Режа: O’zbekiston zaminida adolatli jamiyat to’G’risidagi dastlabki qarashlar

MIRZO ULUFBEK (1394-1449). Buyuk munajjim, davlat arbobi, ilm-fan va madaniyat qomiysi, o’z davrida Samarqandda rasadxona qurdirib, astronomik maktab yaratgan olim. Ilmiy meorosining gultoji - «Ziji jadidi Ko’ragoniy» asari bo’lib, «Bir daraja sinusini aniqlash haqida risola», «To’rt ulus tarixi» asarlari ham uning qalamiga mansub.

SHu davrning yirik klassik namoyondalardan biri Alisher Navoiydir. Alisher Navoiyning «Tarixi muluki Ajam» asaridagi fikrlar aloqida diqqatga sazovordir. Navoiy davlat so’zini mulk deb yozadi. Ajam degani esa arabchada arabdan tashqari degan mahnoni anglatadi. Demak, qadimiy tarixlarda Eron va Turon hududida ilk bor tashkil topgan va uzoq asrlar davomida hukmronlik qilgan davlatni arablar Ajam, yahni arab davlatidan tashqari, degan nom bilan ataganlar. shunday deydi: “SHayx uldurkim, niyoz olsa, mustaqiqlarqa, harib, bechoralarqa bergaylar. Agar olib o’zi yesa, murdor et yemishdek bo’lqay. Agar to’n qilib kiysa, ul to’n to’zquncha haq taoolo namoz, ro’zasini qabul qilmaqay va agar olqan niyozidin non qilib yesa, haq taoolo oni do’zaxda turluk azobqa giriftor qilqay. Va agar ondoq shayxqa har kishi ehtiqod qilsa, kofir bo’lqay”.

U nazariyotchi va amaliyotchi sifatida davlat siyosatining adolatli asoslari va uning ma’naviy mezonlarini rivojlantirishga katta hissa qo’shadi. Ayniqsa, adolatsizlik va zulm davlatni tanazzulga, jamiyatni jaqolatga olib kelishi to’g’risidagi qarashlari o’z ifodasini topadi: «...davlat ishi bilan mashqul bo’lgan amaldorlik choqlarimda ko’ngil mulkini turli odamlarning qujumi bulqaladi. Goq amirlik o’rnida o’tirdim va qukumat maqkamasida xalqning arz-dodini so’rdim va goq podshoq yonida vazirlik qildim va menga umidvor nazar bilan harab turgan elga muruvvat ko’rsatdim» deydi. O’zbek tili jozibasini o’z «Xamsa»si bilan butun olamga ko’rsatgan buyuk so’z sanatkori «Badoyi ul-bidoya», «Navodir ul-nig’oya», «Zubdat ut-tavorix», «CHor kitob», «Majolis un-nafois», «Maqbub ul-qulub» kabi asarlarni ham bizga meros qilib qoldirgan.