Reja: Pedagogika fani, uning maqsadi

Boshpana izlovchilar AQShda maktabga borishlari mumkinmi?

Darslarda qatnashish
Sizning boshpana haqidagi ishingiz ko'rib chiqilayotganda Qo'shma Shtatlarda qolishga qonuniy ruxsat berilganligi sababli, siz oliy ta'lim darslarida ham qatnashishingiz kerak, ammo siz talabalar uchun mavjud bo'lgan muayyan amaliyot yoki ish o'quv dasturlariga mos kelmasligingiz mumkin. F-1 talaba vizasi bo'yicha Amerika Qo'shma Shtatlari.
Shuningdek, siz shtatda o'qish huquqiga egamisiz yoki kredit uchun kurslarni o'tashingiz kollej yoki universitetga bog'liq bo'ladi. 

2021-yilda taʼlim reytingi boʻyicha birinchi oʻnta davlat: 

2021-yil uchun eng yaxshi mamlakatlar hisoboti* eng yaxshi ta’lim tizimiga ega mamlakatlar ro‘yxatini o‘z ichiga oladi.

1. 
   Amerika Qo'shma Shtatlari
   
2. 
   Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Birlashgan Qirolligi
   
3. 
   Germaniya
   
4. 
   Kanada
   
5. 
   Frantsiya
   
6. 
   Shveytsariya
   
7. 
   Yaponiya \sAvstraliya
   
8. 
   Shvetsiya
   
9. 
   Niderlandiya Yevropadagi davlatdir.
   

3-Mavzu: Taʼlim va Pedagogikaning qadimiy Gretsiya va Antik davrlaridagi rivojlanish tarixi
Mafkuraning dunyoviy ildizlari maʼrifiy dunyoga xos siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy munosabatlar majmuidan iboratdir. Insoniyat asrlar mobaynida bosqichma-bosqich dunyoviylik sari intilib keldi. Umumeʼtirof etilgan tamoyillar va konun ustuvorligi, siyosiy plyuralizm, millatlararo totuvlik, dinlararo bag‘rikenglik kabi xususiyatlar dunyoviy jamiyatning asosini tashkil etadi. Bunday jamiyatda insonning haq-huquqlari va erkinliklari, jumladan, vijdon erkinligi xam qonun yo‘li bilan kafolatlanadi. ana shunday jamiyat mafkurasi «Dunyoviylik - dahriylik эмас» degan tamoyil asosida rivojlanadi, yaʼni dinning jamiyat hayotida tutgan o‘rni va axamiyatini aslo inkor etmaydi.
Ijtimoiy tafakkurning mumtoz namunalari bo‘lgan dunyoviy, ilmiy durdonalari milliy g‘oyamizning falsafiy negizlarini belgilaydi. Yunon faylasufi Geraklit o‘zining Sharkda o‘tgan g‘oyaviy ustozlarini, «Avesto”dek muqaddas kitobda bitilgan falsafiy fikrlarni nazarda tutib, yurtimizga «falsafiy tafakkur бешиги» deb taʼrif bergan edi.
Mustaqillikdan so‘ng olib borilgan ilmiy tadqiqot va izlanishlar natijasi qadimiy madaniyat ildizlari qadimgi yunon sivilizatsiyasi bilan tenglasha olishini ko‘rsatdi. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, Fales bilan bir maqomda turadigan, Salon bilan bahslashgan mutafakkir faylasuf Anaharsis Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan.
Hattoki Sobiq Ittifoq davridagi adabiyotlarda ham quyidagi mulohazalarni tan olishga majbur bo‘lishgan. “Qadimgi Gretsiyaning mashhur mutafakkiri Suqrot yaqin vaqtgacha “axloq falsafasining otasi” hisoblanib kelingan edi. Sharq madaniyati bilan chuqur tanishish natijasida XX-asr olimlari bu fikrdan qaytishga majbur bo‘lib, etika to‘g‘risidagi fikr va mulohazalar ancha burun, yaʼni, bundan 26 asr oldin Sharq mamlakatlarida paydo bo‘lgan, degan fikrga keldilar^[1].
Tadqiqotchilar O‘zbekiston zaminini hamda uning buyuk faylasuflari, ularning asarlari (“Avesto”), xususan, Anaharsis nazarda tutilgan bo‘lishi kerak deydi. Qadimgi Yunonistonda “Yetti donishmand” degan tushuncha mavjud bo‘lib, bunda o‘z davrining yetuk faylasuf olimlari, notiq va qonunshunoslar bu yettilikdan o‘rin olgan. Bu yetti donishmand orasida Fales, Solon, Suqrot, Pifagor, Anaksagor, va albatta Anaharsis ham nazarda tutilgan. Anaharsisni yetti donishmanddan biri sifatida Aristotel, Diogen, Laertskiy, Platon, Plutarxlar o‘z asarlarida qayd etishgan. Demak Anaharsisni turli davrblarda yashagan bir necha mualliflar yetti donishmandning biri sifatida sanab o‘tishgan. Hattoki Anaharsis sharafiga Afinada yodgorlik o‘rnatilgan. Muallifning yozishicha Anaharsis, borliq, bilish nazariyasi masalalari va haqiqat mezonlari to‘g‘risida, inson bilimining cheksizligi, narsa va hodisalar mohiyati to‘g‘risida, har qanday fikrga, g‘oyaga nisbiy haqiqat tarzida shubha bilan qarash haqida asarlar yozgan. U birinchi bo‘lib kema langarini, kulolchilik charxini kashf qilgan, deb eʼtirof etishadi^[2].
Haqiqatdan ham Yunonistonda yetti donishmanddan biri sifatida eʼtirof etilishi, bu Anaharsisning ensiklopedik bilim sohibi bo‘lganligini bildiradi.
Anaharsis skif millatiga mansub bo‘lib, Markaziy Osiyo hududida, xususan, Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida yashagan saklar yoki skiflar avlodiga tegishlidir. Anaharsisni skif millatiga tegishli ekanligini Laertlik Diogen o‘zining “Mashhur faylasuflarning hayoti, taʼlimoti va hikmatli so‘zlari haqida” degan asarida ko‘rsatib o‘tadi. Skiflar va ular bilan bog‘liq voqealar haqida G‘arbda asarlar bitilgan. Masalan, Fransuz faylasuf olim Volter “Skiflar” tragediyasirni yozgan XVI-asrda lotin tilida “Ckiflar shohi Temurlang” kitobi nashr ettiraladi. Mazkur manbalar bo‘yicha skiflar yoki saklar Mavrounnahr hududida qadimdan mavjud bo‘lgan, ularning boy moddiy va maʼnaviy madaniyati hamda ularning yuksak bilim va falsafasi boshqa g‘arb mamlakatlarining fani, jumladan falsafa fani shaklllanishiga ijobiy taʼsir qilgan. Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan mashhur faylasuf Anaharsis Yunonistonda bo‘lgan va mahalliy aristokratiya vakillarini doimo lol qoldirgan. Uning Salon bilan savol-javoblarini yunon faylasufi Germipp qayd qilib o‘tgan. Tadqiqotchilar mazkur asos va dalillardan kelib chiqib Anaharsisni dastlabki faylasuflardan biri deb, falsafa fanini o‘zbekistonlik Anaharsisdan boshlangan degan fikrni ilgari suradi. Bunday fikrga kelish uchun Sh.Xaitov asosan g‘arbning qadimgi davr mutafakkirlari yozib qoldirgan manbalarga tayanadi. Masalan, Klavdiy Elianning “Drevnыe avtori o Sredney Azii”, Laertlik Diogenning “Mashhur faylasuflarning hayoti, taʼlimoti va hikmatli so‘zlari haqida, Aristotelning “Nikomax etikasi”, shuningdek Germipp, Damon Krenskiyning yozib qoldirgan asarlari shular jumlasidandir.
Anaharsisdek faylasufni O‘zbekiston zaminidan yetishib chikkan bu tasodifiy bir hodisa emas , balki bu zamin sarhadida Abu Nasr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Alisher Navoiy kabi buyuk siymolardan tashqari 100lab Buxoriylar, 20dan ortik Paykandiylar, 100ga yaqin Xorazmiylar, 20ga yaqin Termiziylar, 80ga yaqin Samarqandiylar, 20dan ziyod Farg‘oniylar, 11ta Marg‘inoniylar, 10lab Toshkandiylar, 10lab Zominiylar, G‘ijdivoniylar, Nashxibiylar, Nasafiylar, Navoiylar, Nakshbandiylar, Narshaxoniylar kabi olim va faylasuflar samarali ijod etganlar.
ІX-XII asrlar davomida Movarounnahr butun musulmon olamida ilmiy
