Reja: Milliy parklarning tashkil qilinishi

Milliy parklarning ekoturizmni rivojlantirishdagi ahamiyati.

Reja:

1.Milliy parklarning tashkil qilinishi
2.Milliy parklarning tashkiliy va boshqaruv xususiyatlari
3.Milliy parklar tashkiliy va iqtisodiy jihatdan turlari.

Ekoturizmning mohiyati, mazmuni, tamoyillari, maqsadi

va vazifalaridan kelib chiqqan holda uning asosiy resurslarini
quyidagicha tasniflash mumkin:

1. Insonning xo‘jalik faoliyati tegmagan tabiiy hududlar.

2. Insonning xo‘jalik faoliyati qisman ta’sir qilgan ammo tabiiy
ekologik muhit muvozanati saqlanib qolgan tabiiy hududlar.

3. Insonning xo‘jalik faoliyati ta’sir qilmagan okeanlar va dengizlar akvatoriyasi.

4. Insonning xo‘jalik faoliyati qisman ta’sir qilgan, ammo
tabiiy ekologik muhit muvozanati saqlanib qolgan okeanlar va
dengizlar akvatoriyasi.

5. Dunyo davlatlaridagi milliy parklar.

6. Dunyo davlatlaridagi tabiat qo‘riqxonalari, biosfera
qo‘riqxonalari, tabiat rezervatlari.

7. Dunyo davlatlaridagi ekologik parvarishxonalar (ekologik,

biologik pitomniklar) va tabiat buyurtmaxonalari (zakazniklar).

8. Dunyo davlatlaridagi alohida muhofaza qilinadigan hududlar.

9. Sayyoramizning tabiat zonalari va uning tabiiy iqlim
xususiyatlariga ega bo‘lgan landshaftlari, florasi va faunasi.

10. O‘rmonlar va uning landshaftlari, florasi va faunasi.

11. Daryolarning havzalari, ularning florasi va faunasi,
sharsharalari.

12. Tog‘lar, tog‘ oldi zonalari va ularning tabiiy boyliklari,daralari, kan’onlari, flora va faunasi.

13. Arid (quruq iqlimli cho‘llar, yarim cho‘llar, sahrolar)
zonalar va ularning landshaftlari, florasi va faunasi.

14. Suv omborlari, ularning sohillari, florasi va faunasi.

Yuqorida qayd qilinganlarning barchasi ekoturizmning
resurslari hisoblanadi. Chunki, ekoturist tabiat va uning
boyliklariga qiziqishi, zavqlanishi, dam olishi va tomosha qilishini
o‘zi hal qiladi.
Ilmiy adabiyotlarda va ekoturizmni dastlabki vaqtlarda
rivojlantirish nuqtayi nazaridan hozirda ekoturizmning
asosiy resurslari dunyoning barcha davlatlarida quyidagicha belgilangan:

1. Dunyo davlatlaridagi milliy parklar.

2. Dunyo davlatlaridagi tabiat qo‘riqxonalari, biosfera qo‘riqxonalari, tabiat rezervatlari.

3. Dunyo davlatlaridagi ekologik parvarishxonalar (ekologik,

biologik pitomniklar) va tabiat buyurtmaxonalari (zakazniklar).

4. Dunyo davlatlaridagi alohida muhofaza qilinadigan hududlar.

Ekoturizm resurslarining umumiy ro‘yxatining har bir nomlanishiga alohida-alohida to‘xtalish va izoh berish mumkin.
Lekin, ularning barchasini institut va universitet talabalarimaktablarda, akademik litseylarda va kasb-hunar kollejlarida o‘qib o‘rganishgan. Shuning uchun ham biz hozircha ekoturizmning xalqaro miqyosda qabul qilingan asosiy resurslarini o‘rganishimiz mumkin.

Dunyoda birinchi milliy park – Yellouston – 1872-yili Kanada davlatining tashabbusi bilan Amerika Qo‘shmaShtatlarida tashkil qilindi.

