Reja: mikroelementlarni o’rganish borasida olimlarning qo’shgan hissalari

Molibden (Mo). Tuproqdagi umumiy molibden miqdori 1 kg tuproq hisobiga 0,20 dan 2,4 mg gacha, harakatchan shakldagi miqdori esa 0,10 dan 0,27 mg gacha bo’ladi. Odatda, tuproqning haydalma qatlamida harakatchan shakldagi molibden, umumiy molibdenning 8—17 foizini tashkil etadi. Yengil mexanik tarkibli, kam chirindili tuproqlar tarkibida molibden eng kam miqdorda uchraydi. Molibdenning eng kam miqdori podzol va qum tuproqlarda (1 kg ga 0,005 mg) uchraydi. Umumiy harakatchan shakldagi molibdenga eng boy bo’lgan tuproqlar, qora tuproqlar hisoblanadi. Demak, bu o’z-o’zidan bu tuproqlarning biologik akkumulatsiya qobiliyati borligidan dalolat beradi. Odatda, tuproqda molibden oksidlangan holatda kalsiy va boshqa metallarning molibdatlari tarzida uchraydi. Nordon tuproqlarda molibden, aluminiy, temir va marganes bilan qiyin eriydigan birikmalar hosil qiladi. Ishqoriy tuproqlarda esa oson eriydigan natriy molibdenga aylanadi. Tuproq eritmasining nordonligi pasaytirilsa, molibdenning suvda eriydigan shakli ortadi. Ohaklash natijasida molibdenning o’simliklar tomonidan yutilishi kuchayadi, lekin pH 7,5—8 bo’lgan tuproqlarda karbonatlarning miqdori ko’payganligi sababli pasayadi. Molibdenning tanqisligi chimli-podzol, quritilgan nordon torf tuproqlar va qora tuproqlarda kuzatiladi. Gumusga boy tuproqlar o’z tarkibida molibden yalpi miqdorining ko’pligi bilan ajralib turadi. Molibden bilan yaxshi ta’minlangan tuproqlarda o’simliklar azot, fosfor va kaliyni yaxshi o’zlashtiradi. Azot oqsil tarkibiga to’liq o’tadi, natijada sabzavot va poliz ekinlarida azotning nitrat shaklida to’planishining oldi olinadi. Shuning uchun molibdenni dukkakli ekinlarga fosfor va kaliy bilan, boshqa ekinlarga esa azot bilan birga qo’llash tavsiya etiladi.
Rux (Zn). Ruxning umumiy miqdori qora tuproqlarda 1 kg tuproqqa nisbatan 24,90 mg, tundra tuproqlarida 55,76 mg ni tashkil etib, uning kam miqdori chim podzol tuproqlarida 20,67 mg ga teng bo’ladi. Rux tanqisligi ko’pincha neytral va kuchsiz ishqoriy karbonat tuproqlarda uchraydi. Nordon tuproqlarda rux ko’proq harakatchan va o’simliklar tomonidan o’zlashtiradigan holatda bo’ladi. Yana rux tanqisligi nordon, kuchli podzollangan, yengil tuproqlarda harn, ruxi kam karbonatli tuproqlarda va yuqori darajadagi chirindili tuproqlarda ham namoyon bo’lishi mumkin. Ruxli o’g’itlarni noqoratuproq zonasining tuproqlarida harakatchan ruxning miqdori har bir kg tuproq hisobiga 0,2—1,0 mg, qora tuproq zonasida 0,3—2,0 mg va Markaziy Osiyoning bo’z va kashtan tuproqlari uchun esa 1,4—1,8 mg dan kam bo’lgan holatlarda qo’llash lozim. O’ita Osiyoning mo’tadil va kuchsiz ishqoriy tuproqlarida ruxning tanqisligi kuzatiladi. Mintaqamiz tuproqlarida rux miqdori 1,4—1,8 mg/kg dan kam bo’lganda ruxli o’g’itlar qo’llashga to’g’ri keladi. Tuproqning mikroelementlar bilan ta'minlanishi vegetatsiya davrida o'zgarib turadi, shuningdek yog'ingarchilik intensivligiga, tuproqdan namlikning bug'lanishiga va boshqalarga bog'liq. Ushbu omillarga qarab, tuproq eritmalarida iz elementlarning kontsentratsiyasi 10 martadan ko'proq o'zgarishi mumkin. Tuproqni tahlil qilishda buni hisobga olish kerak. Bunday holda, makronutrientlarning kontsentratsiyasi, ular ham aytib o'tilgan omillarga bog'liq bo'lsa-da, ozroq o'zgaradi. Tuproqda erigan elementlarning tashilishi ikki yo'l bilan sodir bo'lishi mumkin: tuproq eritmasi (diffuziya) orqali va harakatlanuvchi tuproq eritmasi bilan (sho'r yuvish). Iqlimga qarab, bu jarayon o'ziga xos xususiyatlarga ega. Shunday qilib, salqin, nam iqlim sharoitida tuproq tarkibidagi iz elementlarning sho'rlanishi ularning to'planishiga qaraganda ancha aniqroq. Va issiq, quruq iqlim sharoitida iz elementlarning yuqoriga qarab harakatlanishi ko'proq xarakterlidir.