- madaniy jihatdan eng rivoj topgan o‘lka sifatida mashhur bo‘lib, bu yerda qadimiy anʼanalar bilan arab, fors, qisman hind hamda qadimgi yunon ilmiy-madaniy anʼanalari qorishuvi asosida islomiy, falsafiy va tabiiy ilmlar – astronomiya, matematika, tibbiyot, kimyo, dorishunoslik, jug‘rofiya kabilar rivoj topdi. Bu davr maʼnaviyatining muhim tomonlaridan biri shundaki, olim, donishmand, shoirlarning ko‘pchiligi qomusiy bilimlarga ega bo‘lib, ilmlar bir-biridan ajralmasdan, uzviy bog‘liq holda mavjudligi xarakterli edi. Shuning uchun ham al-Forobiy, ibn Sino, al-Beruniy, az-Zamaxshariy, Ismoil Jurjoniylar juda ko‘p sohalarda ijod etib, o‘chmas iz qoldirdilar. Shu bilan birga matematika, astronomiya, tibbiyot, mantiq, tilshunoslik, tarix kabi ilmlar, madaniyat, maʼnaviyatning rivojida nihoyatda muhim ahamiyat kasb etgani, islom dinining nazariy masalalari bilan birga axloqiy tomonlari ham keng rivoj topganini ko‘ramiz.
Bu davrda ayrim mualliflar keltirgan ilmlar tasnifida dunyoviy(anʼanaviy) ilmlar bilan birga arab(islom) ilmlari ham qayd etiladi. Birinchisiga, yunonlardan o‘tgan falsafa, matematika, fizika va boshqa qator ilmlar kiritilgan bo‘lsa, islom ilmlari sifatida kalom, hadis, fiqh kabi ilmlar sanab o‘tiladi. Movarounnahr bu davrda dunyoviy ilmlarnigina emas, balki islom ilmlarining ham rivojlanish markaziga aylangan. Ismoil al-Buxoriy, at-Termiziy, Moturudiy, Marg‘inoniy, Kosoniy kabi allomalar bu sohada mashhur bo‘ldilar.
Diniy va dunyoviy ilmlar uzviy bog‘liq holda rivoj topdi. ІX asr boshlari va birinchi yarmida arab xalifaligi poytaxti Bag‘doddagi “Bayt ul-Hikma” ilmiy markazining dovrug‘ini ko‘tarishda O‘rta Osiyodan borgan Xorazmiy, Farg‘oniy, Javhariy, Abu Mansur. At-Turkiy, Marvaziy kabi yosh olimlarning aniq va tabiiy fanlar sohasidagi faol xizmatlari ulkan ahamiyatga ega bo‘ldi.
Insoniyat sivilizatsiyasida, ilm-fan taraqqiyotida ulkan hissa qo‘shgan olim al-Xorazimiydir. U kishining to‘liq ismi Abu Jaʼfar (Abu Abdulloh) Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783, Xiva — 850, Bag‘dod) — Markaziy Osiyolik buyuk matematik, astronom, geograf, fan tarixidagi ilk qomusiy olimlardan. 819 y.da Bag‘dodni egallagan al-Maʼmun turkistonlik olimlardan Xorazimiy, Ahmad al-Farg‘oniy, Habash al-Hosib Marvaziy, Abul Abbos Javhariy va boshqalarni o‘zi bilan olib ketib, o‘ziga xos ilmiy jamoa tashkil etgan. Bu jamoa fan tarixidagi dastlabki rosmana akademiya deb qaraladigan ilmiy mu-assasa — «Bayt ul-hikmat” («Donishmandlik uyi”) ning o‘zagini tashkil etgan. Bu akademiyada Xorazimiy yetakchi olim va ilmiy rahbar bo‘lgan.
Xorazimiyning bizgacha o‘ntacha asari to‘liq, qisman yoki ayrim parchalar tarzida yetib kelgan. Shu asarlarning o‘ziyoq ko‘rsatadiki, Xorazmiy insoniyat sivilizatsiyasiga buyuk hissa qo‘shgan olimdir. Amerikalik fan tarixchisi Jorj Sarton Xorazimiyni «O‘z zamonasining eng buyuk matematigi, agar barcha holatlar eʼtiborga olinsa, barcha zamonlarning eng buyuk matematiklaridan biri”, deb baholagan. Bunday baho Xorazimiyning matematika tarixida tutgan bekiyos o‘rni tufaylidir.
Fan tarixchisi Adam Mets iborasi bilan «Musulmon ренессанси» deb atalgan fan tarixidagi bu hodisa birinchi navbatda Xorazimiy nomi va ilmiy jasorati bilan bog‘liq.
Xorazimiy algebra faniga asos solgani, bu fan atamasi uning «Kitob muxtasar min hisob al-jabr val-muqobala” («Al-jabr val-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob”) asari nomidan kelib chiqqani yaxshi maʼlum. Xorazimiyning bu asari 12-asrning boshlarida Seviliyalik Robert Chester tomonidan lotinchaga tarjima qilingan, nomi qisqarib «aljebra” (fransuz, ingliz tillarida), «algebra” (nemis, rus tillarida) deb atala boshlagan va fan nomiga aylanib ketgan. Bir necha asrlar Yevropa ilm dargohlarida asosiy darslik hisoblanib kelingan. O‘nlik pozitsion hisoblash sistemasi Yevropaga tarqalishiga sabab bo‘ldi. Uning nomi fanda "al-Xorazmiy " – algoritm shaklida fanda abadiy o‘rnashib qoldi.
Xorazmiyning fan taraqqiyotida chuqur iz qoldirgan yana bir asari «Zij”dir. U nazariy astronomiya va astronomik jadvallardan iborat bo‘lib, arabcha qo‘lyozmalari saklanmagan, Masla-ma al-Majritiy (10-a.) tomonidan qayta ishlangan variantning lotinchaga va yahudiychaga tarjimalari yetib kelgan. Xorazmiy «Zij”i ham astronomiya va trigonometriyaning keyingi taraqqiyotida namuna vazifasini o‘tagan.
Xorazmiy yunon olimi Ptolemeydan keyin yashagan buyuk geograflaridan birinchisi sanaladi. Uning «Surat al-Arz” asari (boshqa nomi «Al-Xorazm geografiyasi”, to‘liq nomi Ptolemey taklif etgan «Geografiya” kitobidan Abu Jaʼfar Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy taskin etgan Yer surati — shaharlar, tog‘lar, dengizlar, orollar va daryolar kitobi”) fan tarixidagi muhim manbalardan biridir. Xorazimiy. geografiya tarixida birinchi marta Tinch okeanini tilga oladi. U o‘zi yashagan joylardan juda uzoqdagi boshka obʼektlar: Atlantika va Hind okeanlaridagi orollar, jumladan, Buyuk Britaniya, Irlandiya, Sarandib (Shri Lanka) joylashuvini to‘g‘ri tasvirlaydi. Kitobda tasvirlangan xaritalar xaritagrafiya tarixida muhim o‘rin tutadi. Bu kitob 12-asrdayok, lotin tiliga tarjima qilingan va geografiya fani rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan.
Xorazmiyning «Kitob at-tarix” (Xorazmiy «Tarix”i) asarida Muhammad (as) hayoti bilan bog‘liq sanalar, islom tarixidagi muhorabalar, Quyosh tutilishlari, 713 yil 10 martda Antioxiya shahrida yuz bergan dahshatli zilzila, xalifalikdagi siyosiy hodisalar qayd etilgan. Afsuski, bu asar bizgacha yetib kelmagan. Lekin undan olingan ko‘chirmalar juda ko‘p tarixnavis olimlar (Beruniy, Yoqut Rumiy, Yaʼqubiy, Elias Bar Shinoyi, Hamza Isfahoniy, at-Tabariy, al-Masʼudiy va b.) kitoblarida uchraydi. Bundan ko‘rinadiki, Xorazmiyning «Tarix”i o‘z davrida mashhur bo‘lgan va keng tarqalgan. Asar usha davrning boshka tarixchilar yozgan kitoblaridan voqealarni aniq qayd etilishi bilan ajralib turadi.
Prezidentimiz I.A.Karimov "Yuksak maʼnaviyat yengimas kuch" asarida quyidagi fikrni bildiradi: "Muhammad Muso Xorazmiyning o‘nlik sanoq sistemasini, algoritm va algebra tushunchalarini dunyoda birinchi bo‘lib ilm-fan sohasiga joriy etgani va shu asosda aniq fanlar rivoji uchun o‘z vaqtida mustahkam asos yaratgani umuminsoniy taraqqiyot rivojida qanday katta ahamiyatga ega bo‘lganini barchamiz yaxshi bilamiz. Bugungi kunda odamzotning ilm-fan va zamonaviy texnologiyalar borasida erishayotgan ulkan yutuqlarini ko‘z oldimizga keltirar ekanmiz, beixtiyor ana shu buyuk bobomiz misolida bunday yuksak marralarga erishishda o‘zbek xalqining ham munosib hissasi borligidan qalbimiz iftixorga to‘ladi"^[3].
