Reja: Yerda hayot belgilari qachon paydo bo’lgan?

Odam yoki inson, shuningdek Homo sapiens ham deyiladi (lot. ongli odam), sut emizuvchilar sinfining Hominidae oilasiga mansub primat turidir. Odamlar abstrakt fikrlash, nutq, introspeksiya qobiliyatli yuksak rivojlangan miyaga egadirlar. Bunday miya bilan odamlar mehnat qurollari ishlatishni oʻrganib, boshqa tur hayvonlardan ilgʻorlashib ketdilar. Odam ijtimoiy mehnat asosida shakllangan tafakkur va nutqqa ega boʻlishi, mehnat qurollari yasashi va atrof muhitga faol taʼsir koʻrsata olishi bilan boshqa tirik mavjudotlardan farq qiladi. Odamni antropologiya fani oʻrganadi. Odamning hayvonlardan farqi. Zoologiya sistemasiga koʻra, hozirgi aqlli odam (Homo sapiens) turi xordalilar tipi, sut emizuvchilar sinfi, primatlar turkumiga kiritiladi. Bosh miyasining yirikligi, tirnoqlarining yassi boʻlishi, bosh barmoqlarining boshka barmoqlarga qarama-qarshi qoʻyilishi, skelet va organlarning tuzilishi, onaqornida rivojlanishi, rudiment va atavistik belgilarning oʻxshashligiga binoan, odam odamsimon maymunlar oilasiga kiritiladi. Bundan tashqari, odam bilan odamsimon maymunlarning kasalliklari va parazitlari ham oʻxshash. Odam odamsimon maymunlardan oyoklarining qoʻlga nisbatan uzunligi, umurtqa pogʻonasida boʻyin, koʻkrak, bel, dumgʻaza egiklari va tovon gumbazining boʻlishi, chanoq suyagining kengayganligi, koʻkrak qafasining oldingi tomondan yassilanganligi, oyoq barmoklarining bir qator joylashganligi va boshqa morfologik belgilari bilan farq qiladi. Maʼnoli nutqqa ega boʻlishi tufayli Odam bosh miya yarim sharlari poʻstlogʻining nutq bilan bogʻliq qismlari kuchli rivojlanadi; tovush hosil qiluvchi apparat Odam uchun oʻziga xos tuzilishga ega. Bosh skeleti miya qismining yuz qis-miga nisbatan yirik boʻlishi, gavda-sida junlarning yoʻqolib ketishi ham Odam uchun xos belgi hisoblanadi.
Odamning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishi toʻgʻrisida turli fikrlar va nazariyalar mavjud. Odam bilan bogʻliq qadimgi rivoyatlar va qadimgi diniy kitoblarga koʻra, Odamato va Momohavo Yer yuzidagi dastlabki odamlar boʻlgan. Zardushtiylik dinida Odam tabiatning bir boʻlagi, unda vujudga kelgan va yana unga qaytadi dey-iladi. Islom diniga koʻra, xudo "oʻzining eng erka va erkin bandasini tiriklik olamiga sardor qilib yuborgan", yaʼni Odamni loydan oʻzining yerdagi oʻrin-bosari (xalifasi) sifatida yaratib, unga oʻz ruhidan jon ato etgan, unga akl-idrokbergan.Tabiiyot fanlarining rivojlanishi bilan Odamning paydo boʻlishi toʻgʻrisida ilmiy fikrlar paydo boʻla boshladi. Fransuz olimi J.Lamark birinchi boʻlib Odamning paydo boʻlishini umumiy tarzda tushuntirib berdi. Uning fikricha, Odam daraxtda yashashdan yerda yurishga oʻtgan maymunsimon ajdodlardan kelib chiqqan. Ingliz olimi Ch.Darvin odamning paydo boʻlishi muammosini evolyusion nuktai nazardan talqin qilib, Odam bilan odamsimon maymunlar uzoq umumiy ajdodga ega ekanligini koʻrsatib berdi. Uning fikricha, antropogenezda