Reja: Mo`g`ullar istilosi davrida Movarounnahr davri tarixiy gеografiyasi

Ammo 1227 yilda Chingizxon ulimidan sung u tuzgan imperiya 4ta ulusga bulinib ketdi.

1. Chigatoy ulusi-Markaziy osiyo olmalikdan to Amudarega kadar markazi Gulja shaxri.

2. Mugulistondan eng uzok bulgan erlar Jujiga tegdi

3. Uktoyga esa,Juji bilan Chigatoy orasidagi erlar

4. Tuliga esa,Muguliston ajratib berildi

Chigatoy ulusiga noib etib, Maxmud Yalavoch (1229-1241) Chigatoy tomonidan tayinlandi. Mugullar Markaziy osiyoda butun bir madaniyatni yuk kilib, maxalliy axoliga kattik zulm kilaboshladilar va 1238 yili Buxoro yakini-dagi Torob kishlogida xunarmand Maxmud Torobiy bosh-chiligida katta kuzgolon bulib utdi. Ammo kuzgolon Eldiz Nuen va Chikon Kurchi boshchiligida Mugul lashkarlari tomonidan shavkatsizlik bilan bostirildi. Shu kuzgo-londan sung, mugullar maxalliy axoliga kattik zulm ki-lishdan chuchiy boshladi.

XIV asr oxirlariga kelib, mugullar istilosi okiba-tida inkirozga yuz tutgan xujalik xaet bir oz tiklandi. Bunga sabab Ma``sud Yalavoch (1254yilda Pekin xokimi etib tayinlangan Maxmud Yalavochning ugli) tomonidan utka-zilgan pul va agrar isloxotlar edi. Shu davrda mugullar-ning utroklashuvi jaraeni kuzatiladi Bunga misol Ke-bekxon bir kator moliyaviy va ma``muriy isloxotlar ut-kazadi. Ammo isloxotlarini oxiriga etkazaolmay vafot etadi va okibatda mamlakatda ijtimoiy munosabatlar keskinlashib ketadi. va XI11 asrning 4-chi oyida Chigatoy ulusi 2 aprelda Muguliston va Movarounnaxrga bulinib ketadi. XI asrning 60-chi yillarida Movarounnaxrda taxt uchun kurashlar nixoyatda kuchayib ketadi va shu vazi-yatda maxalliy xukmdorlar oilasidan Barlos urugidan bulgan A Temur katta kurashlar natijasida taxtga keladi.

Temur Taragay (ATemur) barlos beklaridan Amir Ta-ragayning ugli bulib, 1336yili Shaxrisabz enidagi Xu-jailgor kishlogida tugildi. U eshligidanok turli jangu-jadal va talon-taroj urushlarida katnashganligi sa-babli xarbiy jixatdan ancha tajribaga ega edi Ana shu urushlarning birida uning ung oegiga uk tegib, yarador bulib, oksoklanib kolgani uchun xam u tarixda oksok te-mur-temurlang nomi bilan xam mashxurdir.

Tugluk Temur uzining katta ugli Ilesni Samarkand xokimi etib, keyinrok esa, Temurni unga maslaxatchi ki-lib tayinlaydi, ammo ular uzaro chikishaolmaganligi sa-babli Temur Samarkandni tashlab ketishga majbur buladi. Ana shunday bir paytda 1363 yili Tugluk Temur tusatdan vafot etadi Iles esa shoshilib Samarkandni tashlab, xonlik taxtiga utirish uchun Olmalikka junab ketadi. U Samarkanddan kettishi bilanok, Balx kal``asini egallab olgan. Temur uz kaynogasi Xusayn bilan Samarkandga xu-jum kiladi. Uni egallab olganidan keyin 1365yili kushin tortib Toshkentga yurish boshlaydi Toshkent yakinidagi Chinoz degan erda Iles bilan Temur urtasida juda kattik jang buladi. Jang paytida kuchli jala kuyadi. Ammo ot va jangchilar botkokka bulganib ketadilar. Shuning uchun xam bu jang tarixchilar tomonidan "Jangi-loy" deb xotir-lanadi. Bu jangda Temur engilib,dastlab Samarkandga keyinchalik esa uning ketidan Iles kuvib kelaetganligi uchun Amudare janubidagi Balx kal``asiga chekinadi Iles-xuja esa Samarkandga kiraolmaydi. Chunki bu erda Sar-badorlar kuzgoloni boshlangan edi. Uning raxbari Mav-lonzoda bulib,u butun Samarkand xalkini xarakatga kel-tirgan. Ilesga karshi kattik mudofaa kurgan edi. Ular "Mugullar zulmini yuk kilamiz eki bu yulda uzimizni kurbon kilib dorga osilishga rozimiz"-deb uzlarini "Sarbadorlar" ya``ni boshi dor ostidagilar deb ataganlar.

