Reja: O`zbek nomshunosligi

10-dars. OMONIM VA SINONIMLAR HAMDA ULARNING USLUBIY XUSUSIYATLARI
R e j a:

1. Omonimlar (shakldosh so'zlar) haqida ma'lumot.

2. Omonimlarning turlari.

3. Lug'aviy (leksik) omonimlarning nutqdagi ahamiyati.

Tilimizda tovush (yozuvda harflar) tomoni bir xil bo'lib, turlicha ma'nolarni ifodalovchi so'zlar va qo'shimchalar mavjud.

Bunday so'z va qo'shimchalarning omonimlar (lot. homos - bir, onuma — nom) yoki shakldoshlar deyilishidan xabaringaz bor. Masalan, ot «hayvon», ot «ism», ot «irg'it» kabi. Shuningdek, tilimizda qo'shimchalar o'rtasida ham shakldoshlik munosabatlari mavjud. Masalan, -chi qo'shimchasi so'z yasovchi qo'shimcha (ishchi, suvchi) hamda yuklama (sen- chi, ayt-chi) ma'nolarida ishlatiladi. Shunga ko'ra, omonimlar lug'aviy (leksik) omonimlar hamda affiks omonimlarga bo'linadi.

Lug'aviy (leksik) omonimlar nutq jarayonida so'z o'yini uchun qulay imkoniyat yaratadi. Ayniqsa, zakiylik san'atida ulardan o'rinli foydalanish askiyachilarning mahorati sanaladi.

Masalan, Abdulhay Maxsum Navbahor payrovi bo'yicha askiyada: «Ikkovlaring ham o'ta dangasasizlar. Yakshanba kuni olma bog'ga kirib, daraxtlarni oqlaymiz», desam, «Bizni ish kam joyga yetaklang», deysizlar. Bu o'rinda ish kam «uzum ko'tarib taraladigan moslama» va «ish kam» ma'nolarini bildirish uchun qo'llangan yoki G'ulomjon Ro'ziboyev cho'tir so'zining tovush tomonining bir xilligidan foydalanib, ikki so'z o'rnida ishlatadi:

«Bir gap eshitib qoldim. Saydullaxon choyxonada nasiyaga muomala qilib, idoraga pul topshirmagan ekan, hisobchilar o'zini o'tqazib olib, «cho'turyapti» deb eshitdim. Bu o'rinda cho'tir so'zi: 1. Bujur; 2. Cho't ur ma'nolarida ishlatilgan.

O'zbek tilida leksik omonimlar ko'p ishlatilganligi sababli, u maxsus she'riy janr - tuyuqqa ham asos bo'lib xizmat qiladi.