Reja: Oddiy himoya vositalarini qo’l ostidagi buyumlardan yasash

2. Qj 'rg'in quro/Awn/ng xusiJsiyatAm va ti/afbtAm.
Yadroviy qurollar tirik mavjudotlarni ham, jamiki inshootlar, texnikalarni qattiq shikastlantiradi.
/ V^drov/yquroAtur/ал.
Yadroviy aslahalar keng miqyosda odamlarni, sanoat va turar-joy markazlarini yo'k qilish. inshootlarni. texnikalarni ishdan chiqarish uchun mo'ljallangan.
Yadroviy kurollar: yadro zaryadidan, qurolni nishonga yo'naltiruvchi qismdan va qurolni boshqaradigan qismidan tashkil topgan. Yadroviy aslaxalar turli xil ko'rinishlarda: bomba, mina, snaryad. raketa va torpedalaming jangovar qismi va boshqa ko'rinishlarda taeorlanadi,
Yadroviy qurollarning ishlashi zanjirli reaktsiya natijasida (tYermoyadro reaktsiyasi asosida parchalanadigan og'ir yadrolar va yengil yadrolar. vodorod va boshqa element izotoplarining hosil bo'lishi) hosil bo'ladigan ichkya yadroviy energiyalarning hisobiga amalga oshadi. Yadroviy qurollarning kuchi trotil ekvivalsnti bilan o'lchanadi. Bu degan so'z oddiy portlovchi modda trotil (trinitrotoluol) portlaganda ajraladngan energiya mikdori o'sha portlovchi moddaning portlash kuchiga ekvivalentdir. Trotil ekvivalenti tonna (t), kilotonna (kt) va mega tonia (mt) bilan o’lchanadi.
Yadro qurolidagi portlovchi moddaning quvvatiga karab juda kichik (kuvvati I kt.gacha), kichik (1-10 kt.gacha ), urtacha (10-100 kt.gacha), ka^Ata (100 kt-1 mt) va juda katta (I Mt. dan yuqori) turlariga bo'linadi.
Yadroviy qurollarning vayronagarchilik darajasi qurolni turiga, quvvatiga, joylashgan o'rniga, portlash sharoitiga, inshootlarning himoyalanish darajasiga qarab va boshqa sabablar bilan aniklanadi.
Qo'yilgan maqsadga ko'ra, yadro portlatish Ycr yuzida, Yer ostida. suv ostida va har лук/balandlikdagi atmosferada amalga oshiriladi.
Yerustida portlatilganda qurolning yarqirash zonasi yari.m ov shaklida Yerustida ko'rinadi. Yerustvda portlatish, asosan juda mustahkam inshootlarni buzish hamda atrof-muhitni, juda katta miqyosda radioaktiv zararlash maqsadida amalga oshiriladi,
Suv tagida portlatish bilan juda mustahkam Yerostidagi nishonlami, gidrotexnik va port inshootlarni buzish uchun ko'llash mumkin. Bu xildagi portlatishning o'ziga xos xususiyatlaridan biri Shukm, bunda gravitatsiya to'lqini hosil bo’lib, u har qandav nishonga katta zarba beradi hamda zarar yctkazadi,
Havoda portlatish ikki xil sharoitda amalga oshiriladi;

