Reja: Xalqaro hisob-kitoblar haqida tushuncha. Tashqi iqtisodiy shartnomalardagi valuta-moliyaviy va to‘lov shartlari Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy shakllari a ularning tavsifi

6-chizma.
Shartnomada importyor tomonidan eksportyorga kredit berilishi, ya’ni yetkazib beriladigan tovar uchun oldindan avans to’lovini amalga oshirish kerakligi ko’zda tutilgan bo’lishi ham mumkin. Bunday holatlarda importyor bitimda ko’rsatilgan vaqt ichida eksportyorga valutani o’tkazish to’g’risida o’z bankiga ko’rsatma beradi. Shundan so’ngina eksportyor tovarni jo’natadi va hujjatlar to’plamini importyorga yuboradi.
Bank o’tkazmasi shaklidagi hisob-kitoblarda shartnomada qatnashuvchi tomonlardan biri doimo ma’lum darajada riskka tortilgan bo’ladi. Eksportyor uchun tovar to’liq jo’natilgandan so’ng yakuniy hisob-kitoblar amalga oshirilmay qolish riski va importyor uchun esa avans to’lovlari bajarilgandan so’ng tovar yetkazilmay qolish riski mavjud. Shuning uchun ham, jahon amaliyotida yetkazib berilgan tovarlar uchun hisob-kitobning ushbu shakli ma’lum darajada cheklangan bo’lib, har doim ham qo’llanilavermaydi, odatda, xalqaro hisob-kitobda boshqa hisobkitob shakllari (hujjatlashtirilgan akkreditiv va inkasso) bilan birga qo’llaniladi. Masalan, yetkazilib beriladigan tovarlar uchun akkreditiv bo’yicha inkassoga olingan hujjatlar bo’yicha tovar summasining 10-15 %i to’lanib, 75-80 % summasiga esa veksellar yozilishi va qolgan 5-10 %i bank o’tkazmasi tariqasida oldindan avans sifatida yoki importyor tomonidan tovarlar tekshirilgandan so’ng to’lanishi ko’zda tutilgan bo’lishi mumkin.
Bundan tashqari, olingan tijorat kreditlarini qoplashda va inkassoni to’lashda ham bank o’tkazmasidan foydalanilishi mumkin.
Bank o’tkazmasi shaklidagi hisob-kitoblar qo’llanilishiga ko’ra o’zining soddaligi bilan boshqa hisob-kitob shakllaridan ajralib turadi, chunki valuta mablag’larini o’tkazuvchi mijozga arizadan boshqa tijorat hujjatlarini rasmiylashtirish va bankka taqdim etishni talab qilmaydi.
O’zbekiston Respublikasida bugungi kunda vakolatli banklar eksport va import operatsiyalari bo’yicha bank o’tkazmasi shaklida hisob-kitoblarni amalga oshirmoqda. Vakolatli banklar eksport qilingan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar bo’yicha hisobkitoblarni amalga oshirayotganda O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan benefitsiar foydasiga to’lovni o’tkazish to’g’risidagi xorijiy banklar topshirig’ini bajaradi, bunda to’lanayotgan summaning qanday qoplanilishi ko’rsatilgan bo’lishi talab etiladi.
To’lov topshirig’i benefitsiar tomonidan ma’lum tijorat yoki moliyaviy hujjatlar taqdim qilingandan keyingina (hujjatlashtirilgan o’tkazmada) unga to’lanishini ko’zda tutishi mumkin. Bunday holatlarda tegishli hujjatlar taqdim qilingunicha benefitsiar hisobvarag’iga shartli ravishda summa o’tkaziladi. Agar summa o’tkazilgan kundan boshlab 15 kun ichida eksportyor hujjatlarni taqdim qilmasa, uning hisobvarag’idagi o’tkazma summasi hisobdan chiqariladi va xorijiy bankka o’tkazma xususida ko’rsatma berilishi haqida so’rov yuboriladi.
