Reja: Monopoliya nima?

Referat
Monopoliyaning mohiyati va uning ahamiyati

Hakimov Quvonchbek

Reja:
1. Monopoliya nima?

2. Monopoliyanng mohiyati
3. Monopoliyaning ahamiyati

Monopoliya atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan (yaʼni, yunoncha „monoc“ — yagona, bitta va „poleo“ — sotaman) tarkib topsada, uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi. Monopoliyani quyidagicha taʼriflash oʻrinli: monopoliya — monopol yuqori narxlarni oʻrnatish hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalarning birlashmalari.

Monopoliya (yun. mono — tanho, poleo — sotaman) — iqtisodiyotning bir sohasida tanho hukmronlik; bozorni tashkil etish shakli. Bunday bozorlarda yagona sotuvchi oʻz tovari bilan fa-oliyat koʻrsatadi, boshqa tarmoqlarda bunday tovarning oʻrinbosari boʻlmaydi. M. ishlab chiqarish vositalari, ish kuchi va yaratilgan mahsulotlar asosiy qismining ozchilik korxonalar, sohibkor shaxslar yoki davlat qoʻlida toʻplanishi natijasida paydo boʻladi. M. koʻrinishlari qadimdan mavjud. Noyob mahsulot yetishtiriladigan yerlar, konlar, suv havzalari, oʻrmonlar va boshqa tabiiy manbalar ozchilik qoʻlida toʻplanib, egalariga monopol mavqe bergan, ular maʼlum mahsulotni bozorgatanho yetkazib beruvchilarga aylanib, u yerda hukmron boʻlganlar. M. oʻz tabiatiga koʻra ishlab chiqarish da turgʻunlik paydo qiladi, chunki monopol mavqega tayanib, sarflarni kamaytirmay foyda koʻrish, raqobatning yoʻqligi yoki zaifligidan foydalanib bozorga oʻz izmini oʻtkazish mumkin. M. bozor munosabatlarini cheklaydi, shu sababli hatto bozor iqtisodiyoti hukmron davlatlar mono-poliyaga qarshi choratadbirlarni koʻradilar. M.ning asosiy shakllari — kartel, sindikat, trest, konsernlar hisoblanadi
Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning toʻplanishi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning toʻplanishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda toʻplanishini namoyon etadi. Monopoliyaning 6 turi mavjud
bo'lib ular:
1.Tabiy monopoliya
2.Legal monopoliya
3.Sun'iy monopoliya
4.Aligopoliya
5.Monopsoniya
6.Sof monopoliya

1. Tabiiy monopoliya - bozorda muayyan tovarlar (ishlar, xizmatlar) turlariga boʻlgan talabni qondirishda raqobatli sharoitlarni yaratish texnologik xususiyatlarga koʻra mumkin boʻlmaydigan yoki iqtisodiy jihatdan maqbul boʻlmaydigan holat. Tabiiy monopoliyalar faoliyati ularning mamlakat iqtisodiyotida egallagan ahamiyatini hisobga olgan holda davlat tomonidan tartibga solinadi.

Tabiiy monopoliya tarkibi turli mamlakatlarda turlicha. Keyingi yillarda koʻpchilik mamlakatlarda Tabiiy monopoliyalar doirasini qisqarib borishi kuzatilmoqda. Oʻzbekistonda Tabiiy monopoliya sohalari xalqaro amaliyotga nisbatan birmuncha kengroq. Ularning shakllanishi oʻtish davrida iqtisodiyotni qayta qurish va boshqarish boʻyicha yuzaga kelgan tuzilmalar bilan bogʻliq. Oʻzbekiston Respublikasining "Tabiiy monopoliyalar toʻgʻrisida"gi (1997-yil 25 aprel; yangi tahrirda 1999-yil 19 avg .) qonuniga muvofiq Oʻzbekistonda quyidagi sohalarda Tabiiy monopoliya subʼyektlarining faoliyati davlat tomonidan tartibga solinadi: neft, neft va gaz kondensata, tabiiy gaz va kumir qazib chikarish, neft, neft mahsulotlari va gazni quvurlar orqali tashish, elektr va issiklik energiyasini ishlab chiqarish. va uzatish, t.yillarda yuk va yoʻlovchilar tashish, umumiy erkin foydalaniladigan elektr va pochta aloqasi xizmatlari, suv quvurlari va kanalizatsiya xizmatlari. Portlar va aeroportlar kursatadigan xizmatlar ham Tabiiy monopoliyalar tizimiga kiritilgan.
2. Legal (qonuniy) monopoliya– bu qonuniy tarzda tashkil etiluvchi monopolistik holat.
3.Sun'iy monopoliya
O'sib borayotgan sun'iy monopoliya ishlab chiqarish bazasi, mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish jarayonining yuqori samaradorligi bilan tavsiflanadi. Buning sababi shundaki, raqobatni engib, eng ilg'or texnik baza bilan jihozlangan, operatsion xarajatlari past bo'lgan korxonalar bozorga kiradi. Ushbu turdagi sun'iy monopoliyaga misollar real hayotda uchraydi, lekin juda tez-tez emas. Bu yerda moddiy-texnika bazasi va boshqaruvining shunday darajasiga yetgan korxonalar haqida gapirish mumkin, bu esa ularga mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish imkonini beradi. Shunga ko'ra, oxirgi mijoz uchun uning narxi shunchalik kamayadiki, sanoatning boshqa korxonalari uchun bunday tovarlarni ishlab chiqarish mantiqiy emas.

