Reja: Sudralib yuruvchilar haqiqiy qu hayot kechiruvchi umrtqalilardir

O’rchish organlari – oq rangli oval tanachalar shaklida bo’ladigan urudonlar umrtqa poonasi bel bo’limining ikki tomonida turadi. Urudondan talaygina uru kanalchalari chiqadi va urudon ortiini hosil qiladi.
Urochilarining o’rchish organlari yuzasi adir-bo’dir bo’lib noto’ri shaklli ikkita oval tanacha ko’rinishidagi tuxumdonlar gavda bo’shliining bel bo’limida umrtqa poonasining ostida turadi. Bundan chiquvchi yupqa devorli keng naychalar kloakaga ochiladi.
Hayot kechirishi va tarqalishi – oddiy yoki tez kalta kesaklar juda ham turli-tuman o’rmonlarda butazorlarda, o’tloqlarda va h.k.olarda yashaydi. Lekin hamma joyda yoru yaxshi tushadigan joyni yoqtiradi. Bu hayvon xaqiqiy kunduzgi hayvondir. Bu oftobda serharakat bo’lib oftobsiz joyda bo’shashib qoladi. Bu har xil xashoratlar ularning lichinkasi bilan ovqatlanadi. Maxsus uyalarda yashaydi. Qishda uyquga ketadi. Tana t⁰si doimiy emas. Bahorda chatishib yoshlari 5-7 ta qari urochilari 9-11 tagacha tuxum qo’yadi. Mamlakatimiz territoriyasining deyarli hamma joylarida uchraydi.
Rivojlanish – tuxum ichki urulanish yo’li bilan urulanadi va endigina oyoq chiqaradigan embrion dastlabki rivojlanish stadiyasini tuxum yo’lida o’tkazadi


Hozirgi zamon sudralib yuruvchilarining sistematik obzori. Hozirgi paytda er yuzida 7000 ga yaqinroq sudralib yuruvchilarni turi yashaydi. Mezazoy erasiga qadar ularni 17 ta turkumi bo’lgan shundan progressivroq tuzilishga ega bo’lgan 4 ta turkum saqlanib bugunga qadar etib kelgan. Qolgan hammasi qirilib ketgan.
Er yuzida mavjud bo’lgan sudralib yuruvchilar quyidagi sistematik guruhlarga bo’linadi. (gruppaga)
I. Xartumboshlilar (Rhynchocephalia) turkumi
II. Tangachalilar (Sguamata) turkumi
III. Timsohlar (Crocodilia) turkumi
IV. Toshbaqalar (Chelonia) turkumi


I. Xartumboshlilar (Rhynchocephalia) – xartum boshlilarni birdan-bir vakili gatteriya bo’yi 75 smgacha boradi. Xartum boshlilar asosan shox tumshui borligi va tishlari suyakka yopishgan bo’lishi bilan xarakterlanadi. Kopulyativ organi yo’q. Gatteriya er ostidagi uyalarda yashaydi va kam harakat qilib hashoratlar hamda chuvalchanlar bilan oziqlanadi. Qattiq po’stli 8-10 ta tuxum qo’yadi. Embrioni 12-14 oy rivojlanadi er yuzida Yangi Zellandiyada saqlanib qolgan.