Hozirgi davrda O’zbekistonda eksport va import bo’yicha bank o’tkazmasi orqali to’lovlar keng tus olgan. Bunga asosiy sabab mamlakatimiz banklarida bunday operatsiyani bajarish va hujjatlarni rasmiylashtirish soddaligidadir. Bundan tashqari, shuni ham aytish kerakki, respublikamizda shartnoma summasining 15 %igacha oldindan avans sifatida to’lashga ruxsat berilgan. Bu esa o’zbek importyorlariga nisbatan to’lovga qobillik nuqtayi nazaridan hali ham xorijiy firmalarning ishonchsizligi mavjud bo’lganligi sababli katta ahamiyatga ega. Bunday shart-sharoitlarda aksariyat import shartnomalari quyidagicha amalga oshiriladi: qarshi tomon bankining kafolati evaziga shartnoma summasining 15 %i oldindan avans sifatida to’lanadi va qolgan 85% iga esa akkreditiv ochiladi. Bunday ketma-ketlik o’zbek importyorlariga shartnomada ko’rsatilgan sifat va hajmda tovarning yetib kelmaslik riskining oldini olishga imkon beradi.
Biroq shunday bo’lsa-da, importyorlar uchun haqiqatda yetib kelgan tovarlar bo’yicha hisob-kitob qilish shakllari ichida eng qulayi bank o’tkazmasi hisoblanadi, chunki importyor tovar va hujjatlarni bank orqali emas, bevosita o’zi qabul qiladi va shundan keyingina to’lovni bajaradi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar amaliyotida ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitoblar ma’lum darajada keng tus olgan (ayniqsa, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda bunday hisob-kitoblar tez-tez uchraydi). Firmalar o’z qayd kitoblariga hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish uchun kontragentlarining qarzdorligi aks ettiriladigan hisobvaraqni bir-birlariga ochadilar. Odatda, ochiq hisobvaraq bo’yicha olib boriladigan hisob-kitoblar banklarning ishtirokisiz amalga oshiriladi, banklar bunda faqat operatsiyaning yakuniy bosqichida – to’lovni amalga oshirishdagina qatnashadi. Tovarlar jo’natish uchun yuklatilgandan so’ng sotuvchi xaridorga tovar va transport hujjatlarini yuboradi, so’ngra yuklangan tovarlar summasini uning hisobiga yozib qo’yadi. Xaridor o’z qarzdorligini qoplash maqsadida (agar shartnomada barter hisob-kitobi ko’rsatilgan bo’lsa) tovar yetkazib berishi yo xizmat ko’rsatishi, yoki (agar sotuvchi va xaridor o’rtasida o’zaro qarz va majburiyatlar mavjud bo’lsa) o’zaro qarz va majburiyatlarini kechib yuborishi (kliring), yoki bank o’tkazmasi orqali qarzini to’lab berishi, yoki o’z majburiyatlarini qoplash uchun chek yoki oddiy veksel yozib berishi, yoki sotuvchi tomonidan taqdim qilingan o’tkazma veksel (tratta) ni akseptlashi mumkin.
Hisob-kitobning ushbu shakli qo’llanilayotganda, odatda, xaridor haqiqatda ham tovar uchun to’lov amalga oshirilishini kafolatlashini sotuvchi talab qilishi lozim. Chunki sheriklar o’rtasidagi doimiy aloqa va o’zaro ishonchni qozonish hamma vaqt ham yetarli bo’lavermaydi. Shu sababli shartnomada tovar uchun to’liq summa to’lanmagunga qadar tovarga egalik qilish huquqi sotuvchida ekanligi qayd qilinishi mumkin.
Ba’zi hollarda to’lovni ta’minlash maqsadida tashqi iqtisodiy faoliyatda qatnashuvchi tomonlar yetakchi korxona aksiyalarini garovga qo’yishlari ham mumkin. Bu toifadagi majburiyatlarni bajarishning ta’minlash shakli yetarli darajada ishonchli hisoblanadi. Bunday holatda tomonlar o’rtasida alohida garov shartnomasini tuzishga ehtiyoj tug’ilmaydi, balki tashqi savdo shartnomasida garov berilayotgani, garovning summasi, qay holatda garovga qo’yilgan aksiyalar to’lovni qoplash uchun majburan sotilishi ko’rsatilsa, bas. Lekin aksiyalar garovga olinganda ularning haqiqiy qiymatini tegishli hujjatlar bilan tasdiqlash talab qilinishi lozim. Bundan tashqari, vaqt o’tishi bilan aksiyalar narxi o’zgarishini ham e’tiborga olish kerak.
Ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitob xaridorga tijorat krediti sifatida tovar yetkazib berishni o’zida ifodalaganligi uchun u eksportyorning manfaatlariga mos kelavermaydi, chunki bunday hisob-kitob usuli yuqori risk darajasiga ega. Shuning uchun ham, ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitoblarni uzoq vaqt davomida o’zaro biznes aloqada bo’lgan va o’zaro ishonchni qozongan firmalar, goh sotuvchi, goh xaridor sifatida aloqa qiladigan xo’jalik subyektlari, yirik kompaniyalarning filiallari va boshqalar qo’llashi mumkin. O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan korxonalar bunday talabga javob bermaganligi uchun ochiq hisobvaraqlar bo’yicha hisob-kitoblar deyarli qo’llanilmaydi.
Hisob-kitoblarning inkasso shakli bank o’tkazmasiga nisbatan ancha ishonchliroq. Inkassoga shartli ravishda quyidagicha ta’rif berish mumkin.
Inkasso eksportyorning (kreditorning) o’z bankiga importyordan (qarzdordan) bevosita yoki boshqa bank (lar) orqali ma’lum bir summani to’latib olish yoki belgilangan muddat ichida summa to’lanishini tasdiqlatish to’g’risidagi topshirig’ini o’zida ifodalaydi.
Bugungi kunda xalqaro savdoda akseptli inkasso shaklidagi hisob-kitoblar keng tus olgan. Bunda inkasso ham naqd to’lov shaklida olib boriladigan hisob-kitoblarda, ham tijorat krediti shaklida olib boriladigan hisob-kitoblarda qo’llaniladi.
Ma’lumki, xalqaro hisob-kitoblar xalqaro miqyosda o’zaro kelishilgan qonun-qoidalarga asoslangan holda olib boriladi. Shu jumladan, inkasso shaklidagi hisob-kitoblar ham Parijdagi Xalqaro Savdo Palatasi tomonidan ishlab chiqilgan «Inkasso bo’yicha umumlashtirilgan qoida va an’analar»ga tayangan holda amalga oshiriladi. Mazkur qoidada inkassoning turlari: to’lov hujjatlarini taqdim qilish, to’lovni amalga oshirish va akseptlash tartibi, to’lovning bajarilganligi, akseptlanganligi yoki to’lov bajarilmaganligi (akseptlanmaganligi) haqidagi xabarni uzatish tartibi kabi muhim masalalar batafsil yoritilgan. Garchi ushbu qoidani amalda qo’llash har bir mamlakat uchun majburiy emas, balki tavsiya xarakterida bo’lsa-da, jahonning deyarli barcha mamlakatlarida inkasso bo’yicha operatsiyani amalga oshirishda asos sifatida qo’llaniladi.
Umumlashtirilgan qoidada har bir inkassoning turi bo’yicha ta’rif berilgan, inkasso operatsiyasini amalga oshirish usuli va tartibi ko’rsatilgan, inkasso operatsiyasida ishlatiladigan turli atamalarga yagona izoh berilgan va boshqa muhim masalalar ko’rib chiqilgan. Bu esa tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanuvchi banklar amaliyotida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan kelishmovchiliklarni hal qilish va ularning oldini olishda katta ahamiyatga ega.
Inkasso bo’yicha hisob-kitobda qatnashuvchi manfaatdor tomonlarning o’zaro kelishuviga asosan mazkur qoidadan chetga chiqishga ruxsat beriladi, biroq bu holda agar tomonlar o’rtasida biron kelishmovchilik yuz bersa, Xalqaro xo’jalik (arbitraj) sudiga murojaat qilish huquqidan mahrum bo’ladilar.