Reja: Xalqaro hisob-kitoblar haqida tushuncha. Tashqi iqtisodiy shartnomalardagi valuta-moliyaviy va to‘lov shartlari Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy shakllari a ularning tavsifi

3. Xalqaro hisob-kitoblarda SWIFT tizimi

Jahon bozorining rivojlanishi valuta, kredit, moliya hisobkitob operatsiyalari hajmining oshishiga olib keladi. Hujjatlar aylanishi oshadi, biznes to’lov qog’ozlari soni va bir xil shaklga keltirilgan moliyaviy hamda tijorat hujjatlari soni ko’payadi. Bozor ishtirokchilari o’rtasida axborot almashuvi, qimmatli qog’ozlar va valuta kurslari haqidagi ma’lumotlar, foiz stavkalari, turli bozorlarning holati, hamkorlarning ishonchliligi va shu kabi boshqa ma’lumotlarning uzatilishi yuz beradi. Axborot oqimi milliy chegaralardan chiqadi. Shuning natijasida xalqaro miqyosdagi axborot xizmatlar bozorida bank ma’lumotlari yuzaga keladi. BMT doirasida hukumatlararo va boshqa iqtisodiy, tijorat, moliyaviy tashkilotlar ishini koordinatsiyalash uchun tashkiliy tuzilma yaratildi. Doimiy ishchi guruhi yangi standartlar ishlab chiqarmoqda va xalqaro valuta, kredit, moliya hisob-kitob operatsiyalarida amalda qo’llanilayotganlarini takomillashtirmoqda. Vaqtincha ishchi guruhi davriy tarzda qimmatli qog’ozlar, yo’l cheklari, oltin va boshqa qimmatbaho metallar bilan bo’ladigan operatsiyalarda SWIFT tarmoqlaridan foydalanib, bank operatsiyalarini amalga oshirish muammolarini muhokama qilmoqdalar. Axborot almashuvi tizimi nafaqat tor doiradagi mutaxassislar, balki bozor iqtisodiyotining barcha ishtirokchilari foydalanishlari uchun mo’ljallangan.
Xalqaro banklar tarmog’i doimiy o’sib bormoqda. Ma’lumotlar va telekommunikatsiya xizmatiga nisbatan ortib borayotgan talabni qondirish uchun xalqaro tarmoq tashkil etilmoqda.
U to’lovlarni o’tkazish, aktivlarni boshqarish va ma’lumotlar bilan ta’minlash bo’yicha kompleks xizmat ko’rsatadi. Ular ichida HEBS (Hexagon Electronic Banking System) kabi mashhur tarmoqlar mavjud. Lekin dunyoda eng yirik moliyaviy xabarlar tarmog’i SWIFT hisoblanadi. Bu tizimga qo’shilgan har qanday bank o’zini jahon moliya uyushmasining to’laqonli a’zosi deb hisoblashi mumkin.
70-yillar boshida G’arbiy mamlakatlardagi yirik moliyaviy muassasalar jadal sur’atda hajmi ortayotgan xalqaro to’lov xabarlarini qayta ishlashni avtomatlashtira boshladi. Tijorat telekommunikatsiya tarmoqlari soni ko’paydi. Ularning har biri o’z shaxsiy formatlari, aloqa vositalaridan, ma’lumotlarni qayta ishlash tartibidan va kirishdan himoyalanish usullaridan foydalandi.
1973-yil Yevropa va Amerikaning 250 ta yirik banki Xalqaro Banklararo moliyaviy Telekommunikatsiyasi – SWIFT (Society For Worldwide Interbank Financial Telecommunication) ga asos soladi. Jamiyatning vazifasi – yagona bank xabarlari tizimini yo’lga solish va qo’llab-quvvatlash edi. U ishtirokchilarga sutka davomida dunyoning har qanday nuqtasidagi moliyaviy ma’lumotlarni standart shaklda kiritish imkonini beradi. SWIFT xalqaro tarmog’i 1977-yildan boshlab faoliyat ko’rsata boshladi. Ma’lumotlar tarmoq bo’yicha standartga muvofiq tizimlashtirilgan ma’lumotlar ko’rinishida uzatiladi. Hozirgi kunda SWIFT tizimi 70 davlatning 4000 ortiq bankini o’z ichiga oladi.
Bank xabarlari standartlarini yaratish va qayta ishlashda SWIFT tizimi firma – mutaxassislarigina emas, shuningdek, standartlar bo’yicha xalqaro qo’mita, Xalqaro savdo palatasi (ICC) ham ishtirok etadi. Natijada banklarning moliyaviy va tijorat operatsiyalari haqidagi namunaviy xabarlar standartlari ishlab chiqildi. Ularning ayrimlari xalqaro miqyosda tan olindi. Misol sifatida banklarning identifikatsiya kodlari – BIC kodlarni keltirish mumkin.
SWIFT tarmog’i standartlarida uzatiladigan ma’lumotlarning kategoriyasi, guruh va tillari aniq belgilangan. Xabarlarni uzatishdan tashqari tizim IFT (Interbank File Transfer) xizmati darajasida banklararo fayllar bilan almashishni qo’llab-quvvatlaydi. Standartlarni jahon banklari amaliyotiga kiritish SWIFTning eng asosiy yutuqlaridan biridir. Bu jarayon moliyaviy muassasalarga hujjatlar bilan almashishda nizo va xatoliklarni chetlab o’tishga imkon beradi. Hozirda tarmoq asosini uchta kommunikatsiya stansiyalari tashkil etadi. Ular Amsterdamda (Gollandiya), Bryusselda (Belgiya), Kopengagenda (Daniya) joylashgan. Bundan tashqari, o’z mamlakatlaridagi mijozlarga xizmat ko’rsatuvchi mintaqaviy stansiyalar mavjud. Zamonaviy texnologiya va talablar SWIFT tarmog’ini zamonaviylashtirishni muvofiqlashtiradi. Natijada arxitekturasi to’rt darajadan iborat yangi – SWIFT-II yaratildi.
SWIFT qoidalari unga a’zo tashkilotlar amalga oshiradigan biznes bilan shug’ullanishi va xalqaro telegrafik moliyaviy ma’lumotlar almashinuvida ishtirok etishini talab qiladi.
SWIFT tashkiloti rasman Belgiyaning kooperativ jamiyati bo’lib, Bryusselda ro’yxatga olingan. U to’laqonli SWIFT a’zobanklariga tegishli, uning aksiyalari esa banklarga sotilgan.
Banklar 1 standart ma’lumot yuborish uchun oyiga 3,5 yevro hisobida to’lov to’laydi.
SWIFT tizimi quyidagi turdagi operatsiyalarni bajaradi:

• 
  mijoz to’lovlari;
  
• 
  bank to’lovlari;
  
• 
  hisobvaraq bo’yicha tasdiqnomalar (debet, kredit);
  
• 
  valuta-konversion operatsiyalar;
  
• 
  debet kredit operatsiyalar;
  
• 
  foizlar to’lovi;
  
• 
  hisobvaraqdan ko’chirmalar.
  

Har tur ma’lumot uchun maxsus format ishlangan, unda majburiy va ixtiyoriy rekvizitlar mavjud bo’ladi.
SWIFT dan foydalanishning qisqacha sxemasini misol tariqasida ko’rib chiqamiz:

1. 
   To’lov operatsiyalarini amalga oshiruvchi tomonlar. Ularqabul qiluvchi tomon nomiga pul o’tkazishni hal qiladilar. Korporatsiyalar, tashkilotlar, banklar, jismoniy shaxslar to’lov operatsiyalarni amalga oshiruvchilar hisoblanadi.
   
2. 
   To’lov operatsiyalarini amalga oshirish mexanizmi quyidagicha bo’lib, yuqorida keltirilgan tomonlar banklarga telegraf to’lovni amalga oshirish uchun telefon, yozma ravishda (teleks, teletayp, pochta, faks, telegraf) orqali xabar beradilar. Tekshirish uslublari topshiriq berish usullariga bog’liq. Teleks va teletayp avtojavoblar va mijoz imzosini solishtirish kalitlariga ega. Telegraf tizimlari mijoz imzosini solishtirish kalitlari, parollari va boshqa shaxsni aniqlovchi maxsus shakllarga ega bo’ladi. Telefondan berilgan topshiriqlarni tekshirish ularga qo’ng’iroq qilish yo’li bilan tekshiriladi. Pochta orqali kelgan topshiriqlarda bank imzolarni tekshirishi shart.
   
3. 
   To’lovni qayta ishlash va yetkazish. Bank to’lov operatsiyasini quyidagi telegraf liniyalaridan birida amalga oshirishi mumkin: «Fedwire», «Bankware», «CHIPS», «SWIFT».
   

