Reja: Yahudiylik dining vujudga kelishi

Miloddan avvalgi 621 yilda Yahudiya podshohi Iosiy diniy islohot o’tkazdi: din ishlari qat’iy markazlashtirildi.

Yuqorida aytilganidek, miloddan avvalgi 722 yilda Isroilni Ossuriya (Shom, Suriya) podshohligi va miloddan avvalgi 586 yilda poytaxti Quddus bo’lgan Yahudiyani Bobil podshohligi bosib oldi va yahudiylarning ko’p qismini asir qilib haydab olib ketdilar. Yahudiylar asirlikda 50 yil qattiq azob chekib, nola-fig’on qilib yurdilar.

Shundan keyin miloddan avvalgi 539 yilda ularni Eron, so’ngra 330 yilda Makedoniya podshohi Iskandar Zul-qarnayn, so’ngra miloddan avvalgi 63 yili Rim imperiyasi bosib oldi.

Mutaxassislarning kuzatishicha, tarixda yahudiylar o’zlarining sarkazliklari va tuturiqsizliklari tufayli g’oyat azob-uqubatda yashagan yagona xalq hisoblanadi. Boshqa biron-bir xalq Alloh taolo tomonidan bu qadar muttasil balolarga giriftor qilingan emas. Odatda qaerda, qaysi xalqning nojo’ya ishlari haddan oshib ketsa, Haq taolo o’sha erdan, o’sha xalqning o’zidan payg’ambar chiqarib hidoyatga da’vat etadi. Shuning uchun ham payg’ambarlarning aksariyat ko’pchiligi yahudiylardandir.

Miloddan avvalgi 539 yilda Bobilni bosib olgan Eron shohi Kayhusrav (Kir II) yahudiylarni Falastinga qaytardi, Ierusalim ibodatxonasini qayta tiklattirib berdi. Yahudiylar Bobil asirligidan qaytib kelgach, mustaqil davlatga ega bo’la olmadilar. Kayhusrav ularni ozod etgan bo’lsa-da, Falastinni o’z hukmi ostida qattiq tutib turdi. Mustaqil davlat yo’qligi bois, Ierusalim ibodatxonasining mavqei, roli ortib diniy markazga aylandi. Ana shu davrdan yahudiylar boshqa xalqlardan ajrata boshlandi. 446 yilda Ierusalim devorini qurishga kirishildi. Yahudiylarning boshqa xalqlar bilan nikohga kirishi man etildi. Yahudiy bo’lmaganlarga, xatna qilinmaganlarga majusiy ya’ni dinsiz deb qarala boshlandi.

Miloddan avvalgi 63 yila Falastin Rim imperiyasi tomonidan zabt etilgandan so’ng, milodiy 66-73 yillarda va 132-135 yillarda yahudiylar Rim imperiyasiga qarshi ikki marta qo’zg’olon ko’tardilaro. Rimliklar bu ikkala qo’zg’olonni ham o’ta shafqatsizlarcha bostirdilar, qanchadan-qancha yahudiylar qirib tashlandi. Milodiy 70 yilda Ierusalim ibodatxonasi, 133 yilda Ierusalim shahrining o’zi ham rimliklar tomonidan vayron etildi. Yahudiylar endi diniy markazlaridan ham mahrum bo’ldilar, Falastindan haydab chiqarildilar. Turli mamlakatlarga tarqalib ketdilar, ko’plarini Rim quldorlari boshqa mamlakatlarga arzon-garovga qul qilib sotib yubordilar.
Yahudiylikning barcha qonun-qoidalari payg’ambar Muso alayhissalomga nozil qilingan muqaddas Tavrotda mufassal bayon qilingan. Bundan tashqari, Tavrotning tavsiri va yahudiylik dinining aqida va marosimlari yozilgan Talmud kitobi hamda Muso alayhissalom vafotidan 460 yil keyin, miloddan avvalgi 1050 yillarda Dovud alayhissalomga nozil qilingan muqaddas Zabur (Psaltir) kitobi ham bu dinning muqaddas kitoblari hisoblanadi.

Ma’lumki, Bibliya ikki qismdan ya’ni “Qadimgi ahd” va “Yangi ahd” qismlaridan iborat, Tavrot va Zabur “Qadimgi ahd” qismiga, payg’ambar Iyso alayhissalomga milodiy yil boshlarida nozil qilingan Injil “Yangi ahd” qismiga kiritilgan bo’lib, xristianlar Bibliyaning ikkala qismini, yahudiylar esa faqat “Qadimgi ahd” qismini tan oladilar va e’tiqod qiladilar.

