Режа: O’zbekiston zaminida adolatli jamiyat to’G’risidagi dastlabki qarashlar

FOROBIY “SHaharni boshqarish”, “Fazilatli hulqlar”, “Fozil odamlar shahri” kabi bir qancha asarlarida yangi ideal jamiyati elementlari, fazilatlari haqida gapirib o’tgan. Forobiy jamiyat boshqaruv sanoatini 2 ga: 1) nazariy (boshqaruvning asosiy usuli va qonun haqida), 2) amaliy (davlatni idora etish) haqida gapirib o’tadi. Forobiy jamoani 3 turga bo’ladi: buyuk, o’rta va kichik jamoalarga ajratadi. Forobiy shahar davlatini 2 toifaga: fazilatli Madina shaqri va fazilatsiz Madina shaqriga bo’lib, ularning har biriga izox berib o’tadi. Forobiy davlatning asosiy vazifasini 2 ga bo’ladi: 1. Davlatning ichki vazifasi fuqarolarning baxtli hayotini taominlash, 2. Tashqi vazifasi bosqinchilardan himoya qilishdir, deydi. Forobiy taxt otadan bolaga meros bo’lib o’tishini qoralaydi, davlat boshliqi 12 fazilatga ega bo’lishini asoslab beradi.

Davlat va uning boshqaruviga daxldor masalalar Yusuf Xos qojib ijodida ham katta o’rin tutgan. U “qutadg’u bilig” dostonida davlatni boshqarish amallari, qoidalari va siyosiy - axloqiy munosabatlarni jamiyatda qaror toptirishga qaratilgan qarashlari bilan ehtiborlidir. U davlat boshqaruvi va xizmatini tashkil etish turlarini hamda shu darajalarga muvofiq sifatlarini tasniflaydi. Jumladan, «SHohlikka dahvogarlar onadan ajib bir isteodod bilan tug’iladilar va ular darhol yaxshi-yomonni ajratish fitratiga ega bo’ladilar. Bundaylarga Xudo idrok, farosat va yumshoq bir ko’ngil ato etadi, qolaversa yaxshi ish yuritish o’quvi bilan ham siylaydi» deb ko’rsatgan. SHuningdek Yusuf Xos qojib o’z asarida ko’rsatgan barcha ishlarda tajribali, yomonlikni darhol sezuvchi, oqillik bobida ibratli, zakovatli, maorifatga tashna, kichiklarga tayanuvchi, adolatparvar, sadoqat kabi sifatlarning soqibi bo’lishi shartligini taokidladi. Buyuk alloma faqat bu bilan chegaralanib qolmaydi, balki jamiyat rivoji va taqdiri uchun masoul bo’lgan shaxslarning davlat boshqaruvidagi sifatlari tasnifini rivojlantirishning adolatli tamoyillarining muhimligiga haratgan. Ayni paytda, u jamiyatda ilmiy va madaniy saloqiyatni adolatli davlat asoslarini yaratuvchi omil deb bilgan. Masalan, u, ziyolilar to’g’risida shunday deydi: - «haqiqiy ziyoli haqiqat tayanchi bo’ladi. Agarki olamda donishlar bo’lmaganda, yerda rizq-ro’z unmas edi. Ularning ziyosi xalq yo’lini yorituvchi mash’aldir. Donishlarga shirin so’z bilan baqra ber, moddiy manfaatini qodirishga harakat qil». Zero, agar biz demokratiyani jamiyatning yuksak madaniy shakli deb haraydigan bo’lsak, unda ajdodlarimiz yaratgan meros bevosita adolatli davlatning poydevoriga asos bo’la oladi.