Reja: Nutq madaniyati fanining maqsad va vazifalari

«Kunlar isib ketdi, 
muzlar eridi» 
gapini olaylik. Bu gap bog’lovchisiz qo’shma gapdir. Grammatik qurilish to’g’ri, 
so’zlar o’zaro to’g’ri bog’langan, qo’shma gap qismlari hisoblangan har bir sodda gap orqali 
ifodalangan fikr ham to’g’ri, umumiy fikr ham mantiqqa mos keladi. SHu gapni 
«Muzlar eridi, 
kunlar isib ketdi» 
shaklida o’zgartirib ko’rilsa, yana har bir gap ifodalagan fikr ham, so’zlarning 
birikishi ham to’g’riligicha qolaveradi. Biroq mantiq buziladi. Demak, bu qo’shma gap 
qismlarining o’rinlashish tartibi faqat birinchi holatdagi kabi bo’lishi lozim. 
Ko’rinadiki, lisoniy vositalarni yuqoridagi kabi noto’g’ri qo’llash, birinchidan nutqni buzsa, 
ikkinchidan mantiqiylikka va ta’sirchanlikka ta’sir qiladi. Demak, adabiy til me’yorining buzilishi, 
nutq sifatiy xususiyatiga salbiy ta’sir qiladi. Ana shuning uchun ham nutq madaniyati sohasi 
tilshunoslik fani bilan – me’yoriy grammatika bilan chambarchas bog’liq holda bo’ladi va unga 
tayanadi.
Nutq madaniyati sohasining leksikologiya va semasiologiya sohalari bilan uzviy bog’liqligi 
hech shubhasizdir. Nutqiy aniqlik va mantiqiylikni tilning so’z boyligini egallamasdan, har bir 
so’zning ma’nolarini aniq bilmasdan turib ta’minlash mumkin emas. Jumladan, tildagi 
sinonimlarning yaxshi bilmasdan turib, tushunchalarni aniq ifodalab bo’lmaydi. Masalan, yuz 
so’zi anglatgan tushuncha bilan bashara so’zi anglatgan tushuncha bir xil emas: 
Basharangga 
odam qarab bo’lmaydi, yuzingga odam qarab bo’lmaydi 
gaplarini olib qaraylik. Bu ikkala gap 

