Reja: Quyosh sistemasiga kiruvchi sayyoralar

Malekula. Ushbu bosqichda tirik tizim biologik faol yirik molekulalar, ya`ni: oqsilar, nuklein kislota va uglevodlarning faoliyat ko’rsatishida namoyon bo’ladi. Malekula bosqichida aynan tirik materiya uchun xos bo’lgan quyosh nuri ya`ni moddalar almashinuvi, irsiy belgilarni o’tkazish hamda tuzilmalarning avlodlardagi barqarorligi singari jihatlar kuzatiladi.

Hujayra. Hujayra tirik organizmlarning tuzilish, rivojlanish va funksional birligidir. Hayotning hujayrasiz shakllari mavjud. Buning dalili sivatida viruslarni ko’rsatish mumkin. Ularga xos bo’lgan ayrim tiriklik xususiyatlari faqat hujayrada namoyon bo’ladi.

Tirik organizmlarning asosiy xususiyatlari

moddalar almashinuvi

oziqlanish

nafas olish

ajratish

qo’zg`aluvchanlik

harakatlanish

ko’payish

o’sish va rivojlanish

Organizm bilan tashqi muhit o’rtasida doimo moddalar va energiya almashinuvi sodir bo’lib turadi. Bazi bir moddalar organizm tamonidan o’zlashtirilsa, boshqa moddalar, aksincha, tashqi muhitga chiqarib yuboriladi. Bunda murakkab jarayonlar kuzatilib, natijada oddiy moddalardan murakkab moddalar hosil bo’ladi, ular o’z navbatida organizmning tana tuzilishi uchun sarflanadi.

Yoki murakkab moddalar oddiy moddalarga parchalanishi mumkin, bunda organizmning hayot faoliyati uchun zarur bo’lgan energiya ajralib chiqadi. Moddalar almashinuvi organizmdagi hujayralarning tiklanishi, o’sishi va ishlashini taminlaydi. Barcha tirik mavjudodlar oziqlanadi. Oziqlanish tashqi muhitdan ozuqa moddalarni o’zlashtirishdir. Ozuqa barcha tirik organizmlar uchun zarur, chunki u organizmdagi hujayralarning tiklanishi, o’sishi va boshqa ko’pgina jarayonlar omili bo’lib, moddalar va energiya manbayi hisoblanadi.

Tirik organizmlar o’z hayot faoliyatini saqlab turishlari uchun doimiy ravishda energiya kerak bo’ladi. Energiya nafas olish jarayonida ozuqa moddalardan ajralib chiqadi. Moddalar almashinuvi natijasida organizmlarda keraksiz moddalar ham to’planishi mumkin. Bunday moddalar odatda zaharli moddalar hisoblanib, ularni organizmdan chiqarib yuborish ajratish jarayoni deb ataladi. Tirik organizmlar o’sadi va rivojlanadi. O’sish organizmlar tamonidan ozuqa moddalarini o’zlashtirish hisobiga amalga oshadi.

Organizmlar tashqi muhitdagi va o’zida kuzatiladigan barcha o’zgarishlarga ham sezgir bo’ladi. Buning uchun yashil o’simliklarning quyosh nuri ta`siriga bo’lgan munosabatni ko’rsatib o’tish kifoya. Demak, tirik organizmlar qozg`aluvuchanlik xususiyati bilan tavsiflanadi. Shuningdek, tirik organizmlar o’zini o’zi idora etish xususiyatiga ham ega bo’lib, u organizmni o’zgaruvchan tashqi muhit sharoitlariga javoban kimyoviy tarkibi va fiziologik jarayonlarning borishini ma`lum bir me`yorda ushlab turish, ya`ni gomeoostaz bilan bog`liq. Bunda tashqi muhitdan qandaydir ozuqa moddalarni qabul qilishi, yetishmasa organism o’zining ichki imkoniyatlaridan foydalanishi, aksincha, ortiqcha moddalarni zahira sifatida saqlashga o’tkazishi mumkin.

Ko’pincha biz turmushda hayot doimiy harakatda degan iborani ishlatamiz. Haqiqatdan shumday barcha tirik organizmlar, ayniqsa, barcha hayvonlar doimiy harakatda bo’ladi. Hayvonlar o’ziga ozuqa toppish va xavf-xatardan saqlanishi uchun faol harakatda bo’lishi zarur. Harakatlanish- tirik organizmlar uchun xos bo’lgan muhim xususiyatlardan biridir.

O’simliklar ham harakatlanish xususiyatiga ega, chunki barglar ham quyosh nurlarini “tutishi” kerak. Ammo ularning harakati juda sekin ro’y bergani uchun deyarli bilinmaydi.

Tirik organizmlarning muhim xususiyatlaridan yana biri ko’payishdir. Ushbu xususiyat tiriklikning eng zaruriy omili hisoblanadi va shuning uchun ham sayyoramizda hayot davom etib kelmoqda. Ko’payish orqali tirik organizmlar o’zi uchun xos bo’lgan yana bir muhim xususiyat- irsiyat va o’zgaruvchanlikni amalga oshiradi.