Yahudiylik son-sanoqsiz marosimlarga, ta’qiqlarga, buyruqlarga, bayramlarga ega bo’lgan din. Bu dinning talabiga ko’ra har bir dindlor 365 ta’qiqni va 248 buyruqni, jami 613 amri-ma’ruf va nahiy munkarni bilishi shart.

Yahudiylik dinida dindorning kiyadigan kiyimi, eydigan ovqati, hojati, kun tartibi, ibodat qilishi, bayramlarga qat’iy amal qilishi kabi masalalar qat’iy tartibga solingan.

Yangi tug’ilgan chaqaloq sakkiz kunligidayoq xatna qilinishi shart bo’lgan. Yahudiyning biron-bir qadami duosiz bosilmaydi. Yahudiylar tuya, cho’chqa, quyon, ot, eshak go’shtlarini emaydilar. Ular eydigan hayvon go’shtida qon dog’i bo’lishi mutlaqo mumkin emas. Shuning uchun ham yahudiylarda mollar faqat o’z ishiga usta bo’lgan qassoblar tomonidangina so’yiladi.

Yahudiy erkaklarining kiyimlari uzun, bir xil matodan tikilgan bo’lishi, boshi hatto uyquda ham biror narsa bilan berkitilgan bo’lmog’i lozim. Diniy marosim bajarilayotganda kiyimning ustidan albatta yopinchiq tashlanishi shart.

Haftaning shanba kuni dam olish qat’iy talab etiladi. Bu kun hech qanday yumush, ish bilan shug’ullanilmaydi, ovqat pishirilmaydi, olov yoqilmaydi, qo’lda biror narsa ko’tarib yurilmaydi, pulga qo’l tekkizilmaydi.

Bayramlardan: Pasxa, o’rim-yig’im bayrami, yangi yil, gunohloarni kechirishni so’rash kuni, alohida chaylalarda yashash kerak bo’lgan etti kunlik kuz bayrami, Bibliya tarixiga bag’ishlangan bahor bayrami kabi bayramlar bexato nishonlanadi.

Bolalarga diniy ta’lim 5-6 yoshdanoq beriladi. Tavrot va Talmudning asosiy aqidalari majburiy tarzda yodlattiriladi.

Yahudiylikda ayol kishiga erining itoatkor qulidek qaraladi. Har bir erkak yahudiy har kuni Xudovandga uni ayol qilib yaratmaganiga shukur aytib, duo qiladi. Ayol kishi esa o’z duosida o’zini eriga itoat etuvchi qilib yaratganligi uchun Parvardigorga minnatdorchilik bildirib yuradi. Yahudiylarning shunga o’xshash qiziq, ajobtovur odat va qiliqlaridan ko’pi hozirgacha saqlanib qolgan.

Yahudiylarning muqaddas Tavrot va Zabur (Tora va Psaltir)dan keyingi uchinchi kitobi Talmud Tavrot asosida ming yillar davomida shakllangan, oxirgi tahriri “Quddus Talmudi” milodiy III asrda, «Bobil Talmudi» esa V asrda rasman e’lon qilingan. Unda Tavrotga keng izohlar, tushuntirishlar, yahudiylarning diniy marosimlari, diniy qonun-qoidalari, targ’ibotlar, ko’rmatmalari ishlab chiqilgan.

Yuqorida aytilganidek, yahudiylar Bibliyaning “Yangi ahd” qismi – Iyso alayhissalomga nozil qilingan Injilni tan olmaydilar. Tan olgan yahudiylarni hatto dindan chiqqan deb hisoblaydilar. Vaholanki, Tangri taolo tomonidan Injil nozil qilingan payg’ambar Iyso Masih ham o’zlari kabi yahudiy bo’lgan va bu kitobdagi kalomlar ham olamlarning yakkayu yagona Parvardigori Alloh taoloning kalomlari bo’lgan.

Yahudiylar Allohning boshqa payg’ambarlariga ham kufr keltirishadi. Ba’zi payg’ambarlarni o’ldirishgan. Yahudiylik dini, yahudiylarning fikricha, faqat o’zlariga xos. Yahudiylikning talablari, marosimlari juda ko’p va og’ir bo’lganligi, yahudiylarning boshqa millat vakillari bilan nikohga kirishi man etilganligi, o’zlarini barcha xalqlardan afzal-mumtoz bilib, o’jar, millatchi, irqchi va hudbin bo’lganliklari uchun shunday qadimiy tarixga ega bo’lgan bu din jahon diniga aylana olmagan. Binobarin, o’tgan katta tarixiy davr mobaynida Tangri taolo nozil qilgan muqaddas kitoblarga juda ko’p o’zgartirishlar kiritishgan, natijada bu din o’zining asl qiyofasini yo’qotgan diyonat yo’li bo’lib qolgan.