Reja: "Obekt" va "predmet" tushunchalarining mohiyati

Geografik qobiq tabiiy fanlarning o'rganish obyekti sifatida
Reja:


1.“Obekt” va “predmet” tushunchalarining mohiyati.
2. Yer yuzasi – geografiya fanlarining tadqiqot obekti.
3. Geografik qobiq to`g`risidagi ta’limotning tarkib topishida U.Hilbert, B.Varenius, A.Humboldt, V.V.Dokuchaev, N.I.Brounov va V.I.Vernadskiyning xizmatlari.
4.A.A.Grigoryev va S.V.Kalesnik tomonidan geografik qobiq to`g`risidagi ta’limotning shakllantirilishi.

Asosiy tayanch termin va tushunchalar: obekt, predmet, Yer yuzasi, geosfera, o`zaro aloqa va o`zaro ta’sir, landshaft, tabiiy-geografik qobiq, geografik qobiq.
Fanning rivojlanishini o`rganish ob`yektining izchillik bilan shakllanishi va almashinuvi sifatida tasavvur qilinishi mumkin. Har qanday ilmiy fanning tadrijiy rivojlanishi esa uning tadqiqot ob`yekti barcha komponentlarining sekin – asta o`zgarishi jarayonidan iborat. Fanning bilimlarning barcha tizimining tadrijiy rivojlanishiga va, shuningdek, bu ilmiy faoliyat tizimi funksiyalarining jamiyat tizimidagi o`zgarishlarga bog`liq. Fannig rivojlanish jarayonida uning tadqiqot ob`yekti to`g`risidagi tasavvurlar ham tadrijiy rivojlanadi, muayyan paytda dolzarb bo`lgan nazariy va amaliy muammolar, o`rganish ob`yektining nomini aniqlash masalasi va boshqa vazifalar birinchi darajali ahamiyatga ega bo`ladi. Tabiatshunoslik juz`iy fanlarining, shu jumladan tabiiy geografiyaning umumiy muammolari bo`yicha har qanday nazariy tadqiqot uchun shu fanning ob`yektini, uning fizikaviy hajmini va ob`yektni bosqa fanlarning tadqiqot sohalaridan ajratib turadigan chegaralarini belgilash muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Zero, tadqiqot ob`yektining bunday juz’iyatlarini belgilash shu fanning mustaqilligini ta`minlaydi.Shuningdek, tadqiqot ob`yektini aniq belgilashgina uning mohiyatini va rivojlanish qonuniyatlarini teran ochib berish uchun shart-sharoit yaratadi.
Har bir fanning, shu jumladan geografiyaning ham umumiy muammolariga doir har qanday nazariy tadqiqot uchun bajarilishi shart bo`lgan vazifanning yechimi shu fanning ob`yekti, ob`yektning o`lchamlarini, chegaralarini va asosiy juz’iyatlarini imkon darajasida aniq belgilashdan iborat. Tadqiqot ob`yekti aniq belgilangandagina uning mohiyatini va rivojlanish qonuniyatlarini teranroq va chuqurroq aniqlash va bilib olish imkoniyatlari bo`ladi. Geografiya va uning muhim tarkibiy qismlaridan biri bo`lgan tabiiy geografiyaning ob`yekti va predmeti to`g`risidagi tasavvurlarning yuzaga kelishi va rivojlanishining tarixini qarab chiqish zarur bo`ladi.
Har bir fanning mazmun-mohiyati uning o`ziga xos “sifat belgisi” bo`lgan nazariyani isjlab chiqishda ifodalanadi. Nazariya voqealarni tushuntirish, tushunib yetish, tasvirlash va talqin qilish uchun foydalaniladigan asosiy dalillarning tizimini belgilaydi. Nazariya orqali son-sanoqsiz faktlar “elanadi” va saralanadi.Fanning pirovard maqsadi - ham tabiiy, ham ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlarni oqilona boshqarish yo`llari va usullarinin ishlab chiqish va