Reja: Xususiy kapital, rezervlarning iqtisodiy mohiyati va hisobning vazifalari

9.2. Xususiy kapital, uning tarkibi, ustav kapitalini tashkil
qilish manbalari va uning harakatining hisobi
0 ‘zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to ‘g ‘risida»gi 
Q onunning 19-m oddasiga binoan korxona kapitali quyidagi 
tarkibga ega:
1. Ustav kapitali.
2. Q o‘shilgan kapital.
3. Zaxira kapitali.
4. Taqsimlanmagan foyda.
Ustav kapitali — ta ’sis hujjatlarida belgilangan hissa shaklida 
qo ‘shiladigan moddiy va nom oddiy aktivlar ta ’sischilar kelishuviga 
yoki yuridik shaxs ijroiya organining qaroriga ko‘ra baholanadi 
va hisobga olinadi.
Hozirgi vaqtda respublikamizda turli mulkchilik shakllaridagi 
korxonalar faoliyat k o ‘rsatm oqda va u lar ustav kapitalining 
shakllanishi bo ‘yicha m a’lum xususiyatlarga ega. Jum ladan, 
Davlat korxonasining ustav kapitali davlat tom onidan korxonaning 
doimiy tasarrufiga tekinga berilgan moddiy va pul mablag‘lari 
yig‘indisidir. Ustav kapitali hisobidan asosiy va aylanma mablag‘lar 
shakllanadi.
Davlat korxonasi uchun yuqori turli tashkilotlam ing korxonani 
tashkil etish va uning balansiga ustav kapitalini o ‘tkazish to ‘g‘ri- 
sidagi buyrug'i ta ’sis hujjati hisoblanadi.
Aksiyadorlik jam iyati ustav kapitali aksiyalarining nom inal 
qiymatidan iborat. Ustav kapitalini ko‘paytirish qo‘shimcha aksiya- 
lami joylashtirish yo‘li bilan amalga oshadi.
Jamiyat tom onidan qo ‘shimcha aksiyalar faqat jamiyat ustavida 
belgilangan e ’lon qilingan aksiyalar miqdori darajasida joylash- 
tirilishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyatining ustav kapitali 400000 
AQSH dollaridan kam b o ‘lmasligi kerak.
Ustav kapitali m iqdorining kamayishi aksiyalar umumiy soni- 
ning qisqarishi bilan bog‘liq b o ‘ladi. Ustav kapitalining kamayishi 
muassislaming jamiyat tarkibidan chiqishi bilan ham bog‘liq.
M a ’sulyati ch ek lan g an ja m iy a tn in g ustav kap itali faqat 
muassislaming hissalari hisobiga tashkil topadi va uning ko'payishi
159

---

yoki kamayishi barcha muassislaming roziligi bilan hissa qo‘shuv- 
chilarning ko‘payishi yoki kamayishi bilan yuz beradi. M CHJ 
ning ustav kapitali eng kam ish haqining 40 barobaridan kam 
bo ‘lmasligi lozim.
Q o'shm a korxonaning ustav kapitali mamlakat va xorij korxo- 
nalari hissalari asosida tashkil topadi. Q o‘shma korxona ustav 
kapitaliga hissa tarkibida tabiiy resurslardan, intellektual mulkdan 
foydalanish huquqi, nou-xau, m oddiy va pul vositalari, shu 
jum ladan, chet el valyutasi berilishi mumkin.
«Xususiy korxona to ‘g‘risida»gi Q onunning 12, 13-modda- 
lariga ko‘ra xususiy korxonaning ustav fondi b o ‘linm asdir va 
uni m ulkdom ing o ‘zi belgilaydi. Xususiy korxona ustav fondini 
ko‘paytirish va kamaytirish mulkdorning qaroriga ko‘ra ustavga 
o ‘zgartirishlar kiritish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
«Ferm er xo‘jaligi to ‘g‘risida»gi Qonunning 18-moddasiga ko‘ra 
ferm er x o ‘ja lig in in g ustav fondi ferm er x o ‘jalig i b o sh lig ‘i 
tom onidan belgilanadi.
Ferm er xo‘jaligining ustav fondini ko‘paytirish va kamaytirish 
ferm er x o ‘jaligi boshlig‘ining qaroriga k o ‘ra ferm er xo ‘jaligi 
ustaviga o ‘zgartirishlar kiritish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
X o‘jaliklarda ustav kapitali va uning harakati hisobiga 8300
— «Ustav kapitalini hisobga oluvchi hisobvaraqlar» hisobvarag‘i 
m o ‘ljallangan. U shbu hisobvaraqda ustav kapitali quyidagi 
hisobvaraqlar b o ‘yicha olib boriladi:
8310 — oddiy aksiyalar;
8320 — imtiyozli aksiyalar;
8330 — pay va ulushlar.
Ushbu hisobvaraqlar passiv bo ‘lib, ulaming hisobot davr bo ­
shiga qoldig‘i va ko‘payishi kredit tom onida, kamayishi debet 
tom onida aks etadi.
Yuqoridagi hisobvaraqlarga tegishli m uomalalarning hisobva- 
raqlarda aks ettirilishi yo‘riqnomaga ko‘ra quyidagicha:
1. T a’sis hujjatlari asosida ustav kapitali shakllantirilganda — 
D T 4610 KT 8310-8330.
2. T a’sisehilar tom onidan ustav kapitaliga ulush sifatida asosiy 
vosita va boshqa moddiy qiymatliklar qabul qilinganda — D T
160