1. 
   Yerdai kichik balandlnqda, ya’ni yerdai 10 km.gacha bo'lgan havoda portlatish.
   
2. 
   Yerdan katta balandlikda (yuqori) portlatish.
   

Havoda portlatish uncha mustahqam bo'lmagai inshootlarni buzish, odamlarga. texnikalarga keng miqyosda shikast yetkazish mahsadida qo’llaniladi.
Yad/o zaryadlarini nishonga eltuvchi moslamalariga havoda. suv tageda va suv ustida harakatlanuvchan raketalar, maxsus moslamali samolyotlar. artnllYeriya va boshqalar kiradi. Masalan, AQSHning qurolli kuchlaritarkibvdagi kontinentlararo balles-tikraketalar: «Titan», "Minetmen-3^M, "Minetmen-2", "Pershing'-2" va boshkalarni misol kdpib ko'rsatish mumkin.
Hozirga davrda Pentagonda vangi turdagi, vadro zarvadiga ega bo’lgan raketalarni bunyod etish. nishonga adashmay uradigan turlarini yaratish ishlari kcng miqyosda olib borilmoqtsa.
Yadro zarvadiga ega bo'lgan suv tagida harakatlanuvchai raketalarga «Polaris-A-З», «Poseydon-S-З», «Traydent-1» kiradi.
Qurolni nishonga eltuvchi vositalardan yana bin strategik avi.atsiyadir. Ular og'ir va o'rtacha og'irlikdagi portlovchi raketala bilan qurollantirilgan, Bu turdagi sam.olyotlarga: «Stratofortres V-52», «V-l»,
«G'V-SH», «Vulkan-V2»,
Yadro qurolining qamma turdagi portlatishlarida quyidagi ta'sir etadigan faktorlar hosil bo'ladi. Bular to'lqin zarbasi, yorug’lik nurlanish, radiatssh to'lqini. radioaktiv zarrachalar va elekgromagait impulbslar
hisoblanadi. Portlash energiyasining 50 foizi to'lkin zarbasnga, 35 foizi yorug'lik nurlanishga, 5 foizi radiatsiya nurlariga va 10 foizi radioaktiv changlarni hosil bo'lishiga sarflanadi.
Neytronli bomba portlaganda esa ajraladigan eiYergiyaniig 8-10 foizi to'lqin zarbasiga. 5-8 foizi yorug’lik nurlanishga, 85 foizi esa radiatsiya nuriga va neytronlar oqimiga sarflanadi.
To'lqii zarbasya. Yadro aslahasining asosiy shikastlantirl faktorlardan biri hisoblanadi. To’lqin zarbasi deganda yuko^A haroratli. tovush tszligidan yuqori tezlikka ega bo'lib. siqilgaya havo muhit tuShuniladi. Quroyani portlatilgan muhitga qarab, u havodagi, suvdagi va yerdagi to'lqin zarbalariga bo'linadi.
Havodagi to'lqin zarbasining kuchi portlatish o'chog’idan^Alashishi bilan kuchsizlanib boradi. Masalan, 1000 m.gacha 1,4 soniyada, 2000. m ga 4 soniyada, 3000 m.ga 7 soniyada, 5000 m.ga soniyada yetib ksladi. Demak. bulardan ko'rinadiki, yadro kuroli portlash belgisini ko'rgan har bir fukaro to’lkii zarbasi faktori yetib kelguncha himoya inshootlariga yetib borib, saqlanishlari mumkmn. To'lqin zarbasi faktorida odamlar bcvosita Shu faktorning ta'snridan hamda bilvosita tabsirlardan jarohat oladilar. Bilvosita ta'sirlar natijasida inshootlarning buzilgan qismlari.
toshlar, singan oynalar, daraxtlar va boshqa materiallarning odamlar ustiga kelib tushishidan zararlanadilar. To'lqin zarbasining bevosita ta'siridan odamlar turli darajadagi jarohatlar, kontuziyalanish va o'lim bilan tugaydigan jarotat olishlari mumkin. Shuning uchun to'lqin zarbasi ta'siridan yengil, o'rtacha, og'ir va juda og'ir jarohat xillari kuzatiladi.
3.Zararlanish turlari .
Radiaktiv ifloslanish. Yadro aslahaning bu ta'sir boshqa Shikastlovchi faktorlar ichida alohida o'rin tutib, uni ta'sir doirasi nafaqat aslaha portlatilgan rayon, balki o’nlab, yuzlab uzoqlikdagi joylarni o'z ichiga oladi. Bu faktor uzoq va davomida katta hududni zararlab, insonlarga, hayvonot dunyosiga qatgiq shikast yetkazadi. Radioakgiv zararlanishning manbai yadroviy lortlovchi moddannng parchalangan qismlari, parmalanmagan yadroviy zaryadlar. aktivyaangan tosh, tuproqlardan tashkil topgan bulut qisoblanadi. Bularning hammasi atmosferaga ko’tarilib yuqori balandlikka yetgandan keyin turg'unlashadi va meteriologik sharoitlarga qarab, xar xil uzoklikka tarqalib, yerga tushadi o'sha yerdagi jamiki narsalarni zararlaydi.
Yadroviy portlashda radiaktiv shikastlanish hududlarning hosil bo'lishi.
Elektromagint impuls. Yadroviy portlashda atmosferada juda katta elektromagait maydoni vujudga kelib, bunda to'lqin
uzunligi 1 dan 1000 m va undan xam uzun bo'ladi. Mana Shu laydo bo'lgan elektromagait maydonning kuchi

elektromagnit impulsi deyiladi.
Elektromagnit impulsining ta'sir etuvchi kuchi — havodagi va Ycrosti kabellaridagi elektr tokining qarshnligini, sinalizatsiya, elektr o'tkazuvchi va radio uzatkich anteenalarining qarshyaligini keskin oshirib yuborib. turli darajadagi falokatlarga olib keladi. Elektromagnit impulsining ta'sir darajasi. aslaha quvvatiga va portlash balandligiga. portlash markazidan uzoqpigya hamda atrof-muxit xususiyatlariga bog’liq.
Kimyoviy qurollar ta’sir etgan jamiki mavjudotlar, narsalar zaharlanib, oldingi holatiga qaytarib bo'lmaydigan darajaga tushib qoladi, ya'ni zaharlanadi.
Kimyoviy qurol sifatida qo'llaniladigan zaharlovchi modtsalarning toksikologik. taktik va kimyoviy tasniflari keng ko'llaniladi.
I. Toksikologik (klinik) tasnif. Zaxarlovchi moddalar ta'siri natijasida paydo bo'lgan klinik simptomlarga (belgilar), patologik jarayonning xususiyatiga, tibbiy yordam ko'rsatish, davolash usullari xamda tashkiliy ishlaming umumiyligiga (tibbiy saralash, evakuatsiya) qarab zaharlovchi moddalar o'xshash guruhlarga uyushtiriladi.