O‘rta asrlarda yashagan Markaziy Osiyolik olimlar orasida Ahmad al -Farg‘oniy tabiiyotshunos olim sifatida katta shuhratga ega bo‘lgan. Sharkda Al-Farg‘oniy, Yevropada Alfraganus (Alfraganus) taxalluslari bilan mashhur bo‘lib, ilk o‘rta asr falakiyot, riyoziyot va geografiya ilmlari yo‘nalishida tadqiqotlar olib borib, tabiiy fanlar taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan allomadir.
Uning asosiy astronomik asari — «Kitob al-harakat as-samoviya va javomiʼ ilm an-nujum” («Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi”). Bu asar «Astronomiya asoslari haqidagi kitob» nomi bilan ham maʼlum bo‘lib, 1145 va 1175 yillarda Yevropada lotin tiliga tarjima etiladi. Shundan so‘ng Ahmad al-Farg‘oniy nomi lotinlashtirilib, «Alfraganus” shaklida G‘arbda shuhrat topadi. Uning «Astronomiya asoslari haqidagi kitob» asaridan bir necha asrlar davomida Yevropa universitetlarida astronomiya fani bo‘yicha asosiy darslik sifatida foydalanilgan, chunki bu kitob zamonasidagi astronomiya haqidagi eng muhim va zarur bo‘lgan bilimlarni o‘z ichiga olgan. Uning geografiyaga oid bo‘limi Yer yuzidagi mamlakatlar va shaharlar haqidagi eng boshlang‘ich va zaruriy bilimlarga bag‘ishlangan bo‘lib, «Yerdagi maʼlum mamlakatlar va shaharlarning nomlari va har bir iklimdagi hodisalar ҳақида» deb ataladi. Asarda falakiyot va geogr. ilmlarining asosiy mazmuni, vazifa-lari va qismlari tushunarli dalillar asosida sodda qilib bayon etiladi. Umuman Axmad al-Farg‘oniyning «Astronomiya asoslari haqidagi kitob» asari o‘rta asr musulmon Sharqi mamlakatlaridagi, so‘ng Ispaniya orqali Yevropa mamlakatlaridagi astronomiya ilmining rivojini boshlab berdi.
832 — 833 y.larda Ahmad al-Farg‘oniy Shom (Suriya) shimolidagi Sinjor dashtida Tadmur va ar-Raqqa oraligida yer meridiani bir darajasining uzunligini o‘lchashda qatnashdi. Xalifa buyrug‘iga binoan Nil daryosidagi suv sathini o‘lchaydigan inshoot barpo etish uchun Misrning Qohira yaqinidagi Razvo orolida nilometrni yasagan. Ilmiy-texnik va meʼmoriy jihatdan g‘oyat ulug‘vor bu qurilma Nil daryosining Sayyolat ul-Rod mavzesida hozirga qadar saqlanib qolgan.
Ovro‘pa Uyg‘onish davrining buyuk namoyondalari uning asarlaridan yaxshi xabardor bo‘lgan. Yevropa Uyg‘onish davrining mashhur olimi Regiomontan 15-a.da Avstriya va Italiya universitetlarida astronomiyaga doir maʼruzalarini Ahmad al Farg‘oniy asarlari asosida o‘qigan. Ahmad al-Farg‘oniy nomi Dante (14-a.) va Shiller (18-a.) tomonidan asarlarida tilga olinadi. Yevropa olimlaridan D’alamber, Brokelman, X. Zuter, I. Yu. Krachkovskiy, A. P. Yushkevich va B. A. Rozenfeld Ahmad al-Farg‘oniyning ijodiga va qoldirgan ilmiy merosiga yuqori baho berganlar.
Prezidentimiz Islom Karimov Ahmad Farg‘oniy haqida shunday deydi: "Yana bir ulug‘ ajdodimiz — Ahmad Farg‘oniy insoniyat tarixidagi ilk Uyg‘onish davrining eng zabardast va kuchli namoyandasi, o‘z zamonasining fundamental fan asoschilaridan biri sifatida bashariyat dunyoqarashi va maʼnaviyatining rivojlanishiga beqiyos taʼsir ko‘rsatdi. Uning bebaho merosi o‘z davri olimlari uchun dasturilamal bo‘lib xizmat qilgani tarixiy manbalar orqali yaxshi maʼlum. Allomaning «Astronomiya asoslari haqida китоб» nomli asari o‘n ikkinchi asrdayoq lotin va ivrit tillariga tarjima etilgani ham bu fikrning dalilidir.
Yevropada Al-Fraganus nomi bilan mashhur bo‘lgan bu allomaning ilm-fan rivojidagi nufuzi shu qadar yuksak ediki, uning ismi sharifi yer kurrasidagina emas, balki samoda ham shuhrat topdi. O‘n oltinchi asrda Oydagi kraterlardan bi-riga uning nomi berilgani bu fikrni isbotlaydi. Atoqli astronom Yan Geveliy tomonidan 1647 yili nashr qilingan «Selenografiya” kitobida Oydagi kraterlardan ikkitasi ikki buyuk vatandoshimiz — Ahmad Farg‘oniy va Mirzo Ulug‘bek nomi bilan ataladi"^[4].
"Bayt ul hikma" da faoliyat olib ko‘rsatgan yana bir Markaziy Osiyolik olim Axmad al Marvaziydir. U xalifa al Maʼmun davrida olib borgan tajriba va ilmiy tadqiqotlarda eng faol ishtirok etgan olimlardan bo‘lib, 832-833 yillarda Sinjor dashtida Tadmur va ar-Raqqa oraligida yer meridiani bir darajasining uzunligini o‘lchash ishlarida qatnashgan. Al Marvaziy fanga birinchi bo‘lib, tangens va katangens tushunchalarini va ularning funksiyaviy jadvallarini kiritadi.
Olimning asarlarida bayon qilingan tangens, katangens tushunchalari trigonometriya rivojiga qo‘shgan ulkan hissa bo‘ldi^[5].
Bundan tashqari “Baytul hikma”da Yahyo ibn Abu Mansur, Axmad as-Saraxsiy, Abbos al-Javxariy, Abdulloh ibn Amajur at-Turkiy, Axmad as-Sag‘oniylar faoliyat olib borib, tabiiy va ijtimoiy-gumanitar fanlar taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shganlar. Masalan, Yahyo ibn Abu Mansur qalamiga mansub “Al-Maʼmunning tekshirilgan ziji” – o‘sha davrda astronomic tadqiqotlarning hosilasidir. Uning astronomiyaga oid ko‘plab asarlar yozgani qayd yetilgan.
Axmad as-Saraxsiy esa falsafa, astronomiya, arifmetika, musiqa nazariyasi va tabobatga oid ko‘plab asarlar bitgan.
Abbos al-Javhariy buyuk astronom bo‘lib, baʼzi sayyoralar, Quyosh va Oyning o‘rnini aniqlagan musulmon olamida birinchi bo‘lib astronomic kuzatishlar olib brogan shaxslardan biridir. Yevklid geometriyasi sharhlash bilan birga uni takomillashtirgan^[6].
Abdulloh ibn Amajur at-Turkiy ham astronomiyaga oid ko‘plab asarlar muallifidir. Axmad as-Sag‘oniy ham astronomiya, geometriyaga oid ko‘plab asarlar yozgan.
Insoniyat ilm-fan va madaniyati taraqqiyotida ulkan hissa qo‘shgan qomusiy olim Ibn Sinodir. To‘liq ismi Abu Ali al-Hu-sayn ibn Abdulloh ibn al-Hasan ibn Ali (980.8, Afshona qishlog‘i — 1037.18.6, Hamadon sh., Eron) G‘arbda Avitsenna nomi bilan mashhur. Zamondoshlari Ibn Sino ni «Shayx ar-rais” («donishmandlar sardori, allomalar boshlig‘i”); «Sharaf al-mulk” («o‘lka, mamlakatning obro‘si, sharafi”), «hujjat al-haqq” («rostlikka dalil”); «Hakim al-vazir” («donishmand, tadbirkor vazir”) deb ataganlar. Jahon fani tarixida Ibn Sino qomusiy olim sifatida tan olingan, chunki u o‘z davridagi mavjud fanlarning qariyb barchasi bilan shug‘ullangan va ularga oid asarlar yozgan. Turli manbalarda uning 450 dan ortiq asar yozganligi qayd etilgan, lekin bizgacha ularning 242 (160) tasi yetib kelgan. Shulardan 80 tasi falsafaga, 43 tasi tabobatga oid bo‘lib, qolganlari mantiq, psixologiya, tabiiyot, astronomiya, mat., musiqa, kimyo, axloq, adabiyot va tilshunoslikka bag‘ishlangan. Lekin bu asarlarning hammasi ham olimlar tomonidan bir xilda o‘rganilgan emas. Ibn Sino ning ko‘proq falsafa va tibga oid kitoblari jaxrnning ko‘pgina tillariga tarjima etilib, asrlar davomida qayta-qayta nashr qilib kelinmoqda, lekin shu bilan bir vaqtda, boshqa ko‘p asarlari hali qo‘lyozma holida o‘z tadqiqotchilarini kutyapti.