---

ma’nosida guyo farq yo’qdek. Biroq birinchi gapda shaxsning butun gavdasi, ust - boshi ko’zda 
tutilsa, ikkinchi gapda yuzi ko’zda tutiladi. Demak, yuz va bashara so’zlari o’zaro sinonim bo’lsa 
- da, ular anglatayotgan tushunchalar bir - biridan farq qiladi. 
Tilning so’z boyligini, uning sinonimlar, antonimlar, omonimlar sistemasini, har bir 
so’zning o’ziga xos ma’no va
grammatik xususiyatlarini, ularning o’zaro munosabatlarini yaxshi 
bilish - nutqning tozaligi, ta’sirchanligi, ifodalilshi, qisqaligi kabi ko’pgina boshqa aloqaviy 
sifatlarni ham ta’minlaydi. 
Demak, tilning lug’at tarkibini yaxshi bilmasdan turib, boy nutqga erishib bo’lmaydi. Nutq 
madaniyati ilmiy tarmoq sifatida lug’atshunoslik (leksikografiya) bilan uzviy aloqadorligipi 
ko’rsatadi. SHu o’rinda S.Akobirovning quyidagi fikri juda ahamiyatlidir: «Fikrni qisqa, aniq va 
to’g’ri ifodalash uchun muvofiq so’z topish kerak bo’lgan xollarda ham lug’atlardan 
foydalaniladi». 
Nutq madaniyati sohasining tekshirish ob’ekti nutqning aloqaviy sifatlari yig’indisi va 
tizimini, ularni ta’minlovchi shart - sharoitlar, shu sifatlarning takomillashuvi, rivoji yoki 
qoloqlashishi, pasayishi kabilarni o’z ichiga olsa; uslubiyat sohasining ob’ekti til va nutq 
uslublarini o’rganshidir. Modomiki, uslubiyat nutq uslublarini ham o’rganar ekan, xuddi shu 
holatda nutq madaniyati bilan uning munosabati vujudga keladi. CHunki nutq madaniyati haqidagi 
ta’limot o’z-o’zidan til uslublarini batafsil aks ettirish, har bir uslubning o’ziga xos tomonlarga 
ega ekanligining imkoniyatlarining yoritilishiga ehtiyoj sezadi. CHunki nutqning aloqaviy 
sifatlari, odatda har bir uslub doirasida o’zgarishi, biri bir uslubda yaxshiroq namoyon bo’lgani 
holda, ikkinchisi boshqa bir uslubda sustroq namoyon bo’ladi. Masalan, publitistik uslubda 
aniqlik, to’g’rilik birinchi o’ringa chiqsa va yaxshiroq namoyon bo’lsa, badiiy uslubda ifodalilik, 
tasviriylik, obrazlilik, mantiqlilik kabi sifatlar birinchi o’ringa chiqadi. Badiiy uslubda badiiy 
tasvir vositalaridan keng foydalaniladi. SHuning uchun ham ba’zan, badiiy uslubda eskirgan va 
lahjaviy so’zlardan ham foydalaniladi, ba’zan so’z shakllarining o’zgartirilishiga ham ruhsat 
etiladi. Nutq madaniyati haqidagi ta’limot nutq uslublarining nutq aloqaviy sifatlariga ba’zan 
ijodiy, ba’zan salbiy ta’sir qilishi bilan bog’liq bo’lgan masalalarni ham o’rganadi. CHunki kishilar 
har qanday sharoitda va o’z faoliyatlarining hamma sohalarida bir-birlari bilan aloqada bular 
ekanlar, ularning har biri o’z tilidagi lug’aviy grammatik va boshqa vositalarni tanlab ishlatishga 
harakat qiladi. 
Ko’rinadiki, uslubiyat va nutq madaniyati bir - birini tamomila inkor etmaydi aksincha, bir 
- birini to’ldiradi, alohida - alohida soha bo’lishlariga qaramay, bir - biri uchun xizmat qiladi. 
Nutq madaniyati ilmiy soha sifatida mantiqshunoslik va ruhshunoslik fanlari bilan 
chambarchas aloqada bo’ladi. Ma’lumki, mantiqiy tushunchalar va hukmlar bilan ish yuritadi. 
Madomiki, tushunchalar so’z bilan; fikrlar, hukmlar gap bilan ifodalanar ekan, ana shu so’zlar va 
gaplar bilan ular ifodalagan tushunchalar va hukmlarning bir - biriga mos kelgan -kelmaganligi, 
ular o’rtasida zidlikning bor - yo’qligi muhimdir. 
Ma’lumki, so’zlar ko’p ma’noli bo’ladi va ular bir necha tushunchani ifodalashi mumkin: 
oyoq - odamning oyog’i, stulning oyog’i, mashinaning oyog’i kabi. SHuningdek, so’z o’zgarmay 
qolgani holda tushuncha o’zgarib ketishi mumkin: domla tushunchasi o’zgargan, so’z o’sha - 
o’sha. 
Xuddi shuningdek, har bir hukm albatta ma’lum bir gap orqali ifodalansa-da, ba’zan gap 
bilan hukm bir-biriga mos kelmay qolishi ham mumkin. Masalan, farzandni kim sevmaydi, 
deysiz? gapi so’roq gap, inkor shaklida, biroq undan tasdiq hukmi anglashiladi. Ritorik so’roq 
gaplar ana shunday xususiyatlarga egadir. Bir hukm ba’zan bir necha gap orqali ham ifodalanishi 
mumkin. Buning natijasida sintaktik sinonimiya vujudga keladi.