asoslashdir.Fanning hozirgi metodologiyasida tadqiqotning bir-biridan mazmuni va mohiyatiga ko`ra “ob`yekt (lot. objectum – narsa, hodisa, predmet)” va “predmet (rus. predmet narsa)” tushunchalarini farqlay bilish lozim ekanligi ko`rsatiladi. “Ob`yekt” va “predmet” tushunchalari lo`g`aviy jihatdan bir xil mazmunga ega bo`lsada, tabiiy fanlarda, ayniqsa Yer to`g`risidagi fanlarda bu tushunchalarni bir ma`noda talqin qilish mumkin emas. Falsafiy nuqtai nazardan qaralganda ob`yekt – bizning ongimizga va bizlarga bog`liq bo`lmagan holda namoyon bo`luvchi tashqi dunyo, moddiy borliq. O`zbekiston Milliy ensiklopediyasida (2003) “ob`yekt – sub`yktga qarama - qarshi bo`lgan hamda insonning amaliy va bilish qobiliyati qaratilgan ob`yektiv reallik. Ob`yekt inson va yning ongidan mustaqil …” deb ta`rif berilgan (6-jild, 242-b.). Har qanday fanning rivojlanishi davomida uning ob`yekti turli jihatlardan qaraladi. Odatda tadqiqot tashqi, yuza belgilarni o`rganishdan boshlanadi va keyinroq ichki, tub juz’iyarni ochib berishga o`tiladi. Bunday holat fanga xos bo`lgan har qanday ob`yektni bilib olishning muayyan qonuniyatlari, shuningdek, fan oldiga jamiyat tomonidan qo`yiladigan vazifalarning o`zgarishi bilan bog`liq. Ob`yekt predmetga nisbatan umumiyroq, kengroq qamrovga ega bo`lgan tushuncha va shu sababli bir qator fanlarning yagona o`rganish obektini tashkil etuvchi strukturaviy qismlar (jihatlar, komponentlar, xossalar)ning har biri esa biror-bir fanning predmeti bo`lib hizmat qiladi. Ob`yekt rivojlanishning muayyan bosqichida fan tomonidan o`rgnilayotgan tomoni uning taqiqot predmetini tashkil etadi. Ob`yektni tadqiq qilishda fan yechayotgan vazifalarning o`zgarishi bilan uning predmeti ham o`zgaradi.
A. Soliyevning ta`biricha (1999), “…ob`yekt serqirra borliq, hodisa va voqealar bo`lib, birgina fan uchun emas, balki ko`p fanlar birikmasi uchun xizmat qiladi. Har bir fan hodisa va voqealarning bir tomonini (aspektini) o`rganadi. Ammo shu “bir tomoni yoki aspekti” fanning predmetini” tashkil etadi. Shu nuqtai nazardan qaralganda barcha geografik fanlarning umumiy ob`yekti bitta bo`lib, uning ayrim jihatlari yoki alohida bir tomonlari hususiy geografik fanlarning predmelarini tashkil etadi. Fanning ob`yekti uning tadqiqot sajiyasi va yo`nalishini belgilovchi vazifalar, muammolar va masalalr asosida shakllanadigan takliflar majmuasidan iborat. Ta`kidlanganidek, fan ob`yekti ob`yktiv borliq, hodisa, uning qanday nomlanishi esa sub`yektiv jarayondir.
Jahon gegrafik adabiyotlarida hozirgi paytda geografiya fanlarining tadqiqot ob`yekti va predmetlariga doir turli terminlarni uchratish mumkin. Bu terminlardan ba`zi birlari oldingi davrdan meros bo`lib qolgan bo`lsa, boshqalari yangi termin sifatida taklif qilinadi.
Hozirgi paytda jahon geografik adabiyotlarida geografiyaning, xususan tabiiy geografiyaning ob`yektiga taalluqli turli nomlarni uchratish mumkin. Bu nomlar orasida geografiyaning tadqiqot ob`yekti sifatida turli modifikatsiyalarda: a) Yer yuzasi, b) geografik qobig`i, c) landshaft va d) tabiiy (geografik) muhit ko`proq qo`llaniladi.