" Ana shunday noyob fazilatlar sohibi bo‘lmish mashhur alloma Ibn Sinoning «Tib қонунлари» asari necha asrlar davomida Yevropaning eng nufuzli oliy o‘quv yurtlarida asosiy tibbiyot darsliklaridan biri sifatida o‘qitib kelingani, dunyo miqyosida «Meditsina”, «Sog‘lom turmush тарзи» degan tushunchalarning fundamen-tal asosi bo‘lib xizmat qilgani, albatta, chuqur hayotiy va ilmiy zaminga ega. Aniqroq qilib ayt-ganda, bu benazir allomaning butun ilmiy fao-liyati dunyo taraqqiyotini insonparvarlik ru-hida, yaʼni, maʼnaviy negizda rivojlantirishga ulkan taʼsir o‘tkazdi, deb aytishga barcha asos-lar bor"^[7].
Ibn Sinoo‘z davridagi tabiiy fanlarning rivojiga ham ulkan hissa qo‘shgan olimdir. Uning tabiiy-ilmiy qarashlari «Kitob ash-shifo” ning tabiiy fanlarga oid qismida bayon qilingan.
Ibn Sinoyoshligidan astronomiyaga qiziqqan va bu qiziqish umrining oxirigacha saklangan. U 8 ta mustaqil risola hamda «Kitob ash-shifo” va «Donishnoma” ning riyoziyot qismlarida astronomiyaga alohida boblarni ba-g‘ishlagan. Ptolemeyning «Almagest” ini qayta ishlab, shuning asosida amaliy astronomiya bo‘yicha qo‘llanma yaratgan. Ibn SinoJurjon shahrining geografik uzunligini o‘z davri uchun butunlay yangi bo‘lgan usul — Oyning eng baland nuktasini kuzatish opkali aniklab bergan. Beruniy «Geodeziya” asarida bu usulning to‘g‘riligi haqida gapirib, uni faqat Ibn Sino nomi bilan bog‘laydi. Bu usul Yevropada 500 yildan keyin (1514 y.) astronom Verner tomonidan yangidan kashf qilindi.
Matematika sohasida Ibn SinoEvklidning «Negizlar” kitobini qayta ishlab, unga sharh va to‘ldirishlar kiritdi, geometrik o‘lchamlarga arifmetik terminologiya qo‘lladi, «son” tushunchasi doirasini «natural сон» dan ancha kengaytirdi.
Ibn Sino o‘z davridagi ilmlar tasnifi masalasiga ham jiddiy eʼtibor b-n karadi va bu soqada «Aqsom al-ulum al-aqliya” («Aqliy ilmlar tasnifi”) nomli asar yezdi. Unda olim akliy ilmlarni hikmat — falsafa ilmlari deb olib, ularni nazariy va amaliy qismlarga bo‘ldi. Nazariy ilmlar haqiqatni bilishga, amaliy ilmlar yaxshi ish-arni bajarishga qaratilgan. Nazariy falsafa 3 ga bo‘linadi: 1) quyi darajadagi ilm, yaʼni tabiatshunoslik (tib, kimyo, astrologiya va b.); 2) o‘rta darajadagi ilm — mat. (geometriya, arifmetika, astronomiya, musiqa); 3) oliy darajadagi ilm — metafizika (ilohiyot). Amaliy falsafa ham uch kiyem (axloq, iqtisod va siyosat) ga bo‘linib, birinchisida bitta shaxe, uning feʼl-atvori qanday bo‘lishi haqida; ikkinchisida insonlarning oilada, xo‘jalik ishlarida bir-biri bilan munosabatlari qanday bo‘lishi va uchinchisida shahar yoki o‘lka miqyosida kishilarning bir-biri bilan munosabati qanday bo‘lishi, davlatni idora qilish haqida ran boradi. Bu turkumlar ham mayda tarmoqlarga bo‘linib ketadi. Asarda 29 ilm tarmog‘i tilga olinadi
Uyg‘onish davri miniatyura va suratlarida Ibn Sino mashhur qadimgi yunon olimlari Aristotel, Galen, Gippokrat, Ptolemey, Evklid bilan bir qatorda tasvirlangan. O‘simliklarning birinchi ilmiy tasnifini yaratgan tabiatshunos Karl Linney doimo yashil bo‘lib turuvchi bir o‘simlikni Ibn Sino sharafiga "Avitseniya" deb atadi^[8]. Belgiyada Ibn Sino xotirasiga haykal o‘rnatilgan. Bu ham Yevropa xalqinng Ibn Sinoga ehtiromi timsolidir.
O‘rta asrning Markaziy Osiyolik yana bir qomusiy allomasi Abu Rayhon Beruniy (973.4.9, qad. Kot (Kat) sh.— 1048.11.12. G‘azna (hoz. Afg‘onistonda)— o‘z zamonasining hamma fanlarini, birinchi navbatda falakiyot (astronomiya), fizika, riyoziyot (mat.), maʼdanshunoslik fanlarini puxta egallagan. Bu fanlar taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi bilan uning nomi dunyo fanining buyuk siymolari qatoridan joy oldi. "Milliy tariximizning yana bir yorqin yulduzi Abu Rayhon Beruniy faoliyatiga haqqoniy baho berar ekan, amerikalik fan tarixchisi Sarton XI asrni «Beruniy асри» deb taʼriflaydi.Bunday yuksak va haqli baho avvalo qomusiy tafakkur sohibi bo‘lmish buyuk vatandoshimizning ilm-fan taraqqiyotiga qo‘shgan beqiyos hissasi bilan izohlanadi. Shu o‘rinda taʼkidlash joizki, Beruniy ilmiy masalalarda ham, tarixiy voqea-hodisalarga, o‘z zamondoshlariga baho berishda ham o‘ta xolislik va haqqoniylik bilan fikr yuritgan. Shu bois ham u hayotda ko‘p aziyatlar chekkan, hatto umrining oxirida turmush qiyinchiliklariga duchor bo‘lgan, ammo har qanday og‘ir sharoitga qaramasdan, eʼtiqodidan qaytmagani uning o‘z maʼnaviy ideallariga naqadar sodiq bo‘lganidan dalolat beradi"^[9].
Beruniy fanning hamma sohalarida samarali ijod qilgan edi. Uning ilmiy merosi juda keng va rang-barang. B.ning ilmiy ish sohasidagi zo‘r qobiliyati uning ko‘pchilik zamondoshlari va keyingi olimlar tomonidan eʼtirof etilgan. Uning asarlari mavzu jihatdan turli-tuman. Ko‘pchilik asarlari o‘z zamo-nasida o‘ziga xos bir ensiklopediya hisoblangan. Asarlarining 70 tasi falakiyot, 20 tasi riyoziyot, 12 tasi geogr. va geodeziya, 3 tasi maʼdanshu noslik, 4 tasi xaritagrafiya, 3 tasi iklimshunoslik, biri fizika, biri dorishunoslik, 15 tasi tarix va elshunoslik, 4 tasi falsafa, 18 tasi adabiyot va b. fanlarga oiddir. B. turli tillardan bir qancha ilmiy va adabiy asarlarni tarjima ham qilgan. Afsuski, hozircha olimning faqat 28: asarigina maʼlum. Krlganlari bizgacha yetib kelmagan yoki hali topilgani-cha yo‘q. B. ijodini o‘rganish, uning asarlarini nashr etish, boshqa tillarga tarjima qilish ishlari o‘tgan asr oxir-»1-laridan boshlandi. Uning «Kadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, «Hindiston”, «Geodeziya”, «Mineralogiya”, «Masʼud qonuni”, «Munajjimlg‘ sanʼatidan boshlang‘ich тушунчалар» va b. asarlarining matni nashr etild”: turli tillarga tarjima qilindi. Tanlangan asarlari rus va uzbek tillarida chop etildi.
Tabiiy fanlar tarixida B.ning abadiy qoladigan xizmati shundaki, u o‘zining ilmiy tadqiqot ishlarida o‘zi ishlab chiqqan ilmits tadqiqot metodiga, tajriba va kuzatishlariga suyandi. Kuzatish va tajriba metodini misli ko‘rilmagan darajada yuqori ko‘tardi, bu uning tajribaviy bilimlar sohasidagi zo‘r yutug‘idir. Olim o‘z oldiga fanni aniq maʼlumotlar bilan boyitish, nazariyalarini ishlab chiqish, yangi usul va qonunlarini ochish vazifalarini qo‘ygan.
Tabiatshunoslik va astronomiyaga oid ilmlarni rivoji XII-XIII asrda Mahmud Chag‘miyoniy nomi bilan bog‘liq. Astronomiya sohasida yirik kashfiyotlar qilgan. Uning asarlarida insonni o‘rab turgan olamning umumiy tuzilishi, samoviy sayyoralarning holati, Quyosh yilining uzunlig va shu kabi muammolar o‘z yechimini topgan.