Organizmlarning o’zini o’zi tiklashni jinsiy va jinsiz ko’payish jarayonlarida namoyon bo’ladi. Malumki, tirik organizmlar ko’payganida odatda avlodlar ota-onalarga o’xshash bo’ladi. Itlardan kuchukchalar tug`iladi. Bir hujayrali amyoba hujayrasi bo’linishidan ona hujayraga to’liq o’xshash bo’lgan ikkita yosh omyoba hosil bo’ladi.

O'simliklar suv va unda yerigan mineral moddalarni (tuzlarni) tuproqdan ildiz tukchalari orqali so'rib olishi sizlarga ma'lum. Suv va unda yerigan mineral moddalar ildiz bosimi ostida va barg hujayralarining so'rishi tufayli dastlab ildiz naychalariga sizib o'tadi, so'ngra poyaga va nihoyat barg tomirlaridagi nay­chalar orqali barglarga o'tadi. Barg hujayralariga suv bilan bir vaqtda og'izchalar orqali havodan karbonat angidrid gazi kiradi. Barg eti hujayralaridagi xlorofill donachalari ishtirokida va yorug'lik ta'sirida organik moddalar hosil bo'ladi Bu jarayonda xlorofill donachalarida karbonat angidrid suv bilan birikadi. Natijada dastlab shakar, so'ngra kraxmal hosil bo'ladi. Karbonat angidrid suv bilan birikkanda shakardan tashqari, yana erkin kislorod gazi ajralib, og'izchalar orqali havoga chiqadi. O'simliklar hujayrasida faqat shakar va kraxmal emas, balki boshqa organik moddalar ham to'planadi. O'simliklarda organik moddalarning hosil bo'lishi juda murakkab jarayon hisoblanadi.Xlorofill donachalari ishtirokida hosil bo'lgan organik moddalar suvda yeriydi. Ular barg eti hujayralaridan tomirlarning elaksimon naylariga o'tadi va ular orqali hamma organlarga - gul, urug', mevalar va ildizga tarqaladi. O'simlik organlarining hujayralari shu organik moddalardan oziqlanadi. Ortiqcha organik moddalar urug', mevalar, ildiz va boshqa organlarning g'amlovchi to'qimalarida to'planadi.O'simliklarga yorug'lik, harorat, suv, mineral tuzlar va karbonat angidrid gazi qancha yetarli bo'lsa, organik moddalar shuncha ko'p hosil bo'ladi. Ularda organik moddalar qanchako'p bo'lsa, hosili shuncha mo'l bo'ladi. O'simliklardagi mazkur qonuniyatga amal qilinsa, ulardan yuqori hosil olish mumkin. Ana shuni yaxshi bilgan dehqonlar issiqxonalarda zarur sharoitni sun'iy ravishda yaratib, yuqori hosil yetishtirmoqdalar. Hatto qish oylarida ham issiqxonalarda elektr nuri orqali qo'shimcha yorug'lik, harorat va mineral tuzlar berib, sabzavot, poliz ekinlari va har xil gullarni o'stirmoqdalar. Demak, har qanday o'simlikni ekkanda uning yorug'likka bo'lgan talabini inobatga olish zarur. Bog'lar barpo etishda va dehqonchilikda har bir o'simlik yetarli darajada yorug'lik tushadigan qilib joylashtiriladi. Respublikamizda ekiladigan g'o'za yorug'ni ko'p talab qiladi. Shuning uchun ham g'o'za O'zbekistonda katta maydonlarga keng qatorlab, ma'lum oraliqda ekiladi.

Xulosa

Koinotdagi osmon jismlari: - yulduzlar, sayyoralar, sayyoralarning yuldoshlari, asteroidlar, meteoritlar va tumanliklardan iboratdir Bular doimiy holatda ichki konuniy tizimga birlashganlar. Quyosh- yulduzlar deb ataladigan osmon jismlari qatoriga kiradi. Barcha yulduzlar kabi u o’zidan nur tarqatadi. Quyosh sistemasi – 9ta sayyora,ularning 51ta yŏldoshlari, minglab kichik sayyora-asTeroid, millionlab kometa (grekcha- «kometos»-uzun sochli demak), meteor mahsulotlari, sayyoralararo gazlardan iborat. Quyosh tizimi Galaktika markazidan 10000 ps., Galaktika teksligidan shimolda 25 ps.uzoqlikda joylashgan. Quyosh tizimdagi hamma jismlar massasining 99,866% ini tashkil etadi. Tizimdagi eng katta sayyora YupiTerning massasi Quyosh tizimi massasining 0,09%ga teng. Quyoshning diametri-1391000 km., hajmi- Yer hajmidan 1300000 marta, massasi Yer massasidan 332000 marta katta. Quyosh tizimidagi sayyoralarning astronomik harakatlari bir-birlaridan farq qiladi

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati

Asosiy adabiyotlar

1.M.Nuritdinova.“Tabiatshunoslik o‘qitish metodikasi” Toshkent, O‘qituvchi 2005-yil.

2.A.Hamidov A.To‘xtayev va boshqalar. Botanikadan o‘qituvchilar uchun qo‘llanma. Toshkent “O‘qituvchi” 1999 yil.

3.D.Yormatova.Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi. T:”Aloqachi” nashriyoti, 2008,