Chunki, Yellouston milliy parkining bir xil tabiiy landshaftlarga ega bo‘lgan hududlarining katta qismi Kanada davlati chegaralarida joylashgan edi. Shimoliy Amerika qit’asining Qoyali tog‘larida 1885-yilda 26 km. kv. maydonda Vud Baffalo milliy parki ochildi. 1948-yilda “Tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro Ittifoqi” (MSOP) tashkil qilindi.
Ittifoqning bosh maqsadi – hayvonot va o‘simliklar dunyosining
hududlarini muhofaza qilish, tabiat muhofazasi bo‘yicha ilmiy
tadqiqotlar o‘tkazish deb belgilandi. MSOP 1958-yilda BMT ga milliy parklarni tashkil qilish va ularning muammolarini
quvvatlashni taklif qildi. Natijada, 1962-yilda BMTning
“Milliy parklar bo‘yicha xalqaro konferensiyasi” o‘tkazildi.
Bu konferensiyada 70 ta davlatlarning vakillari qatnashdilar.
1972-yilda BMT va YUNESKO, YUNEP a’zolari “Milliy parklar bo‘yicha xalqaro Ikkinchi Konvensiyani” qabul qildi32.
Bu Konvensiyaning qarorlari bo‘yicha dunyodagi barcha
milliy parklarda insonning xo‘jalik faoliyati sezilarli “darajalarda” chegaralandi va o‘simliklar, hayvonot dunyosini to‘liq muhofaza qilish sharti qo‘yilib (tabiiy landshaftlar va betakror tabiiy majmualar, o‘simliklar va hayvonot dunyosiga insonning aralashuvi qat’iyan man qilinadi) qisman ekologik turizmda foydalanishga ruxsat berildi.
Milliy parklar. Milliy park tushunchasi, uning vazifalari va
milliy parklardan turizm va rekreatsiyada foydalanish bo‘yicha
birinchi 1933-yil Londonda “Afrika flora va faunasini muhofaza
qilish Konvensiyasi”da qabul qilindi. 1940-yili Dehlida milliy
parklarning hozirgi ta’rifi berildi.

Milliy parklar milliy va xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan

betakror tabiatni va tabiiy landshaft obyektlarini, ekologik
tizimlarni muhofaza qilish va ilmiy, rekreatsiya, dam olish,
madaniy-ma’rifiy tadbirlar o‘tkazish uchun mo‘ljallangan va
32 Mose Ingo. Sanft er Tourismusim Nationalpark Hohe Tauern.
Vechtaer Arbeitenzur Geographie und Regional wissenschaft , Band 6. Vechta, 1988. P. 267.
qo‘riqlanadigan hududlar hisoblanadi. Milliy parklarning tarkibiy
ta’riflari quyidagi tavsiflardan iborat:

• Inson xo‘jalik faoliyati aralashmagan bir yoki bir necha

ekologik tizimlardan iborat bo‘lgan tabiiy majmualar yig‘indisi;

• O‘simliklar va hayvonot dunyosi bioxilma-xilligi o‘zining

turli-tuman va alohida etnik xususiyatlarga egaligi alohida
ilmiy-amaliy qiziqishga ekanligidan muhofaza qilinadi;

• Mahalliy tabiiy landshaftlar faqat shu hududlarni egallagan

bo‘lib o‘zining betakror chiroyiga ega;

• Ekologik, geomorfologik va estetik belgilari uchun davlatning

alohida muhofazasidagi hududlarga aylantirilgan;

• Milliy parkka ilmiy tadqiqotlar va tabiatni o‘rganish maqsadlarida kirishga ruxsat beriladi;

• Milliy parklardan (davlatlarning qarori bilan) dam olish va
rekreatsiya, turizm maqsadlarida foydalanish mumkin.

Dunyodagi davlatlar o‘zlarining milliy parklaridan har xil

tartibda foydalanadilar. Shuning uchun ham dunyodagi milliy
parklarning tashkiliy, iqtisodiy va geografik xususiyatlarini bilib
olish zarur. Milliy parklar davlat va xususiy mulk egaligiga
qarashli bo‘lishi ham mumkin. Bundan tashqari ba’zi davlatlarda
milliy parklar xalqaro tashkilotlar ixtiyoriga ham beriladi. Hozirgi vaqtga kelib milliy parklarning asosiy qismi deyarli davlat mulkiga aylantirilgan.
Milliy parklarning tashkil qilinishi. 1933-yil Londonda “Afrika
flora va faunasini muhofaza qilish Konvensiyasi”ning milliy parklar bo‘yicha qabul qilgan qaroridan keyin davlatlarda milliy parklarni tashkil qilish birmuncha jonlandi. Ayniqsa, Afrika davlatlarida XX asrda ko‘plab milliy parklar va tabiat qo‘riqxonalari tashkil qilindi. Bu milliy parklar va tabiat qo‘riqxonalari hozirgi kungacha betakror tabiat muzeylari sifatida insoniyatga xizmat qilmoqda.
Afrikadagi eng katta milliy parklar Zair davlatida tashkil qilingan;
Salonga Upemba, Maiko,Virunga. Zairdagi Kafue milliy parkida dunyodagi karkidon va begemotlarning eng ko‘p sonlari saqlanadi va muhofaza qilinadi. Chilining “Xalqaro Pasxi oroli” milliy parkidagi afsonaviy tosh haykallar.