Markaziy Osiyoda tabiiy fanlartaraqqiyotining navbatdagi bosqichi temuriylar tarixi bilan bog‘liq. Amir Temur ilm-fan rivoji uchun gamxurlik kilishi tufayli Samarkand dunyoning maʼrifiy markaziga aylandi. Mashxur olimlar Samarkandga keldi. Masalan, Kozizoda Rumiy, tabib Xusomiddin Kermoniy, falakiyotshunos Mavlono Axmad, Ulugbek davrida turli mamlakatlardan kelgan 100 dan ortik olimlar ilmiy va ijodiy faoliyat kursatgan. Falakiyotshunoslik fanida Ulugbek, Kozizoda Rumiy, Giyosiddin Jamshid va Ali Kushchilar yangi kashfiyotlar kildi. Tarix ilmida Sharofiddin Ali Yazdiy, Xofizi Abru, Abdurazzok Samarkandiy, Mirxond, Xondamir, Zayniddin Vosifiy va boshkalar kimmatli asarlar yaratdi. Mirzo Ulugbek davrida Samarkandda birinchi Akademiyaga asos solindi, yer kurrasini ulchash va falakiyotshunoslik jadvallarini tuzish ishlari amalga oshirildi. Samarkand rasadxonasida Ulugbek matematika, geometriya, falakiyotshunoslikda chukur bilimlar soxibi edi. Ali Kushchi, Muxammad Xavofiylar uning sevimli shogirdlari bulgan. Mirzo Ulugbek “Zich” asarida VIII-XI asrlarda boshlangan falakkiyot ilmiga oid anʼanani davom ettirib, yukori darajaga kutaradi. Matematikaga doir “bir daraja sinusni aniklash xakida risola”, Falakiyotshunoslikka oid “Risolai Ulugbek” va “Musika ilmi xakida risola” kabiasarlar yozdi.
Mirzo Ulugbek va uning ilmiy akademiyasi faoliyatiga Prezidentimiz Islom Karimov quyudagicha taʼrif beradi: "Buyuk Amir Temurning nabirasi, benazir alloma Mirzo Ulug‘bekning o‘rta asrlar sharoi-tida namoyon etgan ilmiy jasorati bugungi kun olimlarini ham hayratga solmasdan qo‘ymaydi. Taqdir bu ulug‘ zotning zimmasiga behad ulkan va mashaqqatli vazifalar yukladi. Buyuk sarkar-da Amir Temur bunyod etgan saltanatning vorisi bo‘lishdek o‘ta masʼuliyatli vazifa aynan unga na-sib etdi. Mirzo Ulug‘bek qariyb qirq yil mobaynida Movarounnahr diyorining donishmand hukmdori sifatida xalqning azaliy orzusi — tinchlik, totuvlik, ilm-fan va madaniyatni taraqqiy toptirish yo‘lida ulkan shijoat va matonat ko‘rsatdi.
Bu benazir alloma o‘zida minglab yulduzlarning harakatini jamlagan mukammal astronomik jadvalni yaratdi. Ushbu jadvalda zikr etilgan ilmiy maʼlumotlarning naqadar aniq va to‘g‘ri ekanini bugungi eng zamonaviy asboblar ham tasdiqlaydi. Ulug‘bekning hayoti va ilmiy faoliyati xalqimiz maʼnaviyatining poydevoriga qo‘yilgan tamal toshlaridan biri bo‘lib, yurtimizda bundan necha zamonlar oldin fundamental fanlarni rivojlantirishga qanchalik katta ahamiyat berilganini ko‘rsatadi. «Ziji jadidi Кўрагоний» deb nomlangan Ulug‘bek astronomik jadvali o‘rta asrlarda lotin tiliga tarjima qilinib, Yevropa olimlari orasida keng tarqalgani fikrimizning yaqqol isbotidir.
Bu haqda so‘z yuritar ekanmiz, beixtiyor 1996 yili Parijda YuNESKOning o‘sha paytdagi Bosh kotibi Federiko Mayor janoblari bilan bo‘lgan bir suhbat yodimga tushadi. O‘shanda janob Mayor Ulug‘bekning ilmiy merosini yuksak baholab, uning yulduzlar harakatiga oid hisob-kitoblari bugungi kunda kompyuter yordamida tekshirib ko‘rilganda atigi bir necha daqiqaga farq qilishi aniqlandi, degan gapni aytib qoldi. Shunda men unga javoban, yo‘q, janob Federiko Mayor, Ulug‘bek xato qilgan bo‘lishi mumkin emas, balki kompyuterlar xato qilgan bo‘lishi mumkin, degan edim. Garchi bu gap do‘stona lutf tariqasida aytilgan bo‘lsa-da, o‘ylaymanki, uning zamirida chuqur haqiqat mujassam"^[10].
Vatanimizdan yetishib chiqqan buyuk qomusiy olimlar tabiiy ilmiy fanlar Bilan bir qatorda ijtimoiy gumanitar bilimlar sohasida ham kata muvaffaqiyatga erishadilar. Forobiy, Zamaxshariy, Aziziddin Nasafiy,, Narshaxiy, Yusuf Xos Xojib, mahmud Qoshg‘ariy, Lutfiy, Sakokiy,Navoiy, Bobur shular jumlasidandir. Ayniqsa Folrobiy taʼlimoti Dune ahamiyatiga molik bo‘ldgan maʼnaviy durdonadir.
Forobiy (taxallusi; to‘liq nomi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzlug‘ Tarxon Forobiy) (873, Forob sh. — 950, Damashq) — Markaziy Osiyoning ulug‘ mutafakkiri va qomusiy olimi. Yunon falsafasini chuqur bilgani, unga sharxlar bitganligi va jahonga targ‘ib qilgani hamda zamonasining ilmlarini puxta o‘zlashti-rib, fanlar rivojiga ulkan hissa qo‘shgani uchun «al-Muallim as-soniy” («Ikkinchi muallim”, Aristoteldan keyin), «Sharq Арастуси» nomlariga sazovor bo‘ldi. Mavjud maʼlumotlarga qaraganda, Forobiy. 160 dan ortiq asar yozgan. Lekin ularning aksariyati bizgacha yetib kelmagan. Shunga qaramay, mavjud risolalarining o‘ziyoq uning buyuk olim ekanligidan dalolat beradi.
Forobiyning asosiy asarlari: «Falsafani o‘rganishdan oldin nimani bilish kerakligi to‘g‘risida”, «Falsafiy savollar va ularga javoblar”, «Ensik-lopediyadan mantiq bo‘limining bir qismi”, «Taliqot” (sharhlar), «Inson aʼzolari haqida risola”, «Bo‘shliq aqida maqola”, «Donolik asoslari”, «Falsafaning maʼnosi va kelib chiqishi”, «Hayvon aʼzolari, funksiya-si va potensiyasi”, «Mantiq to‘g‘ri-sidagi risolaga muqaddima”, «Mantiq ilmiga kirish”, «Ilmlarning kelib chiqishi haqida”, «Musiqa haqida katta kitob”, «Baxt-saodatga erishuv haqida”, «Masalalar mohiyati”, «Buyuk kishilarning naqllari”, «Ihso al-ulum”, «Hikmat maʼnolari”, «Aql to‘g‘risida”, «Ilmlar va sanʼatlar fazilati”, «Qonunlar haqida kitob”, «Substansiya haqida so‘z”, «Falak hara-katining doimiyligi haqida”, «Sheʼr va qofiyalar haqida kitob”, «Hajm va miqdor haqida so‘z”, «Musiqa haqida so‘z”, «Fizika usullari haqida kitob”, «Fazilatli xulqlar”, «Fozil shahar aholisining fikrlari”, «Jismlar va aksidensiya-larning ibtidosi haqida”, «Aristotel «Metafizika” kitobining maqsadi тўғрисида» va b.
Olimning ilm-fan oldidagi xizmatlaridan biri uning yunon mutafakkirlari asarlarini sharxlaganligi va ularni yangi g‘oyalar bilan boyitganligidir. Alloma, eng avvalo, Arastu asarlariga sharhlar bitgan, uning naturfalsafiy g‘oyalarining targ‘ibotchisi va davomchisi sifatida tanilgan. Forobiy shuningdek, Aflotun, Aleksandr Afrodiziyskiy, Yevklid, Ptolemey, Porfiriy asarlariga ham sharhlap yozganligi maʼlum. Bulardan tashqari, Gippokrat, Epikur, Anaksagor, Diogen, Xrisipp, Aristipp, Suqrot, Zenon asarlaridan xabardor bo‘lgan hamda epikurchilar, stoiklar, pifagorchilar, kiniklar maktablarini yaxshi bilgan. Fororbiy o‘rta asrda mukammal hisoblangan ilmlar tasnifini yaratdi. U «Ilmlarning kelib chiqishi haqida”, «Ilmlarning tasnifi ҳақида» nomli risolalarida o‘sha davrda maʼlum bo‘lgan 30 ga yaqin ilm sohasining tavsifi va taf-silotini bayon qilib berdi. Mutafakkir tabiat va inson organizmiga xos bo‘lgan tabiiy jarayonlarni o‘rganuvchi ilm sohalarini birinchi o‘ringa qo‘ydi. Forobiy ilmlarni quyidagicha tasniflaydi: 1) til haqidagi ilm (grammatika, orfografiya, sheʼriyat, to‘g‘ri yozuv va b.ni o‘z ichiga oladi); 2) mantiq (8 bo‘limdan iborat bo‘lib, tushuncha, muhokama, xulosa, sillogistika, dialektika, sofistika va b.ni o‘z ichiga oladi); 3) matematika. (arifmetika, geometirya, astronomiya, mexanika, optika, sayyoralar, musiqa va og‘irlik haqidagi ilmdan iborat); 4) tabiiy ilmlar, ilo-hiy ilmlar yoki metafizika; 5) shahar haqidagi ilm (siyosiy ilm, fiqh, ped., axloqshunoslik va kalom kiradi).