"Sarbadorlar" kuzgolonidan foydalanishni maksad kilgan Temurlang va uning kaynogasi Xusayn Balx kal``a-sidan Samarkand atrofiga kelib,sarbadorlarga juda kup va``dalar beradilar. Ular Samarkandga kirib olgach, Amir Xusayn sarbadorlar raxbarlaridan biri Abu Bakr Kala-viyni uldirgan bulsa xam, lekin A.Temur Movlonzodani uzining kelajakdagi buyuk maksadlari yulida foydala-nish niyatida uning xaetini saklab koladi. Amir Xusayn chigatoy avlodlaridan amir Kazagonning (1346-1358y) nabirasi bulib, u Movarounnaxr xokimligiga da``vogar edi. Sarbadorlar xarakatidan foydalanib, movarounnax-rdagi butun xokimiyatni Amir Temur uz kulida markaz-lashtirgan edi. Temurning bu xarakatidan norozi bulgan Xusayn Samarkanddan ketib, Balxni uziga markaz kilib, toki A Temur u erni bosib olguniga kadar xukmronlik kiladi. A Temur xujumidan Xutlonga kochgan Xusayn u erning xokimi Amir Xisrav tomonidan uldiriladi keyin esa, Temur Xusaynning xaramidagi aellaridan biri Sa-roymulkxonimni uz nikoxiga kabul kiladi Saroymulk-xonim Chigatoy avlodidan Kozonxonning kizi bulganligi uchun xam Temur uzini "Kuragon"(kuev) deb ataydi. Shun-day kilib A Temur 1370yilga kelib butun Movaroun-naxrning yakkayu-yagona xukmroni bulib koladi.

A Temurning ijtimoiy-siesiy faoliyatini ikki davrga bulish mumkin. Birinchi davr 1370-1386yillarni uz ichiga oladi. Bu davrda A Temur movarounnaxrda chiga-toy avlodlarining tarkok xukmronligi va uning xokimiyat talashib,betinim olib borgan urushlariga tezda barxam beradi va Movarounnaxrni bir butun markazlashgan dav-latga birlashtiradi U Xorazmni xam uziga buysundirish maksadida Xasan Sufi va Yusuf Sufilarga shuningdek oltin urda xonlarining movarounnaxrga kilgan yurishla-riga karshi kurash olib boradi. Bu A Temurning movaro-unnaxrning bir butun markazlashgan davlatga birlashti-rish uchun olib borgan kurashi edi.

Ikkinchi davrda (1386-1404 y) esa, A.Temur Eron, Irokka karshi uch yillik 1392 yildan boshlab besh yillik 1399 yildan boshlab etti yillik urush olib borishi na-tijasida Eron, Irok, Afgoniston, shimoliy Xindiston va Kavkazorti yurtlarini Turkiya Misr, Rossiyaning ja-nubiy rayonlarini bosib oladi.

Temur xam Chingizxon kabi davlatini turtta ugliga ulus kilib bulib beradi. Katta ugli Jaxongirga Balx viloya-tini,ikkinchi ugli Umarshayxga Fors viloyatini, Miro-nshoxga Ozarbayjon, Irok va Armaniston, kichik ugli Shoxruxga Xuroson, Jurjon, Mozandaron, Seystonni berdi.

