Reja: Muddatli bitimlar, uning turlari va ishtirokchilari

Fyuchers risklari. Muddatli valuta risklaridan yana biri bo’lgan moliyaviy fyuchers bitimlari 1970-yilda xalqaro Muddatli bitimlarda birinchi bor qo’llanilishining o’zidayoq keng tarqaldi. Bu risk aktivlarni bitim imzolanayotgan paytdagi narxlar bo’yicha biror vaqt o’tishi bilan sotib olishni yoki sotishni ifodalaydi.
Bu oldi-sotdi risksi fyuchers shartnomasi asosida amalga oshiriladi. Unda riskga muddati, mijozlarning hisob raqami, qatnashchilari, kontragentlar, oldi-sotdi obyekti, mol yetkazib berish muddati, mol miqdori va narxlari ko’rsatiladi.
Valuta fyuchersi esa kelgusi valuta oldi-sotdisiga tuzilgan shartnoma bo’lib, u bo’yicha sotuvchi ko’rsatilgan muddatda o’rnatilgan kurs bo’yicha aniq bir valuta miqdorini sotish, xaridor esa mazkur valutani shu shartlarda sotib olish majburiyatlarini oladi.
Fyuchers shartnomasi uning bajarilish muddati yetib kelgunga qadar xaridor tomonidan sotilib, keyingi xaridorlarga ham qayta sotilishi mumkin. Shuning uchun fyucherslar savdosida:

1. 
   Valuta bo’yicha kelajakda valuta kursi o’zgarishini ko’rabilish;
   
2. 
   Fyuchers amal qilish muddatida doimo kurs o’zgarishlarinikuzatib borish va noxush holat ko’rina boshlanganda undan o’z vaqtida xalos bo’lish muhim ahamiyat kasb etadi. Fyuchers shartnomalari ikki vazifani amalga oshiradi:
   

1. 
   investorlarga bozorda valuta kursining noxush o’zgarishlari
   

bilan bog’liq bo’lgan riskni xeirlashga imkon beradi;

2. 
   birjadagi chayqovchilarga bundan foyda olishga imkon be-
   

radi.
Fyuchers risklaridan olinadigan foyda marja deb ham yuritiladi.
Fyuchers bitimlari forvard bitimlaridan farq qilgan holda:

• 
  juda oddiy bekor qilinadi;
  
• 
  valutaning qat’iy belgilangan summasida tuziladi;
  
• 
  rasmiy birjalarda sotiladi va bunda faqat og’zaki oldi-sotdi qilish tan olingan;
  
• 
  Fyuchers sotuvchilari fyuchers majburiyatlarining bajarilishini kafolatlash uchun birja dilerlariga pullik marjali to’lashni ko’zda tutishlari kerak.
  

Opsionlar bilan bitimlar. Muddatli valuta risklarining yana bir turi – bu valuta opsionlaridir.
Opsion – lotincha so’z «optio»dan olingan bo’lib, «tanlov» ma’nosini beradi. Opsion – bu ma’lum bir aktivni shartnomada qayd etilgan bahoda, oldindan kelishilgan sanada yoki kelishilgan ma’lum bir davr ichida sotib olish yoki sotish huquqini (sotib oluvchi opsioni uchun) boshqa shaxsga berilishi haqidagi ikki taraflama shartnomadir.
Mazkur shartnoma bo’yicha bir broker (diler) yozib, opsionni boshqa brokerga beradi, boshqa broker esa uni sotib oladi va opsion shartlari ko’zda tutgan muddat ichida uni («strayk» baho) o’rnatilgan kurs asosida opsionni yozib bergan shaxsdan (sotib oluvchi opsioni) ma’lum bir miqdordagi valutani sotib olish yoki unga bu valutani sotish (sotuvchi opsioni) huquqiga ega bo’ladi.
Shunday qilib, opsion sotuvchisi valutani sotishga (yoki sotib olishga) majbur, opsionni sotib oluvchi shaxs esa buni qilishi shart emas. Ya’ni u valutani sotib olishi yoki sotib olmasligi (sotishi yoki sotmasligi) mumkin. Demak, opsion sotib oluvchini almashuv kursini kelishilgan «strayk» bahodan oshiq yoqimsiz o’zgarishidan himoya qiluvchi, valuta risklarini sug’urta qilish shaklidir. Agar almashuv kursi «strayk» bahodan oshib, ijobiy tomonga o’zgarsa, opsion daromad olish imkonini beradi.
Opsionning «strayk» bahoga nisbatan almashuv (joriy) kursining o’sishi «apsayd» (inglizcha «upside» – yuqori tomoni) deb ataladi. Uning «strayk» bahoga nisbatan pasayishi esa «daunsayd» (inglizcha «downside» – pastki tomoni) deb ataladi.

Adabiyotlar ro‘yxati

1. 
   O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1992-yil 8 dekabr.
   
2. 
   «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»giQonun. – T.: «O‘zbekiston». 1995-yil.
   
3. 
   O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyatito‘g‘risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
   
4.