Forbiy dunyoqarashida ijtimoiy-siyosiy va axloqiy fikrlar ham muhim o‘rinni egallaydi. Allomaning «Baxt-saodatga erishuv haqida”, «Fozil shahar aholisining fikrlari”, «Buyuk kishilarning naqllari”, «Musiqa haqida katta kitob”, «Fuqarolik сиёсати» va b. asarlari jamiyat va uni boshqarish, axloq-odob va taʼlim-tarbiya masalalariga bag‘ishlangan.
F. Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatla-ri faylasuflari orasida birinchi bo‘lib, jamiyatning kelib chiqishi, uning maqsad va vazifalari haqidagi taʼlimotni ishlab chikdi. O‘rta asr sharoitida jamiyat tabiiy ravishda kelib chiqqanligini, inson faqat boshqalar yordamida hayot qiyinchiliklariga qarshi kurasha olishi mumkinligini asoslab berdi. «Har bir inson, — deydi F., — o‘z tabiati bilann shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko‘p narsalarga muhtoj bo‘ladi, u bir o‘zi bunday narsalarni qo‘lga kirita olmaydi, ularga ega bo‘lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug‘iladi... Bunday jamoa aʼzolarining faoliyati bir butun holda ularning har biriga yashash va yetuklikka erishuv uchun zarur bo‘lgan narsalarni yetkazib beradi. Shuning uchun insonlar ko‘paydilar va yerning aholi yashaydigan qismiga o‘rnashdilar, natijada inson jamoasi vujudga keldi”. Shaharlar, uning fikricha, insonlarning jamoa bo‘lib uyushishining oliy shakli bo‘lib, unda insoniy barkamol bo‘lib yetishishi uchun zaruriy sharoitlar bo‘ladi. F. insonlar tabiiy ehtiyoj natijasida o‘zaro birlashib, jamoani tashkil qilganligini alo-hida taʼkidlaydi.
F. ulug‘ gumanist, insonparvar fay-lasuf sifatida inson qadr-qimmati-ni kamsituvchi va o‘zga mamlakatlarni bosib olishga asoslangan jamiyatga qarshi chiqadi. Mutafakkir odamlarni tinch-totuv va o‘zaro hamkorlikda yashashga, insonparvar bo‘lishga daʼvat etadi. «Odamlarga nisbatan ularni birlashtiruvchi boshlang‘ich asos inso-niylikdir, shuning uchun odamlar insoniyat turkumiga kirganliklari uchun o‘zaro tinchlikda yashamoklari lozim”, — deydi mutafakkir.
F.ning dunyoqarashi, uning jamiyat va axloq to‘g‘risida yaratgan yaxlit taʼlimoti ilk o‘rta asrlar va keyingi davrlarda ijtimoiy-falsafiy, siyosiy va axloqiy fikr rivojida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Uning qarashlari Sharq mamlakatlariga keng yoyildi. O‘rta asr mutafakkirlari Ibn Xallikon, Ibn al-Kiftiy, Ibn Abi Usabiʼa, Bayhaqiy, Ibn Sino, Ibn Boja, Umar Xayyom, Beruniy, Ibn Rushd, Ibn Xaldun va b. Forobiyning taʼlimotini chuqur o‘rganib, uni yangi g‘oyalar bilan boyitganlar. Buyuk mutafakkir va shoirlar-dan Alisher Navoiy va Abdurahmon Jomiy, Jaloliddin Davoniy F.ning ijtimoiy-falsafiy, siyosiy va axlo-qiy taʼlimotidan bahramand bo‘lganlar.
F. ilgari surgan fikrlar 16—20-asarda ham musulmon mamlakatlari olimlari tomonidan katta qiziqish b-n o‘rganildi. Mutafakkir qoldirgan meros faqat Sharq mamlakatlarida emas, balki Yevropada ham tarqaldi va ijtimoiy-falsafiy fikr taraqqiyotida sezilarli taʼsir ko‘rsatdi.
Zamahshariy ham ijtimoiy gumanitar fanlar sohasida ko‘plab ilmi ymeros qolldirgan. Prezidentimiz «… o‘rta asrlarda Xorazm diyoridan olis Arabistonga borib, arab tili grammatikasini mukammal tarzda ishlab chiqqan, ilm-fanning ko‘plab boshqa sohalarida ham shuhrat qozongan Mahmud Zamahshariy bobomizni esga olaylik. O‘zining jismoniy nogironligiga qaramay, dunyoning ko‘plab mamlakatlariga mashaqqatli safarlar qilgan, teran bilimi va ilmiy salohi-yati bilan butun islom olamini lol qoldirgan bu zot, hech shubhasiz, xalqimiz uchun maʼnaviy yetuklik timsoli bo‘lib қолаверади»^[11].
Tarix va etnografiya sohasida Narshaxiy, Sharofiddin Ali Yazdiy, Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond, Xondamir singari kuplabsamarali ijodiy faoliyat olib bordilar.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, «Avesto”da ifodalangan falsafiy tamoyillar va milliy g‘oyalar, ezgulik va yovo‘zlik urtasidagi kurash, olam va odamning yaralishi, inson va uning kamoloti xaqidagi diniy va ilmiy karashlar, poklik, xalollik, mardlik kabi komil inson sifatlari bugungi dunyoqarash shakllanishiga samarali taʼsir utkazadi. Buyuk donishmand ajdodlarimizning ozodlik to‘g‘risidagi g‘oyalari, bu borada nixoyatda muxim axamiyatga molik. ayniksa, unlik sanok sistemasini butun insoniyat uchun eng kulay bo‘lgan xisoblash tizimiga aylantirgan, insoniyatga «algebra” fanini xadya etgan, algoritmik ketma-ketlik uslubi xaqidagi ilk g‘oyani kashf kilgan xamda Muxammad ibn Muso al-Xorazmiyning dunyoviy kashfiyotlari tabiatshunoslikka oid bir kator fanlarni kashf etib, tom maʼnoda shark naturfalsafasining otasi bo‘lgan, Abu Rayxon Beruniyning ijtimoiy-axlokiy karashlari bugungi kun uchun xam muxim. Falsafa tarixi, mantik, musikashunoslik, axlok singari soxalardan tashkari, sotsiologiyaga oid ilk falsafiy sistemani ishlab chikkan Abu Nasr Forobiyning adolatli jamiyat xaqidagi karashlarining o‘z urni bor. Nafakat meditsina fanining asoschilaridan, balki mantik ilmida xam mutafakkirlardan biri bo‘lgan ratsionalizm va irratsionalizmni sintez kilish asosida inson ruxiyatini nigilistik inkirozdan asrab kolgan, XX asr Gagb faylasuflari, ekzistensialistlari tomonidan Garbiy Evropani maʼnaviy tushkunlikdan kutkarilishida asos bo‘lgan apa shu g‘oya asoschisi - Abu Ali ibn Sinoning taʼlimoti xam bunda o‘z urniga ega.
Akmeologiya
Akmeologiya (yun. acme - cho'qqi, logos - ta'lim) - rivojlanish psixologiyasining shaxs individual rivojlanishining eng yuqori bosqichi va unga erishish mexanizmlarini o'rganadigan bo'limi. Akmeologiya fanlararo fan sifatida tabiiy, gumanitar va ijtimoiy fanlar chorrahasida vujudga kelgan. Akmeologiyani o'rganish markazida balog'at yoshidagi mavzu (30 - )50 yosh) - inson kamolotining eng yuqori bosqichi - "akme" ga erishish uchun faoliyatni amalga oshiradi. etuklik bo'yicha: u shaxs sifatida nimani ifodalaydi , mutaxassis, turmush o'rtog'i, ota-onasi, fuqarosi va boshqalar. Akmeologiya fan sifatida nafaqat "akme" ga erishish mexanizmlarini ochibgina qolmay, balki yosh odamning xatti-harakatlar modelini (xususan, bolalik va o'smirlik davrida) ishlab chiqadi, bu unga imkon qadar yaqinlashishiga imkon beradi. voyaga etganida "akme". "Akme" ning xarakteristikalari dinamik va xilma-xildir, ammo o'zgarmas muhim ko'rsatkich - bu insonning o'zini o'zi rivojlantirish va o'z-o'zini tarbiyalashga bo'lgan ehtiyoji, shuningdek, ushbu ehtiyojni qondirish uchun harakatlarni amalga oshirish.