1. 
   Nervlami falajlovchi ZMlar: zar/n. zoman. V-gaz/ar/.
   

Ular organizmga kirganda fYermentlarni o’ldirib, hamma asab tolalarida impulslarni o'tishini sekinlatib. to'xtatishadi va natijada organizm falajlanadi.
Zarin - uchuvchan, rangsiz suyuqlik bo’lib, zichligi suvga nisbatan 1,1 (suvdan og'ir), qaynash harorati 147°S, muzlash harorati 30 - 56°S.
1 " '' r
Organik Yerituvchilarda yaxshi Yeriydi. Suvda o'rtacha Yeriydi, yaxshi gidrolizlanadi va toksik vodorod ftorid kislotasini hosil qiladi. Uncha turg'un emas, yozda 10 soatgacha saqlanishi mumkin. Bug’ va aYerozol sifatida qo'Ilaniladi. Havoga nisbatan bug'larining zichligi 4,86, ya'ni havodan og’ir.
Zarin kuchli zaharlovchi modda bo'lib, uning o’rtacha o'ldirish dozasi 0.10 mg/1 (1 daqiqa ichida). Uning par holdagisi kuchli ta'sir etadi, ayniqsa, qo'z qorachig'ini tez kichraytirib yuboradi.
U-gazlar - yomon uchuvchan, suvda yomon. ammo organik Yerituvchilarda yaxshi Yerivdigan, zaharli modda hisoblanadi. Uning suvga nisbatan zichligi 1 ,l,qaynash harorati esa 300^CS, muzlash harorati 50°S. U-gazlar tarqalgan joylarda turg'unligi: yozda - bir haftagacha, qishda esa bir oy va undan ko'p. Uning kuchli ta'siri aYerozol holda kuzatiladi.
U-gazlar nafas yo’llari, teri, kiyim - kechaklar orqali ham ta’sir etib, odamlarni kuchli zaharlaydi. U-gazlarning o'ldirish dozasi 1 daqiqada 0.01 mg/1, teri orqali ta’sir etganda 7 mg/1, ni tashkil etadi.
Zoman - xossalari jihatidan zarin bilan U-gazlarni oralig'idagi o’rinni egalladi. Suvda yomon Yerivdigan. Zaharliligi zarindan 5 marta kuchli. lekin U-gazlardan kuchsiz hisoblanadi.
Bu guruhdagi ZMlar bilan zaharlanishning belgilari: mioz. nafas olishning og'irlaShuvi, ko'krak qafasining og’rishi. yo'tal. so'lak oqishi. tYerlash. arterial bosimning pasayishi, ko’ngil aynishi. kusish. ich ketishi, ruhiy buzilishlar, og'ir zaharlanishda tezlik bilan falajlanish va koma
holatining boshlanishi.
Bu guruhdagi ZMlarga qarshi ziddi - zaharlar: taren (tabletka 0,2dan), afin, budaksim Yeritma shprits - tyubiklarda, tabelli preparat P - 6 (hariy qismlar uchun).

2. 
   Terida yara pay do qiluvchi ZMlar: /р/й. azot/i/pr/t/ar, /yu/z/f.
   

Bu guruhiga kiruvchi moddalar par va aYerozol holda ishlatilib. ular
asosan teri va nafas vo'Ilari orqali ta'sir etadi. Bu guruhning tipik vakili ipritdir.
Iprit - rangsiz, moysimon suyuqlik bo'lib, organik Yerituvchilarda yaxshi, ammo suvda yomon Yeriydi. Iprit har xil g'ovak materiallarga, lak. moy qoplamalariga, rezina mahsulotlariga yaxshi yutilib, ulardan chiqib ketishi juda qiyin. Ipritning suvga nisbatan zichligi 1,3. qaynash harorati 217°S ga teng. Iprit bilan zaharlangan uchastkalardan uning uchib ketishi sekinlik bilan boradi. Shu sababdan u turg'un zaharli modda hisoblanadi: ya'ni yozda 7-14 kungacha, qishda bir oy va undan yuqori muddatlarda saqlanib turadi. Uning kuchli ta'siri tomchi holda kuzatiladi. Iprit - teri, ko'z. nafas organ lari hamda oshqozon - ichak yo'llarini zaharlaydi. Uning o'rtacha o'ldirish dozasi nafas yo'li orqali ta'sir etganda 1,3 mg/1 teri orqali ta’sir etganda 5 mg/1, ga teng. Iprit ta'sirining belgilari: 2-6 soat ichida terilar qizaradi, 24 soatdan keyin pufakchalar hosil bo'ladi, 2-3 sutkadan keyin esa ular yoriladi. Ipritning antidoti yo’q.