Uning ulimidan sung, birdaniga mamlakatda taxt uchun kurash avj olib ketdi va besh yil davom etgan kurashda Shoxrux galaba kozonadi va shu yildan boshlab, davlat ikkita markazga ega bulib, markazi Xirot bulgan Xuro-sonda Shoxrux, markazi Samarkand bulgan Movarounnax-rda Ulugbek(1409-1449y) xukmronlik kilaboshlagan.

Temuriylar davlatining Xuroson kismida 1506 yilga kadar Xusayn Mirzo ulimiga kadar yagona davlat saklanib turdi. Movarounnaxrda esa, Ulugbek ulimidan sung taxt uchun kurash avj olib ketadi.

XV asr boshlarida uzbeklar Temuriylar bilan bevosita alokador kuchmanchi kabilalar sifatida namoen bulishadi. Temuriylar manbalariga karaganda, 1405yil kishida uz-beklar Xorazmni bosib oladilar va u erdan Markaziy osiyo-ning markaziy kismlariga boskinchilik yurishlari uyush-tiradilar. Shubxasiz bu ma``lumotlar Yedigey tomonidan Xorazmni bosib olishi bilan boglik Ammo Temuriylar 1413 yili Xorazmni ozod kiladilar va u erdan Yedigeyni kuvib yuboradilar.

1416 yili Ulugbek bilan Uzbeklar orasida Sirdare-ning kuyi okimidagi erlar uchun kurash boshlanadi va bu kurash butun XU asr davomida olib boriladi. Bu urushga Ulugbek Barokxon orkali kirib koladi Ulugbek erdami bilan Barokxon ota bobolari taxtini egallaydi va bir ozdan sung, u Sirdarening kuyi okimidagi erlarga da``vogarlik kiladi. 1426-1427 yillarda Ulugbek Barok-xonga karshi yurish uyushtiradi va maglubiyatga uchraydi. Shundan sung, uzbek xonlarining Markaziy osiyoga ta``siri ku-chayadi. Uzbeklarning Markaziy osiyo xududlariga kelgunga kadar bulgan ijtimoiy tuzumi yaxshi urganilmagan.

Ma`lumki xar bir kabilani uzining zadagonlari boshkargan, ular biy, bek, uglon, torxon deb atalgan. Biy eki bek siesiy-ma``muriy va boshka soxalarda mutlok xokim sanalgan Fakat kabila doirasida. U yaylovlarni taksimlashda xam xal kiluvchi ovozga ega bulgan. Bu esa, uning kabilani xujalik xaetida xam xukmronligini kursatadi. Yaylovlar uchun kabilalar orasida tez-tez urushlar bulib turgan va maglub bulgan kabilaning chor-vasi va yaylovlari goliblarga kolgan.

Uzining shaxsiy navkarlari va kabila kushinlari eva-ziga kuch tuplagan bek eki biy endilikda kushni kabila-larga xam xukmini utkaza olgan. Aynan shu bilan XU asr-ning 20-chi yillarida uzbek xoni Abulxayrxon katta xu-dudlarni uz kuli ostiga birlashtiradi (1428-1468 y). Uning davlatining poytaxti Tula(sibirda) edi Uning it-tifokiga nayman, kungirot, kiet, uygur, durmon, korlik, kenagas va boshka uzbek kabilalari kirardi. Ammo Abul-xayrxon davlatida yagona markazlashgan davlat tizimi bulmaganligi sababli uning ulimidan sung davlat parcha-lanib ketadi.

Uning ulimidan sung siesiy maydonga uning nevarasi Shayboniyxon chikadi. (1451-1510y) Shayboniyxon uzi-ning asosiy e``tiborini Sirdarening kuyi okimidagi erlarni egallashga karatadi va kup kurashlar natijasida u erlarni egallaydi. 90-chi yillarda Shayboniyxon Kozok xoni bilan karindosh tutiladi va mugullar bilan ittifok tuzadi.