---

0110-0190, 0610, 0710-0720, 0810, 1010, 510-5530, 5810 КТ 
4610 va boshqalar.
3. T aqsim lanm agan foydaning bir qismi ustav kapiyalini 
shakllantirish uchun yo‘naltirilganda — D T 8710 KT 8310- 
8330.
4. Ustav kapitali uning to ‘langan qismiga kamaytirilganda — 
DT 8310-8330 
KT 6620.
5. Foydalanilm agan dividend sum m alari ustav kapitalini 
ko'paytirish uchun qo‘shilganda — DT 6610 KT 8310-8330.
6. Aksiyalar nominal qiymatda sotilganda — D T 5010, 5110 
KT 4610.
7. Aksiyalarning nominal qiymatdan yuqori bahodagi qismiga
- DT 5010, 5110 KT 8410.
8. Aksiyalar nominal qiymatdan past baholarda sotib olinganda
— oddiy aksiya — DT 8310 KT 8610, imtiyozli aksiya — DT 
8320 KT 8620.
9. Aksiyalar nominal qiymatdan yuqori bahoga sotib olinganda 
oddiy aksiya — DT 8310 KT 8610, imtiyozli aksiya — DT 8320 
KT 8620.
10. Qimmatli qog‘ozlami nominal qiymatidan past baholarda 
sotib olish natijasida olingan daromad summasi — DT 9590 KT 
9910 va boshqalar.
Buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasida sotib olingan oddiy 
va imtiyozli xususiy aksiyalar hisobiga 8600 — «Sotib olingan 
xususiy aksiyalarni hisobga oluvchi hisobvaraqlar» hisobvarag‘i 
m o‘ljallangan.
Ushbu hisobvaraq 8300 — «Ustav kapitalini hisobga oluvchi 
hisobvaraqlar» hisobvarag‘iga nisbatan kontrpassiv hisobvaraq 
hisoblanadi va u hissadorlik jamiyati ustav kapitalining kamayishini 
ko‘rsatadi.
8600 — hisobvaraq sotib olingan xususiy aksiyalarning (kelajak- 
da qayta sotish yoki bekor qilishga) mavjudligi va harakatini hisob­
ga olishga m o‘ljallangan va u quyidagi hisobvaraqlar bo‘yicha 
olib boriladi:
8610 — sotib olingan xususiy aksiyalar — oddiy;
8620 — sotib olingan xususiy aksiyalar — imtiyozli.
161

---

8610, 8620 hisobvaraqlarning boshqa hisobvaraqlar bilan o ‘za- 
ro bog‘lanishi bo ‘yicha muomalalarning asosiylariga quyidagilar 
kiradi:
1. Aksiyadorlik jam iyatlaridan kelishilgan baholarda xususiy 
aksiyalar sotib olinganda - D T 8610, 8620 KT 5110-5530.
2. Korxonada sotib olingan aksiyalarni sotib olish baholaridan 
yuqori baholarda qayta sotilishiga:
a) sotib olingan baholarga - D T 5010, 5020 KT 8610, 8620.
b) sotib olish qiymatidan yuqori qismiga - D T 5010, 5020 
KT 9590.
c) sotib olish baholaridan past baholarda sotilgan qismiga — 
D T 9690 KT 8610, 8620.
3. Nominal qiymatidan past baholarda sotib olingan xususiy 
aksiyalar bekor qilinganda:
a) sotib olingan qiymatiga - D T 8310, 8320 KT 8610, 8620.
b) nominal qiymatdan past farq summasiga — D T 8310, 8320 
KT 9590.
4. N om inal qiymatida xususiy aksiyalar bekor qilinganda:
a) nominal qiymatiga - DT 8310, 8320 KT 8610, 8620.
b) nominal qiymatidan yuqori qismiga — D T 9690 KT 8610, 
8620.