ham biologik omillar, yaʼni yashash uchun kurash, irsiy oʻzgaruvchanlik va tabiiy tanlanish amal qiladi. Lekin, koʻpchilik olimlarning fikricha, antropogenezda biologik omillar bilan bir qatorda ijtimoiy omillar (ijtimoiy hayot, ijtimoiy mehnat), ayniq-sa, uning soʻnggi bosqichlarida katta ahamiyatga ega boʻlgan. Tik yurishga oʻtish Odam evolyusiyasida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi, chunki tik yurish tufayli qoʻllar tayanch vazifasidan ozod boʻlib, mehnat qurollari yasab, uni ishlatadigan organga aylangan. Mehnat qurollarining paydo boʻlishi esa Odam tafakkurini kengaytirgan, uning tabiatga qaramligini kamaytirgan. Mehnat faoliyatining rivojlanishi bilan ant-ropogenezda biologik omillar taʼsiri kamayib ijtimoiy omillar ahamiyati orta borgan. Antropogenezda ijtimoiy hayot katta ahamiyatga ega boʻlgan. Odam ajdodlari azaldan tuda boʻlib yashashgan. Qoʻl mehnat organiga aylana borishi bilan ular jamoa boʻlib yashashga oʻtishgan, yaʼni birgalikda ovga chiqishgan, oʻzlarini himoya qilishgan; bolalarini tarbiyalashgan, ularga hunar oʻrgatishgan. Olovning kashf qilinishi, ovqatni pishirib yeyilishi Odam jagʻ suyaklari va chaynash muskullari vaznini kamaytirib, jagʻlarning harakatlanishini osonlashtirgan, nutqning rivojlanishi uchun imkon yaratgan. Maʼnoli nutqning paydo boʻlishi esa Odam tafakkurini kengaytirgan; Odamlar oʻrta-sidagi oʻzaro munosabatlarning tezla-shuviga olib kelgan. Bu jarayonlar tufayli, bosh miyaning vazni, katta yarim sharlar poʻstloq qismining sa-thi ortgan, natijada ong , tafakkur va nutq rivojlangan. Taxminlarga koʻra, dastlabki Odamlar bundan 1—2 mln. yil ilgari, hozirgi Odam bundan 40 ming yil ilgari paydo boʻlgan. Odam evolyusiyasining asosiy yoʻnalishlari. Mezozoy erasida hasharotxoʻrlar orasidan parapiteklar (maymunsimon hayvonlar) ajralib chiqqan. Ulardan keyinchalik yarim maymunlar, maymunlar va driopiteklar (daraxtda yashovchi maymunlar) kelib chiqqan. Iklim sovib, oʻrmonlarning siyraklashib borishi bilan driopiteklar yerda yashashga oʻtishgan. Odam paydo boʻlishining 1-bosqichi maymunsimon hayvonlarning 2 oyokda yurishga oʻtishidan iborat. Bu bosqichda oldingi oyoqlar tayanch vazifasidan ozod boʻlib, qoʻlga aylangan. Xuddi shu yoʻl bilan avstralopiteklar (jan. maymunlar) kelib chiqqan. Ular bundan 3—5 mln. yil ilgari Jan. va Sharqiy Afrika hamda Jan. Osiyoda yashagan. Antropogenezning 2-bosqichi ongli ravishda mehnat quroli yasashga oʻtishdan iborat. Eng qadimgi odam pitekan-troplar (maymun Odamlar) bundan 1 mln. yil avval yashagan. Ular skeleti qoldiqlari Yava oroli, Afrika va Jan. Yevropadan topilgan. Pitekantroplar tuda boʻlib, gʻorlarda yashashgan; juda sodda tosh qurollar yasashgan; olovdan foydalanishgan. Ulardan keyinroqyashagan sinantroplar (xitoy odami) va neandertallar tosh va suyakdan qurol yasashni bilishgan, hayvon terisini yopinib yurishgan. Ularning bosh miya-si pitekantroplarga nisbatan yirikroq boʻlgan. Neandertallar skeleti krldiklari