X asr oxirlaridan boshlab Shayboniyxon Abdulayxon avlodlari bilan birgalikda Markaziy osiyoga yurishlarini boshlaydi. 1499-1500chi yillar davomida Samarkandni egallaydi va Temuriylardan bulgan Sultonali mirzoni katl ettiradi. Shundan keyin 1510 yilga kadar Shaybo-niyxon Movarounnaxr va Xurosonni tulik buysundiradi 1506 yili shox Ismoil (1502-1524 yili Eron shaxri) to-monidan Shayboniyxon uldiriladi.

Marv yakinidagi jangda Ismoil shox galaba kozonadi. Bunga sabab Shayboniyxon va uzbek xonlari orasidagi kelishmovchiliklar edi.

Bu vaziyatdan foydalangan Boburshox Ismoil erdamida Movarounnaxrga bostirib kiradi va uzbeklarni kuvlab yuboradi. Usha davrda yashagan bir kishining aytishiga ku-ra, xatto Shayboniyxon bilan birga mugul va chigatoy ku-shinlari Bobur tomoniga utib ketadi. ammo 1512 yili Shayboniyxonning jiyani Ubaydulloy sulton 3000 kishi-lik kushin bilan Buxoro erlariga bostirib kiradi va Boburga kakshaigich zarba berib, Samarkandni egallaydi Xorazmni esa,1511 yilda Xorazmning boy va ruxoniylari dasht uzbek xonlaridan Elbarsxonni Xorazmga chakiri-shadi. Vazir shaxrida kuzgolon kutariladi va Elbarsxon keyinchalik butun Xorazmni kulga oladi va yangi sulola-laga asos soladi, bu sulola Xorazmni 200 yildan oshikrok vakt boshkaradi.

Markaziy osiyo erlariga kelgan uzbeklar feodal tuzumining ilk boskichlari darajasida yashovchi kuchmanchi xalk edi va ular bu erdagi mavjud ijtimoiy-iktisodiy tuzumni tulik kabul kiladi. Shayboniylar davlatining xujali-gida asosiy erlar xonga tegishli bulib, u mulki-podshoxi eki mulki-sultoniy deb atalgan. Bu erlarga ekin ekiladigan erlardan tashkari shaxardagi bozor, du-kon erlari xam kiradi. Bundan inshoot emas, inshoot kur-gan er xonniki xisoblanib, uni sotish, sovga kilish, vakf kilish mumkin emasdi.

Dexkonlar zakot mulkning 1/40 kismi, zabitona-xukmdor foydasiga (zobit), tonobona-bog,uzumzor va to-morka soligi,madad-i-lashkar-favkulotda xarbiy so-lik, dorugochi-solik yiguvchi xisobiga olinadigan so-liklar tulaganlar

XVI_XVI1 asrlarda mulk erlar asosan yukori feodal zadagonlar-amirbiy, amirzoda, tarxonbek xamda yukori va urta ulamolar savdogarlarga tegishli bulgan. XVI-XVI1 asrlarda mulk erlarga- sugorish inshootlari, kishlok xujalik erlari, shaxardagi kishlok xujalik er-lari Shaxardagi ustaxona, dukon, karvonsaroy erlari xam kirgan.

Poklangan erlar erlik asosida solik tulanmaydi. Davlatga (mulk erlar), Vokor erlar, machit madrasa erla-rining asosiy kismini mamlaka-i-podshoxi eki mam-lakai-sultoni erlari XVIasrda bunday erlar Buxoroda umumdavlat ("koro") erlar deb atalgan. Bu erlarning bosh xokimi xon xisoblangan ammo mamlakatda ijtimoiy va-ziyat kungildagidek emas edi. Bunga sabab usha davrda mavjud siesiy vaziyatdir Abdullaxon 11 davrida mamla-katni markazlashtirish jaraeni kuchaydi va ma``lum na-tijalarga erishildi. Abdullaxon davrida xon xokimiyati kuchaydi va tinimsiz boskinchilik yurishlari olib bo-rildi. Abdullaxon xokimiyatini mustaxkamlashda juybori shayxlariga suyanadi va xar tomonlama ularga izzat-ikrom kursatadi. Xukmronligi davrida Abdullaxon uzini davlatiga Xurosonning Makshadgacha bulgan erlarini xamda Xirot va markaz Marv bulgan Turkmanistonning janubi-garbiy kismini buysundiradi.