1949-yilda Zimbabveda Ywange milliy parki tashkil qilindi.

Tanzaniyadagi Serengeti milliy parki hozirgacha jahondagi eng
qiziqarli va mashhur parklardan hisoblanadi. Keniyaning markaziy qismidagi Aberdare, Kruger milliy parklarida Afrikaning 5 turdagi eng yirik yovvoyi hayvonlari muhofaza qilinadi.
Yaponiya davlati milliy parklar yaratishga katta e’tibor beradigan davlatlar qatorida turadi. Bu davlatdagi eng mashhuri Fudziyama tog‘idagi – Fuji Hakone Izu milliy parkidir. Hindistonda ham ko‘plab milliy parklar jahonga mashhur, taniqli. Bularning eng mashhurlari Himolay tog‘larining old qismidagi – Corbet milliy parki hisoblanadi. Bu milliy parkda Hindiston yo‘lbarsi va qoplon (leopard) muhofaza qilinadi va ko‘paytiriladi.
Shri Lankada fillar, qoplonlar va kam uchraydigan noyob
qushlar muhofaza qilinadigan GaI Oua milliy parki BMT
ro‘yxatida turadi. Avstraliya eng ko‘p milliy parklari bor
davlatlardan hisoblanadi. Bu davlatdagi Gagadu milliy parkida
jahondagi eng ko‘p timsohlar muhofaza qilinadi. Bu milliy parkda “Timsoh” mehmonxonasi jahonda timsoh shaklida qurilgan yagona mehmonxona hisoblanadi.

Yangi Zelandiyada Tongario, Egmont, Fiord Land milliy

parklari taniqli milliy parklardan hisoblanadi. Buyuk Britaniya
ham milliy parklar va tabiat qo‘riqxonalarini ko‘paytiruvchi
davlatlardan hisoblanadi. Britaniyadagi eng yirik milliy park
Britaniya orllaridagi Garingorn National Nature Reserve 26 ming ga maydonni egallaydi. Alp tog‘laridagi eng katta milliy parklardan hisoblanadigan Gran Paradiso Italiya davlatining tashabbusi bilan tashkil qilingan.

Germaniyada 1969-yilda ikkita Berchtesgaden, Bavarian

Forest milliy parklari o‘z faoliyatlarini boshladi. Germaniyada 80 ta milliy parklar, zaxiradagi milliy parklar va tabiat qo‘riqxonalari tashkil qilingan. Janubiy Amerikada milliy parklar tabiatni o‘z tabiiy holatida saqlash va muhofaza qilish uchun tashkil qilinadi.
Shunday milliy park Charlz Darvin tadqiqot o‘tkazgan Galapagoss orollarida (Ekvodor davlati) noyob suv toshbaqalarini va suvda yashovchi turlarni saqlab qolish va muhofaza qilishni boshladi.
Chilidagi mashhur va mo‘jizaviy Pasxi oroli xalqaro miqyosdagi milliy park deb e’lon qilindi.

Argentinaning Nehuel Huapi milliy parki And tog‘lari

ostonasidagi 800 ming ga maydonknni egallaydi. Venesueladagi Canaima milliy parkida eng baland sharshara joylashgan.l
Falls joylashgan. Milliy parklar va tabiat qo‘riqxonalari, alohida
muhofaza qilinadigan hududlarning ko‘payishi ekoturizmning
rivojlanishiga asos soladi.

Hozirda dunyoda 1500 dan ziyod milliy parklar bor. Ularning eng yirik bo‘lgan 260 tasi BMTning ro‘yxatiga olingan33. Qayd qilingan ma’lumotlardan ma’lum bo‘ladiki, milliy parklar turli

maqsadlarda tashkil qilingan. Shuning uchun ham, ekoturizmni rivojlantirishda bu milliy parklarning tashkiliy, iqtisodiy va
geografik xususiyatlarini tahlil qilish talab qilinadi.