3. 
   Umumzaharlovchi moddalar: ts/amdAzs/ofa. x/ortemj.
   

Bu guruh moddalari nafas a'zolarini ishdan chiqaradi. Odam
organizmidagi to'qimalarni oksidlanish jarayonlarini to'xtatib qo'yadi.
TSianid kislota rangsiz. uchuvchan, achchiq bodom hidiga ega bo’lgan suyuqlik. Qaynash harorati +25,7°S, Shu sababli havoda tezda bug'lanadi. Muzlash harorati -13.4°S. Bug'ining zichligi havoga nisbatan 0,93 ni tashkil qiladi, ya'ni havodan yengil. Bug'lari faollashgan ko’mir yordamida yomon shimiladi, govakli materiallarga yaxshi shimiladi. Ishlatilgan joylarida yoz vaqtida 20 — 30 daqiqagacha saqlanib qolishi mumkin. noturg’un ZM. Suvda. organik erituvchilarda, fosgenda, ipritda va boshqa zaharlovchi moddalarda yaxshi eriydi.
TSianid kislota galogenlar bilan reaktsiyaga oson kirishadi va galogentsianidlarni hosil qiladi (xlortsian, bromtsian. yodtsian)
Shularning ichidan xlortsian zaharlovchi modda sifatida qo'Ilaniladi.
Xlortsian - o'ziga xos hidli, rangsiz suyuqlik bo'lib, qaynash harorati -rl2,6^cS. muzlash harorati -6.5°S, suvga nisbatan zichligi 1,22. Bug'larining zichligi havoga nisbatan 2,1. Uning kuchli ta’siri bug' holda ro'y beradi.
TSianid kislota va xlortsian asosan nafas yo’li orkali organizmga tushadi. Odam uchun uning 0,1 - 0D2 mg/1 kontsentratsiyali bug'i xavfli hisoblanadi. Undan 15-20 daqiqa ichida nafas olinsa og'ir zaharlanishga olib keladi. 0,2 - 0.3 mg/1 kontsentratsiyasidan nafas olinsa 5-10 daqiqa ichida o'lim sodir bo'ladi, 0,4 - 0.8 mg/1 miqdordagi kontsentratsiyasi esa 2-5 daqiqa ichida o'limga olib keladi. Xlortsian bug'i tsianid kislotaga nisbatan kam zaharli. 0,4 - 0,8 mg/1 miqdoridan nafas olinganda 5 daqiqadan so'ng o'lim ro'y beradi.
Zaharlanish belgilari: og'izdan noxush, taxir, achchiq bodom ta'mi keladi, tinka - mador qurib, bosh aylanadi, ko'p so'lak oqadi, ko'ngil ayniydi. Tomoq, traxeyada va to’sh ortida timdalanish hamda ko'krak qisilishi sezgisi kuzatiladi. Og'ir zaharlanish belgilari tezda rivojlanadi. talvasalar paydo bo’ladi, hatto o'lim kuzatilishi mumkin.
Bu guruxdagi ZMga qarshi antidotlar: amilnitrit (1 ml li ampulalarda), natriy nitrit, 4-DAMF, natriy tiosulfat, vitamin V12, glyukoza.

4. 
   Bo'g'uvchi ZMlar: /bsecn. d/Aos^eu.
   

Bu birikmalar nafas organlarini ishdan chiqarib, o'pkani zararlavdi. Fosgen - havodan 3,5 marta og'ir bo'lgan gazsimon modda. U asosan o'pka to'qimalarini ishdan chiqaradi. Uning o’rtacha o'ldirish dozasi 1 daqiqada 3,2 mg/1. Zaharlash belgilari: odam o'ziga xos hidni sezadi. ko'zi achishadi, burun yo'llarida va halqumda qiehishish paydo bo’ladi. kuruq vo'tal rivojlanadi. Bir necha vaktdan so’ng ko'krak qisilishi. bosh aylanishi, me'da sohasida og’riq paydo bo'ladi, ko'ngil aynishi. qusish simptomlari yuzaga keladi.
Nafas olish tezlashadi va yuzaki bo'ladi. Pulbs zarbining sekinlaShuvi aniqlanadi. ZMning yuqori kontsentratsiyasi tushgan havodan nafas olinsa laringo- va bronxospazm yuzaga keladi, bulling natijasida tsianoz va bo'g'ilish simptomlari paydo bo'ladi.
Fosgenning antidoti yo’q.

5.