O‘zbekiston Respublikasi “Ta'lim to‘g‘risidagi” Qonun 4-modda, Bilim olish huquqi.

4-modda. Bilim olish huquqi
Jinsi, tili, yoshi, irqiy, milliy mansubligi, e'tiqodi, dinga munosabati, ijtimoiy kelib chiqishi, xizmat turi, ijtimoiy mavqei, turar joyi, O‘zbekiston Respublikasi hududida qancha vaqt yashayotganligidan qat'i nazar, har kimga bilim olishda teng huquqlar kafolatlanadi.
Bilim olish huquqi:
davlat va nodavlat ta'lim muassasalarini rivojlantirish;
ishlab chiqarishdan ajralgan va ajralmagan holda ta'lim olishni tashkil etish;
ta'lim va kadrlar tayyorlash davlat dasturlari asosida bepul o‘qitish, shuningdek ta'lim muassasalarida shartnoma asosida to‘lov evaziga kasb-hunar o‘rgatish;
barcha turdagi ta'lim muassasalarining bitiruvchilari keyingi bosqichdagi o‘quv yurtlariga kirishda teng huquqlarga ega bo‘lishi;
oilada yoki o‘zi mustaqil ravishda bilim olgan fuqarolarga akkreditasiyadan o‘tgan ta'lim muassasalarida eksternat tartibida attestasiyadan o‘tish huquqini berish orqali ta'minlanadi.
Boshqa davlatlarning fuqarolari O‘zbekiston Respublikasida xalqaro shartnomalarga muvofiq bilim olish huquqiga ega.
Respublikada istiqomat qilayotgan fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar bilim olishda O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari bilan teng huquqlarga ega.