dastlab Germaniyaning Neandertal daryosi yaqinidan, keyinchalik Afrika, Osiyodan, jumladan, Surxondaryo vodiysidagi Teshiktosh gʻoridan topilgan. Neandertallar bundan 150 ming yil avval taxminan 100 kishidan iborat guruh boʻlib, gʻorlarda yashashgan. Eng soʻnggi neandertallar bundan 28 ming yil ilgari hozirgi Odamlar ora-sida yashagan. Ular imo-ishoralar va oddiy soʻzlar yordamida muloqot qilish-gan; tosh, suyak va yogʻochdan mehnat qurollari yasashgan. Neandertallar orasida dastlabki mehnat taqsimoti paydo boʻlgan, deb taxmin qilinadi. Hozirgi odamlar (kromanonlar)ning dastlabki vakillari bundan 30—40 ming yil avval paydo boʻlgan. Ular dastlab Fransiya janubidagi Kro-Manon qish-logʻidagi gʻordan topilgan. Kromanonlar boʻyining bal. (180 sm), miya qutisi hajmining kattaligi (160 sm³), pesho-nasining keng va tik boʻlishi, qosh usti boʻrtigʻining boʻlmasligi, iyagining rivojlanganligi bilan sinantrop va pi-tekantroplardan farq qiladi. Ular urugʻ va jamoa boʻlib yashagan; boshpana qurishni, hayvonlar terisidan kiyim tikishni bilishgan; nutki rivojlangan. Kromanonlar hozirgi Odamlar bilan birga aklli Odam turiga kiradi. Ma'lumki, sayyoramizda har xil turdagi hayvonlar mavjud. Bugun biz gaplashamiz o'txo'r hayvonlar. Bu faqat o'simliklar bilan oziqlanadigan hayvonlar haqida. Bunga faqat barglarni, o'tlarni iste'mol qiladigan, shuningdek mevalar va urug'lar bilan oziqlanadigan turlar kiradi. Tabiatda hayvonlar mavjud bo'lgan atrof-muhit sharoitlari bilan boshqarilishi kerak. Ushbu shartlar atrof-muhitda omon qolish uchun moslashuvlarni keltirib chiqaradi. Ulardan biri ovqatlanish rejimidir. Bunday holda, biz faqat o'simliklarni iste'mol qiladigan hayvonlar haqida gapiramiz, ular barglar, o'tlar, mevalar va urug'lar bo'lsin. Otshayvon hayvonlar turlari ular yirtqichlar va hamma jonivorlarga qaraganda ancha ko'p. Buning sababi shundaki, o'simliklar butun sayyorada eng ko'p yashaydigan jonzotlardir. Ushbu hayvonlar uchun oziq-ovqat resurslarining etishmasligi odatda muammo tug'dirmaydi, agar u topilgan muhit qulay va dushman bo'lmasa. Otsimon hayvonlar ko'proq tutilmas, passiv va kam tajovuzkor xatti-harakatlarga ega. Ular, odatda, hayotlarining ko'p qismini boqish va oziq-ovqat iste'mol qilish bilan o'tkazadilar. Barcha o'txo'r hayvonlar o'simlik to'qimalaridan olingan oziq moddalarni hazm qilish va qabul qilish uchun juda ixtisoslashgan ovqat hazm qilish tizimiga ega. Xuddi shu narsa yirtqich va jonivorlarga ham tegishli. Ularning har birida, ayniqsa, har bir hayotiga moslashgan ovqat hazm qilish tizimlari mavjud. Sabzavotlarning ozuqaviy tarkibi past bo'lganligi sababli, o'txo'rlar yashash varivojlanish uchun zarur bo'lgan ozuqa moddalarini tanasiga kiritish uchun ko'p miqdorda o'simliklarni iste'mol qilishi kerak. Ular nafaqat o'simliklarni iste'mol qilish bilan kamayishi mumkin, balki donalarni, urug'larni va mevalarni to'qimalarni saqlash va ko'paytirish uchun etarli energiya olish imkoniyatiga ega bo'lish.