Bunda operatsiyalar to’lovni bankning operatsion tizimiga kiritadi, birinchi pog’ona tekshiruvchi ma’lumotlarni tekshiradi, ikkinchi pog’ona tekshiruvchi esa tayyor svift formatini tekshiradi va avtorizatsiya qiladi. Shundan so’ng to’lov svift formatida SWIFT tizimi orqali avval SWIFT markazlaridan biriga boradi (o’z navbatida, bank bu ma’lumotni SWIFT o’z ishloviga olganligi to’g’risida tasdiq oladi) va qabul qiluvchi bankga yuboradi.
Hozirgi kunda ma’lumotlar 10 kategoriyaga bo’lingan:
1-kategoriya – mijozlar to’lovlari;
2-kategoriya – banklarning to’lovlari;
3-kategoriya – valuta operatsiyalari;
OPTION, FOREX, SWAP, OVERNITGHT
4-kategoriya – cheklar va naqd pullar;
5-kategoriya – qimmatli qog’ozlar;
6-kategoriya – qimmatbaho metallar va toshlar;
7-kategoriya – savdo moliyalash akkreditiv, inkasso, garantiya;
8-kategoriya – yo’l cheklari;
9-kategoriya – umumiy kategoriya bo’lib debet, kredit tasdiqnomalar (avizo) hisobvaraq bo’yicha to’lovlar.
Ma’lumotning matni ikkilik kod bilan belgilangan maydonchalar ketma-ketligidan tashkil topadi. Misol uchun:
32: Summa;
50: Mablag’ yuboruvchi tomon;
59: Benefitsiar;
70: Maqsad;
71: Komissiya hisobvarag’i; 72: Bankning axboroti.
Valutani belgilash uchun ISO (International Standards Organization) ishlab chiqqan uch harfli koddan foydalaniladi (masalan, USD, UZS). SWIFTning asosiy yutuqlaridan biri Xalqaro standartlash tashkiloti tomonidan qabul qilingan maxsus standartlarni yaratish va foydalanishdan iborat. Bank hujjatlarini unifikatsiyalash, har xil davlatlardagi hujjatlarni to’ldirish an’analarining har xilligi va til muammolari bilan bog’liq xato va qiyinchiliklarni yengib o’tishga imkoniyat berdi.
SWIFT standartlarini ustunliklari banklar uchun shunchalik mos ediki, bunda boshqa o’xshash tizimlar (Londonning CHAPS, Parijning SAGITTAIRE, Nyu-Yorkning SHIPS tizimlari) ularni o’zida qo’llaydi.
SWIFT ma’lumotlarni yuqori darajada himoyalashni ta’minlaydi. SWIFTning asosiy talabi – terminallarni ulash tartibidir. Tizim har bir foydalanuvchi uchun alohida yashirin kod bilan qayd etish orqali tizimli xabarlar nazoratini tashkil etish asosida har bir ulangan terminalni aniqlashi (tanishishi) kerak. Bu xabar maxsus qurilma yordamida shifrlanadi. Qurilmada modul bo’lib, u tasodifiy sonlar generatoridan foydalangan holda shifrlovchi kalitini hosil qiladi.
Foydalanuvchiga keyingi qayd qilish uchun yangi kod beriladi. Bu – kalitlar almashishi tartibi deb yuritiladi. Terminal aniqlanganligi tasdiqlangandan so’ng tarmoqda qayd etiladi. Barcha kodlar va kalitlar SWIFT terminaliga mikroprotsessor karta (MK) yordamida kiritiladi. MKni xavfsizlik tizimi (User Security Enhancement – USE) ishlab chiqadi. Terminalni tarmoqqa ulash tartiblaridan birortasi buzilgan taqdirda (shovqin, liniya uzilishi aniq, uzatishda xato aniqlansa yoki xabar formati tizimiga kiritish tartibi noto’g’ri bo’lsa va hokazo) terminal avtomatik ravishda o’chadi. Maxsus faylda bu hol qayd etiladi. Shu orqali past sifatli liniya aniqlanadi.
Foydalanuvchining imtiyozini farqlash vositasi axborot xavfsizligini ta’minlovchi qo’shimcha chora hisoblanadi. Bundan tashqari, tizimda tez-tez to’xtab qolishdan himoyalash uchun axborotlarni zaxira nusxalab qo’yish hisobga olingan. SWIFT tarmog’i uchun barcha imkoniyatlardan foydalanish, maxsus dasturiy apparatli interfeys mavjud. Bugungi kunda SWIFT tarmog’i uchun terminal komplekslarni taklif etuvchi 100 dan ortiq firma mavjud. SWIFT atamaal komplekslari uchun platforma ishlab chiqaruvchilar o’rtasida Digital Equiðment (VAX va Alpha tizimi), IBM (PS/2, S370, RS/6000), Newlett Packard (Apollo 9000), Sun Microsystems (SPARC oilasiga mansub protsessorli kompyuterlar) kabi kompaniyalar mavjud. Bugungi kunda SWIFT terminal komplekslar bozorida Digital va IBM nisbatan mashhur hisoblanadi.
