Reja: Sintetik piretroidlarga kiruvchi pestitsidlarning qisqacha izohi va tasnifi. Piretroid insektitsidlar qo‘llanilishi, normalari. Toksikologik- gigiyenik talablar. Ta’rif

2. Yer qimirlash (zilzila).

Birinchi marotaba oyoq ostidagi zaminning silkinishi har bir insonda «Bu nima ekan? Nega bunday bo’ldi?» - degan savolni uyg’otadi. Hozirgi kunga kelib, ko’p yillik geologik qidiruv ishlari natijasida Yer kurrasining tuzilishini va zilzila sabablarini ilmiy asoslashga imkoniyat tug’ildi.

Zilzila yuzaga kelishi sabablariga ko’ra quyidagicha bo’lishi mumkin:

tektonik zilzilalar;

vulqon zilzilalari;

ag’darilish, o’pirilish (denudatsion) zilzilalari;

texnogen (insonning injenerlik faoliyati bilan bog’liq) zilzilalar.

Yuqorida qayd etilgan zilzila turlari ichida katta maydonga tarqaladigani va eng ko’p talofat keltiradigani tektonik zilzilalardir.

Yerning litosfera qatlamida yuz beradigan dinamik (tektonik) harakatlar tafsilotining tahlil qilinishi zilzilaning yuzaga kelishi sabablarini aniqlashga yordam beradi. Bu qatlam Yer kurrasini uning radiusiga nisbatan juda yupqa qatlam hosil qilib o’rab turadi. Qatlamning qalinligi okean tubidan taxminan 70 km ni, quruqlikda 150 km ni tashkil qiladi. Buni ko’z oldiga keltirish uchun Yer kurrasini tuxum deb tasavvur qilinsa, litosfera qatlami uning po’chog’i qalinligiga teng deb taxmin qilinadi. Bu o’ram yaxlit emas, u katta-katta bo’laklarga bo’lingandir. Bu bo’laklar bir necha yuz km² dan bir necha ming km² ga tengdir (Yakusheva, Gornikov, 1973).

Litosfera o’rami ostidan uzoq geologik davrlar davomida harakatga keltiruvchi tektonik kuchlar ta‘sir qiladi. Bu kuchlarning yuzaga kelishi hali to’liq aniqlanmagan. Yer qa‘rida harakatlanuvchan yuqori haroratli qovushoq moddalar harakati bunga sabab bo’lishi mumkin. Ba‘zi yerlarda bu modda litosfera o’rami bўlaklarini yorib, surib yer yuzasiga chiqishi (O’rta Atlantik tog’ tizmasida) yoki bo’laklarni bir-biriga nisbatan gorizontal harakati natijasida bo’lishi mumkin, yana litosfera o’ramining bir bo’lagini ikkinchisining ostiga kirishi sabab bo’lishi ham mumkin.

Litosfera o’ramlarini bir-biriga nisbatan yuz bergan yo’nalishidan qat‘i nazar, uning harakati zilzilaning yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun kuzatilgan zilzilalarning 95% i litosfera o’rami bo’laklari chegarasiga to’g’ri keladi. Litosfera o’ramlarida bo’ladigan harakat bilan bog’liq bo’lgan zilzilalarga tektonik zilzilalar deyiladi.

Vulqon jarayoni, ya‘ni yer ostidagi magmani vulqon kanali orqali yer yuzasiga chiqishi bilan bog’liq bo’lgan zilzilaga vulqon zilzilasi deb ataladi. Bu zilzila vulqonning faollashishi bilan bog’liq bo’lganligi sababli aksariyat ko’p hollarda ular aniq bashorat qilinadi. Shuning uchun uning keltiradigan talofati deyarlik kuchli bo’lmaydi.

Insonning injenerlik faoliyatlari bilan bog’liq bo’lgan yer qimirlashlar asosan oxirgi yillarda hisobga olinmoqda. Bu yer qimirlash yirik suv omborlari vujudga kelgan hududlarda, gaz neft mahsulotlarining yer ostidan so’rib olinishi jarayoni amalga oshgan maydonlarda yuz bermoqda.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, tanishib chiqilgan zilzila turlaridan eng xavflisi (talofatlisi) tektonik zilzila bo’lib, uni chuqur urganish talab etiladi.