Biz bilamizki, oziq-ovqat tarmog'i ekotizimda muvozanatni o'rnatish uchun mas'uldir. Shu sababli, ko'plab o'txo'rlar boshqa yirtqich hayvonlar ovqatlanishining bir qismidir, shuning uchun ularning aksariyati o'zlarini yirtqichlardan himoya qilish uchun katta guruhlarda yashaydilar. Ushbu hayvonlarning aksariyatida odatda tirnoqlari, o'tkir tishlari yoki o'zlarini himoya qilish haqida gap ketganda samarali bo'lgan boshqa jismoniy xususiyatlari yo'q.
O‘simlikxo‘r hayvonlar morfologiyasi

O'txo'r hayvonlar morfologiyasi tomonidan hosil bo'lgan asosiy xususiyatlarni ko'rib chiqamiz. Tishlar
O'txo'r hayvonlarning tishlari odatda yirik tish va suyaklardan iborat, ammo ular juda sayoz va umuman tekis. Ular o'simliklarni yaxshi maydalab, karnay qila olishlari uchun yaratilgan. Ushbu hayvonlarning jag'ini kuchli mushaklar harakatga keltiradi, ular barglar va boshqa o'simlik organlarini kesish va maydalashga kuch beradi. O'txo'r hayvonlarning tishlari go'shtxo'rlardan sezilarli darajada farq qiladi, chunki ular o'tkir tishlarga ega emas. Bu ko'plab turlar uchun keng tarqalgan oshqozonda parchalanishini engillashtirish uchun ovqatning bir xil qismini bir necha marta chaynash. Ularning parchalanishi uchun o'simlik hujayralari tsellyulozasini eritishga qodir bo'lgan ko'plab endogen bakteriyalar qo'llaniladi.
Ovqat hazm qilish tizimi
Ovqat hazm qilish tizimiga ko'ra o'txo'rlarni ikki guruhga ajratish mumkin. Monogastrik ovqat hazm qilish tizimiga ega bo'lganlar va poligastrik ovqat hazm qilish tizimiga ega bo'lganlar. Birinchisi, ikkinchisiga qaraganda ancha kichik. U bitta oshqozondan iborat va uning asosiy xarakteristikasi shundaki, u pHning kislotali darajasiga ega. Bu ovqat hazm qilish jarayoniga yordam beradi va patogen mikroorganizmlarning ko'payishini oldini oladi. Boshqa tomondan, poligastrik tizim ko'proq hayvonlarga xosdir kavsh qaytaruvchi hayvonlar sifatida tanilgan. Bu guruhga sigir, qo'y, echki va antilop va boshqalar kiradi. Sizning oshqozoningiz umr yo'ldosh tomonidan bo'linmaga bo'lingan. Ushbu hazm qilish o'simlik hujayralari hujayra devorini buzilishiga yordam beradigan hazm qilingan ovqatni fermentatsiyalashga yordam beradigan mikroorganizmlarning rivojlanishini rag'batlantirishga yordam beradi. Oshqozon bo'lagi bir necha marta regurgitatsiya qilinishi mumkin, shunda uni yana chaynash va yana yutish mumkin. Ushbu hayvonlar bir necha soat erga o'tirishlari mumkin bir martalik ovqatni chaynash, regurgitatsiya qilish va yutish.
O‘simlikxo‘r hayvonlar turlari

Ratsionga va o'simlikning ma'lum qismlarini afzal ko'rishiga qarab, o'txo'r hayvonlarning quyidagi turlari mavjud:

•