Hozirda SWIFT tizimi bank operatsiyalari, valuta va pul bozori, qimmatli qog’ozlar savdosi, savdo operatsiyalariga xizmat ko’rsatish, xalqaro to’lovlarni amalga oshirish kabi muhim moliyaviy faoliyat sohalarida ma’lumotlar bilan tezkor almashuvni ta’minlaydi. Vosita va xizmat haqi yuqori bo’lishiga qaramasdan SWIFT tarmog’i abonentlari soni ko’payib bormoqda. Bu hol SWIFT jamiyatiga kelgusida moliya faoliyatining boshqa sohalarini qamrab olgan holda tarmoqni yanada kengaytirish imkonini beradi.
SWIFTning asosiy vazifasi har qanday bank ma’lumotlari va moliyaviy ma’lumotlarni hisob-kitob texnika vositalari orqali tezkor uzatish hisoblanadi. Birinchi uzatishlar 15 mamlakatning 513 bankini qamrab olgan. 1993-yilga kelib SWIFT xizmatlaridan 92 mamlakatning 3700 bank va moliyaviy muassasalari foydalangan. SWIFTdan nobank muassasalar – brokerlik va dilerlik firmalari, kliring, sug’urta, moliyaviy kompaniyalar ham foydalanishi mumkin. Shu bilan birga, bir vaqtning o’zida jahon moliya bozori operatsiyalarini standartlashtirish muammolari ham yechilmoqda. U yerda sotish, xarid qilish, kafolat va qimmatli qog’ozlar bo’yicha boshqa muomalalar amalga oshiriladi.
SWIFT valuta kliring funksiyasini bajarmaydi. SWIFT tizimining avtomatik ishlashi nazoratni, jo’natuvchi va qabul qiluvchining haqiqiyligini tekshirishni, xabarlarni tezlik bilan taqsimlashni va ma’lumotlarni shifrlashni qamrab oladi. Agar u qabul qiluvchi tarmoqqa ulangan bo’lsa, xabar to’g’ridan to’g’ri aloqa kanali orqali uzatiladi yoki talab qilib olingunga qadar umumiy bozorda turadi. Ma’lumotlarning uzatilishi va ishlashi 20 soniya davom etadi. SWIFT ning asosiy yutug’i xalqaro axborot tashkiloti – ISO tomonidan tan olingan bank hujjatlashtirish standartlari, uning yaratilishi va qo’llanishidadir. Bank hujjatlarining bir xil shaklga keltirilishi ko’plab qiyinchiliklar va xatolarni istisno qilishga imkon beradi. Banklararo kommunikatsiya tizimi standartlarining yutug’i shunchalik yaqqol ko’rina boshladiki, milliy darajadagi analogik tizimlar buni o’ziga qurol qilib oldi (CHAPS – Buyuk Britaniya banklararo kliring hisob-kitoblari tizimi. U o’z ichiga 200 ta bank va bir nechta hisob-kitob markazlarini oladi: Amerika CHIPSI, Shveysariya SINi va boshqalar).
70-yillardan boshlab SWIFT tizimida ma’lumotlar va manzillar standart formatlari tashkil qilina boshladi. 1974 yilda xalqaro qo’mita mijozlar to’lovlari harakati, banklararo to’lovlar harakati, valuta va kredit bo’yicha ma’lumotlar, banklarning joriy hisob raqamlaridan bir kunlik ko’chirmalar kabi ma’lumot va xabarlarning qayta ishlov berilishi tugatildi, ya’ni mukammallashtirildi. 1988-yilda qimmatli qog’ozlarni sotish va rasmiylashtirish, inkasso va akkreditiv operatsiyalari, mijozlar uchun balans hisoboti, qimmatbaho metallar savdosi, yo’l cheklari, kafolatlar va boshqa operatsiyalarni standartlashtirish ishlari tugatildi.
SWIFT orqali kompyuterlar bank va moliya xabarlarini 7 kategoriyaga bo’lib ko’rsatadi. Ular esa o’zida 70 xil turdagi ma’lumotlarni jamlagan. Har bir turdagi bank va moliya muassasalari talab qiladigan elementlarning barchasini to’liq va aniq beradi.