Reja: So‘zlarning qo‘shimchalar, yordamchi so‘zlar, teng bog‘lovchilar yordamida bog‘lanishi

Savol va topshiriqlar:

1. Kesim deb nimaga aytiladi ?

2.Kesim ifodalanishiga ko’ra qanday turlarga bo’linadi ?

3. Kesim tuzilishiga ko’ra qanday turlarga bo’linadi?

4. Gapning kesimi sifat, son kabilar bilan ifodalanganda, u ega bilan qanday moslashadi?

5. Ega va kesim orasidagi moslashuvning buzilishi qanday xatolarga olib keladi?

6. Bog’lama deb nimaga aytiladi?

7. Bog’lamalarga nimalar kiradi?

9-DARS. Ega bilan kesimning shaxs-sonda o’zaro mosligi. Ega bilan kesim orasida tirening ishlatilishi

REJA:

1. Kesimlik shakllarining egaga mos kelishi

2. Kesimlik shakllarining ifodalanmay qolish holatlari

3. Ega bilan kesim orasida tirening ishlatilishi

Shaxsda mosligi

Ega va kesim bir-biri bilan shaxsda hamma vaqt mos bo’ladi: Biz maktab jamoat ishlarida faol qatnashamiz. Ega (Biz) - 1-shaxsda , kesim (qatnashamiz) - 1-shaxsda.

Diqqat! Nutqda “Hayron bo’lasan kishi ” tarzidagi gaplar qo’llanadi. Bu gapda ega va kesim shaxsda moslashmagan: ega (kishi) 3-shaxsda , kesim esa 2-shaxsdadir.

Sonda mosligi

1.Fe’l –kesim I va II shaxsda ega bilan hamma vaqt sonda mos bo’ladi. Biz yordam berdik.

1.Kesim III shaxsda ega bilan hamma vaqt sonda moslashavermaydi:

2. Kimsani bildirgan III shaxsdagi ega bilan fe’l- kesim sonda mos bo’ladi: Dehqonlar ishni boshlab yubordilar.

3. Ko’plikdagi kimsani emas, narsa- buyumni bildirsa , fe’l-kesim, odatda , ega bilan sonda moslashmay, birlikda ishlatiladi: Kitoblar olindi.

4. Ot-kesim ko’plikdagi ega bilan ko’pincha moslashmaydi: Uyda akam, opam va singlim bor edi.

5. Gapda eganing aniqlovchisi miqdor son bilan ifodalansa, kesim va ega birlik shaklida bo’ladi: Uchta qiz keldi.

Esda saqlang: Ega kesim bilan grammatik va mazmun jihatidan bog’langanligi uchun doimo kesimning shakliga mos shaklda turadi. Eganing kesim shakliga mos (shaxs-son) shaklda kelishiga moslashuv deyiladi.

Masalan, yuqorida keltirilgan talabaman kesimi birinchi shaxs birlikda turganligi uchun uning egasi ham birinchi shaxs birlikdagi olmosh bo’ladi. Kesim bilan ega ba’zan son shakli bo’yicha moslashmasligi mumkin. Xususan, ega narsa, hayvonlarni bildiruvchi so’zlar bilan ifodalanganda : Masalan, qushlar sayraydilar emas, qushlar sayraydi, lekin shaxsda doimo moslik bo’lishi shart.

Juda muhim. Kesim ot kesim bo’lib, uning kesimlik shaklini ko’rsatuvchi bog’lamalar qo’llanilmasa, u vaqtida kesim ohang yordamida shakllanadi.