim. Xuddi shu narsa – badiiy tasavvurni ishga solgan holda o‘tmish Hayotini qayta yaratish ijod bo‘lib, unda B.t.ning roli byeqiyosdir. Shunday yondashilsa, ―tarixiy Shaxs obrazi‖ bilan ―to‘qima obraz‖ni qarshi qo‘yishimizda ham kattagina shartlilik borligi ayon Bo‘ladi. Mas., manbalarda Abdullatifning padarkushligi qayd etilgan. Hammaga ma‘lum faktni Badiiy mushohada etgan O.YOqubovni fojianing ildizlari qiziqtiradi: u farzandni padarkush etgan Omillarni – u voyaga yetgan muhitni, bu muhitdagi murakkab munosabatlarni, farzandning otaga Mehrsiz bo‘lib qolishi sabablarini, qahramoni ruhiyatidagi ziddiyatlar va sh.k.larni anglashga Intiladi.
GRADASIYA (lot. Gradatio – izchil kuchaymoq) – mazmunni izchil kuchaytirib borishga
Asoslangan stilistik figura. G.ning ikki xil ko‘rinishi mavjud bo‘lib, birinchisi nutqiy birliklarni Ma‘nosiga ko‘ra byelgi-xususiyat (holat, harakat va b.)ni kuchaytirish (klimaks), ikkinchisi esa
Susaytirish (antiklimaks) tartibida kyetma-kyet kyeltirish orqali voqye bo‘ladi. Mas., Iqbol Mirzo
Shye‘ridan olingan quyidagi parchada ma‘noning kuchaytirilgan takrori kuzatiladi:
Syevgilim,
Dilsizlar dillarimizni,
Toshbo‘ron qilsalar,
Vayron qilsalar,
Tikonlar qoplasa yo‘llarimizni...
Bunda ma‘no ―toshbo‘ron – vayrona – tikonzor‖ tarzida kuchaytiriladi: toshbo‘ron vayronalikka Olib kyeladi, tikanzorga aylanish esa vayronalikning yuqori darajasi. Bu o‘rinda G. Lirik qahramon Kyechinmalari dinamikasini ifodalaydi, tuyg‘uni kuchaytirib, kyechinmani chuqurlashtirib boradi.
@Uzbek_filologiyasi