Abdullaxonga karshi Xiva va Eron ittifok tuzadi va shunda Abdullaxon uzining mavkeini mustaxkamlash mak-sadida Turk sultoni Murod III (1574-1595 y) bilan itti-fok tuzadi. Bu ittifok Eron shoxi Abbosga karshi kara-tilgan edi. Eron bilan bulgan ziddiyatlar Abdullaxonni Xind imperatorlari buyuk mugullar sulolasi vakili Ak-bar (1556-1605y) bilan yakinlashishga majbur edi. Akbar xam Eronga karshi Afgoniston erlari uchun kurash olib boraetgan edi. Abdullaxon mamlakatning iktisodiy xae-tini yaxshilashga katta e``tibor beradi. U sugorish insho-otlarini ta``mirlaydi Yanngilarini kurdiradi, chul va dashtlarga suv omborlari, savdo yullarida karvon saroy-lar kurdiradi Tanga-pullar zarb ettirishni yaxshi yulga kuyadi.

Abdullaxon ulimidan sung, Buxoro taxtiga uning ugli Abdulmumin utiradi ammo u 6 oydan sung otasining ki-shilari tomonidan uldiriladi. Taxtga yangi sulola vakil-lari utiradi. Bu sulola vakillari kelib chikishi Astra-xandan bulib, Ashtarxoniylar sulolasi deb yuritiladi. Bu sulola davrida xon xokimiyati zaiflashib ketadi va aso-siy xokimiyat uzbek boy beklarining kulida edi. Ular-ning siesiy inkirozi aloxida Buxoro feodallarining xarbiy-siesiy jixatdan kuchayuviga olib keldi. Shunday er egalari Abdulazizxonning (1645-1680y) otaligi Yalan-tushbiy Samarkandda Sherdor va Tillakori madrasalarini kurdirgan. Katta xarbiy kuchga ega bulgan er egalari Xu-rosonga Kobulga talonchilik yurishlari uyushtirganlar.

XVI1 asrda Xivada siesiy jixatdan yuksalish kuzati-ladi. Ayniksa,bu jaraen Xiva xonlari Abulgozi(1643-1663y) va uning nevarasi Anusha(1663-1687y) davrida kuzatiladi. Ular bir-biri bilan urushaetgan uzbek uruglari va turkman uruglarini biriktirib, kushni dav-latlarga talonchilik yurishlariga chorlaydi. Abulgozixon va Anushaxon Buxorodagi vaziyat va shox Abbosning uli-midan foydalanib, Buxoro va Xurosonga tinimsiz yurishlar uyushtiradilar. XVI-XVI1 asrlarda buyuk geo-grafik kashfietlar tufayli Yevropa-Osie yulining uz-garishi Markaziy osiyoni nafakat tashki balki ba``zi ichki xududlar bilan aloka uzilib, ishlab chikarishning kiska-rishiga olib keladi. Xuddi kisman natural xujalikka kaytish sodir buldi. Ammo Markaziy osiyoning mamlakatlar bilan savdo munosabatlari uzilib kolmadi. Buxoro, Xiva va Balxdan savdo karvonlari Xindiston, Eron, Kozogiston va Sibirga, kashgarga katnashda davom etadi. Xuddi shu davrda Markaziy osiyoni buyuk mugullar davlati va Turkiya bi-lan diplomatik munosabatlari rivojlanib boradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelalak yo`q. –T.: Sharq. 1998.
   
2. 
   Hasanov M. Sayyoh olimlar. –T.: 1974.
   
3. 
   Ahmedov E.A. O`zbekiston shaharlari. –T.: O`zberiston. 1991.
   
4. 
   O`zberistonda etno-demografik jarayonlar. Xalqaro konferensiya materiallari. 1-2-qismlar. T.: 2005.
   
5. 
   Bobojonova D. O`zbekistonda demografik jarayonlar va ularning xususiyati. –T.: Fan, 1995.