1890-yillardan beri. Rossiya sanoat o'sishi davriga kirdi. Burjuaziya hokimiyatga kirish imkoniga ega emas edi va qarorlar qabul qilishda erkin emas edi.Ijobiy tomoni: koʻplab banklar tashkil etildi. 3. Xorijiy kapital mamlakatga fan-texnika taraqqiyoti yutuqlari va ilg‘or boshqaruv tajribasini olib kirishi mumkin.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida foyda asosiy o'rinni egallaydi, takror ishlab chiqarish jarayonida ko'p qirrali iqtisodiy aloqalarni ifodalaydi va tadbirkorlik faoliyatining maqsadi sifatida harakat qiladi. V zamonaviy sharoitlar xalqaro pul muomalasi yagona asossiz - oltinsiz ishlaganda, valyuta kurslarining ikki turi qo'llaniladi: qat'iy va suzuvchi.

tabiiy monopoliya, xo'jalik yurituvchi sub'ekt bozorda imtiyozli mavqega ega bo'lganda;

sof monopoliya, ma'lum turdagi xizmatlar yoki tovarlarni bitta etkazib beruvchi mavjud bo'lganda;
konglomerat - bu turli xil turdagi bir nechta sub'ektlar, ammo o'zaro moliyaviy integratsiyalashgan (Rossiyada Gazmetall ZAO misol bo'la oladi);
huquqiy cheklovlar, patentlar va mualliflik huquqi shaklida raqobatdan himoyalangan yopiq monopoliya;
ochiq monopoliya, bu bozorda raqobatdan alohida himoyaga ega bo'lmagan yagona mahsulot yetkazib beruvchining mavjudligi bilan farqlanadi.
Ushbu kontseptsiya juda katta imkoniyatlarga ega. Ayrim ekspertlarning fikricha, yuqorida tavsiflangan tabiiy monopoliya iqtisodiy (sun'iy) monopoliyaning kichik turlaridan biridir. Bunday holda, biz bozorda etakchi o'rinni egallashga muvaffaq bo'lgan bunday kompaniyalar haqida gapiramiz.

4. Oligopoliya — tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik holati hisoblanadi.

Oligopoliya (oligo... va yun. poleo — sotaman) — bozorni tashkil etish shakllaridan biri. Guruh monopoliyasi, oz sonli yirik korxona (firma)larning bozorda yoki bironbir xoʻjalik soxasida hukmronligi.

O. uchun bozorda bir necha sotuvchining boʻlishi xos, ammo umumiy bozor sav-dosi hajmida ulardan har birining hissasi juda katta boʻlganidan, har bir sotuvchi oʻzi taklif etadigan mahsulotlar miqdorini oʻzgartirishi bilan narxlarda ham oʻzgarishlar yuz beradi.

Firmalarning uncha koʻp boʻlmasligi yashirincha kelishishlarga qulaylik tugʻdiradi. Bu esa, oʻz navbatida, ularga nar-xlarni belgilash, bozorni boʻlish yoki taqsimlash va boshqacha yoʻllar bilan oʻzaro raqobatni cheklashda qoʻl keladi. Yashirincha kelishishning bir qator shakllari (kartel bitimi va boshqalar) bor. Monopoliya kabi O. ham nomukammal raqobat koʻrinishi hisoblanadi.[1]

Oligopolist-ishlab chiqaruvchilarga Oʻzbekistonda sement (asosan Bekobod, Quvasoy, Ohangaron, Navoiy shaharlarida joylashgan), koʻmir (Angren shahri, Surxondaryo viloyatining Sariosiyo (Shargʻun) va Boysun (Toʻda) tumanlarida joylashgan) ishlab chiqarishni misol keltirish mumkin.

5. Monopsoniya — tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni juda koʻp boʻlib, ular tovar yoki xizmatlarining yagona isteʼmolchisi yoki xaridori mavjud boʻlgan sharoitdagi yakkahukmronlik holati hisoblanadi. Bunga Asakadagi avtomobil zavodi yaqqol misol boʻla oladi.
6. Sof monopoliya – ma’lum mahsulot turini ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha yakka hukmron bo‘lgan bozor tuzilmasidir.

Yagona ishlab chiqaruvchi sifatida sof monopolistda unikal imkoniyatlar mavjud. Uning to‘g‘ridan-to‘g‘ri raqobatchilari yo‘q. U o‘zi xoxlagan narx va xajmda istalgan mahsulot turini ishlab chiqarishi mumkin. Monopolist ishlab chiqargan mahsulot bozorda unikal hisoblanadi, bozorda uni o‘rnini bosuvchi xech qanday tovar bo‘lmaydi. Bozordagi yuqori darajadagi yakka xukmronlik monopolist uchun ishlab chiqarish xajmi va narxini maksimal darajada nazorat qilish imkonini beradi.

Sof monopoliyaning asosiy xususiyatlari:
firmalar soni bitta,
mahsulot turi yagona, unikal,
bozordagi hokimlik maksimal darajada,
bozorga kirish chiqishdagi to‘siqlar umuman olib tashlab bo‘lmaydigan.

Tayyorladi: Hakimov Quvonchbek 2-I 2021 guruh talabasi