Ko‘rgazmali-harakat tafakkuri – tarixiy taraqqiyot davomida odamlar o‘z oldida turgan masalalarni dastlab amaliy faoliyat nuqtai-nazaridan hal qilgan va undan nazariy faoliyat kelib chiqqan (qadamlab, qarichlab, xovuchlab o‘lchash- geometriya fanining paydobo‘lishi).Har bir individning psixik taraqqiyoti jarayonida avval nazariy faoliyat emas, balki amaliy faoliyat asos qilib olinadi.Bunda o‘rganayotgan ob'ektlarni o‘z qo‘li bilan amaliy va tabiiy ravishda bo‘laklarga ajratadi, birlashtiradi va solishtirib ko‘radi(o‘yinchog‘ini ichida nima borligini bilish uchun uni bo‘zib, sindiradi).

Ko‘rgazmali-obrazli tafakkur – bu tafakkuri turi sodda shaklda 4 yoshdan boshlab paydo bo‘ladi. Bu yoshda bolalarda tafakko‘rning amaliy harakatlar bilan aloqasi saqlanib qolsa-da, lekin aloqa avvalgidek mustahkam, to‘g‘ri va bevosita bo‘lmaydi. Bunda mazkur obektni aniq idrok qilish va yaqqol tasavvur etish shartdir. J.Piajening eksperimenti(soqqa va non shaklidagi hamirlar).
Mavhum tafakkur – Bolalar amaliy va ko‘rgazmali-hissiy tajribalari asosida avval sodda shakldagi mavhum tafakkur, ya'ni mavhum tushunchalar shaklidagi tafakkur shakllanadi. Tafakkur bu yerda faqat amaliy harakatlar tarzida va ko‘rgazmali obraz shaklida emas, balki mavhum tushunchalar va muhokamalar shaklida namoyon bo‘ladi.
Konkret va abstrakt tafakkur
Tafakkur - konkret tafakkur va abstrakt tafakkur deb ikkiga bo‘linadi. Agar biz fikr yuritilayotgan narsani idrok qilsak yoki tasavvur qilsak, bu tafakkur konkret tafakkur deb ataladi.

Psixologiyaning tarmoklari.

Psixologiyaning aloxida tarmoklarini differensiasiya kilish eng avvalo ishlab chikarishdagi inson faoliyati kechadigan soxalar va ularning vazifalaridan kelib chikadi. Xozirgi davrga kelib psixologiyani inson shaxsi xakidagi eng muxim fanlardan biri sifatidagi axamiyatini xamma tan olmokda. Inson shaxsining esa bevosita kirib bormagan soxasini topish kiyin. Psixologiya iktisod, pedagogika, falsafa, mantik, sosiologiya va boshka ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan alokador fan xisoblanadi. Chunki xamma soxada inson shaxsi faoliyat kursatar ekan, xar bir soxada ishni samarali tashkil etish, olib borish uchun kishilar psixologiyasini, shaxslararo munosabatlar psixologiyasini, odamlarning turli vaziyatlardagi xulk-atvor normalarini bilish va shunga kura ish olib borish muximdir. Shuning uchun xozirgi davr mutaxassislari psixologik bilimlardan boxabar bulishlari lozimdir.

Psixologiyaning 300dan ortik tarmoklari fan sifatida rivojlanayotganligi xozirgi kunda psixologiyaning fanlar tizimida yanada mustaxkamlanayotganligidan dalolat beradi: masalan,

 umumiy psixologiya — psixik faoliyatning umumiy konuniyatlari va ularning uziga xos jixatlarini urganadigan maxsus soxasi;

 pedagogik psixologiya — kishiga ta'lim va tarbiya berishning psixologik konuniyatlarini urganishni uz predmeti deb biladi;

 yosh davr psixologiyasi — turli yoshdagi odamlarning tugilgandan to umrining oxirigacha psixik rivojlanish jarayonini, shaxsning shakllanishi va uzaro munosabatlari konuniyatlarini individning yoshiga mos tarzda uzgarishi tamoyillarini urganadi;

 ijtimoiy psixologiya — odamlarning jamiyatdagi birgalikdagi ish faoliyatlari natijasida ularda xosil buladigan tasavvurlar, fikrlar, e'tikodlar, xissiy kechinmalar va xulk-atvorlarini urganadi;

 mexnat psixologiyasi — kishi mexnat faoliyatining psixologik xususiyatlarini, mexnatni ilmiy asosda tashkil etishning psixologik jixatlarini, konuniyatlarini urganadi;

 muxandislik psixologiyasi — avtomatlashtirilgan boshkaruv sistemalari operatorining faoliyatini, odam — texnika urtasida funksiyalarni taksimlash va muvofiklashtirishning xususiyatlarini urganadi;

 yuridik psixologiya — xukuk sistemasining amal kilishi bilan boglik masalalarning psixologik asoslarini urganadi;

 xarbiy psixologiya — kishining xarbiy xarakatlar sharoitida namoyon buladigan xulk-atvorini, zobitlar bilan oddiy askarlar urtasidagi munosabatlarning psixologik jixatlarini urganadi;

 savdo psixologiyasi — jamiyatda tijoratning psixologik shart-sharoitlari, extiyojning individual, yoshga, jinsga oid xususiyatlarini, xaridorga xizmat kursatishning psixologik omillarini aniklaydi. Bu soxadan ajrab chikkan, modalar psixologiyasi inson didi va uning xulkda aks etishi kabi kator masalalarini urganadi;

 tibbiyot psixologiyasi — shifokor faoliyati psixologiyasini, bemor xulk-atvorining psixologik jixatlarini urganadi.

Emil ѐki tarbiya haqida romanining muallifi kim

Javob: Jon Jak Russo
Ibtidoiy davrdan boshlab J. t.ga alohida eʼtibor qaratilgan. Dastlab u jismoniy mashqlar, turli oʻyinlar, mehnat jarayonlari, ovchilik, harbiy harakatlarga oʻxshatilgan musobaqalar va sinovlar shaklida mavjud boʻlgan, turli marosimlarni aks ettirgan. Keyinchalik yoshlarni qilichbozlik, chavandozlik, kamondan otish, yakkama-yakka kurash mahoratiga oʻrgatish jamiyatning asosiy vazifalaridan biriga aylana borgan. Uygʻonish davrida J. t.ga eʼtibor yanada kuchaydi. Gumanistlar J. t.ni oʻquv dasturiga kiritishga uringanlar. J. t.ga oʻrta asrlarda Yevropada oilaviy tarbiya va maktabdagi pedagogik jarayonning muhim qismi sifatida karala boshlandi