Dunyoda milliy parklar tashkiliy va iqtisodiy jihatlaridan

a) davlat mulki;
b) xususiy va
d) aralash (davlat va xususiy) mulk egaligida faoliyat ko‘rsatmoqdalar.
Ba’zi davlatlar o‘z milliy parklarini xalqaro tashkilotlar ixtiyoriga berishadi va daromadning bir qismini olishadi. Hozirgi vaqtda ko‘plab davlatlardagi xususiy va aralash mulkdagi milliy parklarni egalari davlat mulki boshqaruviga berishmoqda. Ikkala holatning ham kelib chiqish sabablari milliy parklar muhofazasining qiyinlashib borishi hisoblanadi. Afrika mamlakatlarida, Janubiy va Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida, Yaqin Sharq va MDH davlatlarida, Lotin Amerikasida milliy parklarni davlat ixtiyoriga berish kuchaygan.

Milliy parklarni davlatga sotish yoki to‘liq davlat ixtiyoriga

berish Yevropa davlatlarida ham ustuvor yo‘nalishga ega
(Germaniya, Irlandiya, Bolgariya, Ruminiya, Chexiya
Respublikasi va Skandinaviya davlatlari). Shimoliy va Janubiy
Amerika Davlatlarida, Polsha, Gretsiya, Turkiya, Pokiston, Nepal va Aljirda milliy parklar xususiy hamda davlat tasarrufida faoliyat ko‘rsatadi.

G‘arbiy Yevropa davlatlarida, Fransiyada, Ispaniya va Buyuk

Britaniyada, Paragvay, Urugvay, Ekvadorda milliy parklarning
yarmi xususiy hisoblanadi. Janubiy Koreyada 40% milliy parklar xususiylashtirilgan.

Milliy parklarning tashkiliy va boshqaruv xususiyatlari ham

dunyo mamlakatlarida turlicha hisoblanadi. Milliy parklar
dastlabki vaqtlarda tashkil qilinganda federal agentliklarga va
departamentlar boshqaruvida bo‘lishgan. Rivojlangan, o‘tish
davri iqtisodi rivojlanishidagi davlatlarda (90% davlatlar)
milliy parklar boshqaruvi pastdan yuqoriga-vertikal tashkiliy
boshqaruvida (Shvetsiya, Italiya, Niderlandiya, Yevropaning
ko‘plab davlatlari).
AQSH, Kanada, Fransiya, Avstraliya va JAR davlatlarida
xususiy milliy parklar ko‘pligidan teng huquqli-gorizontal tashkiliy
boshqaruv hukmron. Lekin, boshqaruvning barcha xilma-xilligi
yoki milliy parklardagi turli mulkchilik shaklidan qat’i nazar milliy
parklardagi tabiat muhofazasi albatta davlat organlari ixtiyorida
hisoblanadi.

Mamlakatimizda milliy parklar, tabiat qo‘riqxonalari, biosfera

qo‘riqxonalari, tabiat buyurtmaxonalari va alohida muhofaza
qilinadigan hududlarni tashkil qilish va boshqarish O‘zbekiston
Respublikasi «Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish»
davlat qo‘mitasi ixtiyoriga berilgan. So‘nggi yillarda milliy parklar puldor, tabiat muhofazasini quvvatlaydigan xalqaro
tashkilotlar, tijoriy banklar, mashhur yozuvchilar, san’atkorlar va boshqalardan tushadigan mablag‘lar hisobidan ham faoliyat
ko‘rsatishmoqda. Shuning uchun ham ekoturistik resurslari bor
davlatlar barcha imkoniyatlarini ishga solib o‘zlarida ekoturizmni
rivojlantirishga kirishganlar. Kanada milliy parklardan 240 mln.
dollar, AQSH milliy parklardan yiliga o‘rtacha 370 mln dollar
daromad olishmoqda. Eng muhimi, ekoturistik obyekt qanchalik
jozibador, betakror bo‘lmasin ushbu obyekt ishlatilganda ekoturizm rivojlanadi. Dunyoda 1959-yilda 39 mamlakatda 200
ta milliy park, 1982-yilda 1000 ta va hozirda 1500 ta milliy parklar faoliyat ko‘rsatmoqda.