Tuproqdagi elementlarning holati va mavjudligi uning kislotaligiga bog'liq. Shunday qilib, rux, marganets, mis, temir, kobalt, borlar kislotali tuproqlarda osongina tanlab olinadi. Ammo tuproqning pH darajasi 7 dan yuqori bo'lsa, bu elementlar ancha barqaror birikmalar hosil qiladi. Molibden va selen, aksincha, gidroksidi tuproqlarda harakatlanadilar va kislotali tuproqlarda ular deyarli erimaydilar. Mikroelementlarning o'simliklar tomonidan so'rilishi darajasi va ularning o'sish intensivligi ko'p jihatdan tuproqda makroelementlar - azot, fosfor va kaliyning mavjudligiga bog'liq. Shunday qilib, azot bilan oziqlanish darajasining oshishi o'simliklarda fosfor, kaliy, kaltsiy, magniy, mis, marganets va sinkni ko'paytiradi. Ammo azotning ortiqcha bo'lishi bilan teskari holat kuzatiladi. Fosforning haddan tashqari dozasi o'simlikdagi mis, temir va marganetsni iste'mol qilishni kamaytiradi. Fosfatlar mavjud bo'lganda, rux o'simliklari tomonidan so'rilishi kamayadi. Kaliy kaltsiy va magniyni iste'mol qilishni kamaytirishi mumkin. O'simliklar tomonidan ozuqa moddalarining so'rilish darajasi atrof-muhit haroratiga ham bog'liq. Buning uchun optimal harorat + 25 - + 30 ° C dir. Agar harorat + 35 ° C dan yuqori bo'lsa yoki + 10 - + 12 ° C dan pastga tushsa, o'simliklar tomonidan ozuqa moddalarining so'rilishi sekinlashadi va keyin qulay sharoitlar paydo bo'lguncha to'liq to'xtaydi. Bu hammaga ma'lum haqiqat - bir xil tuproqda, tarkibida bir xil tarkibdagi makro- va mikroelementlar mavjud bo'lib, turli xil o'simliklar o'simliklari boshqacha his qilishadi. Bu ularning batareyalarga teng bo'lmagan ehtiyojlari bilan bog'liq. Bundan tashqari, ushbu ehtiyojlar bir xil o'simlikning rivojlanish davrlarida ham farq qiladi. Masalan, fide boqish uchun urug'dagi mikroelementlar zaxirasi ularning tuproq tarkibidagi tarkibiga qaraganda ancha muhimdir. Ammo barcha o'simliklar va ularning rivojlanish davri uchun elementlarning ajralmasligi qoidasi adolatli bo'lib, unga ko'ra ozuqaviy elementlarning hech birini boshqasi bilan almashtirish mumkin emas. Shuning uchun, biron bir makro- yoki mikroelement yo'qligi sababli, boshqa elementlarni kiritish orqali hosilni oshirishga urinishning ma'nosi yo'q. Bundan kelib chiqadiki, ozuqa moddalarining etishmasligini muvaffaqiyatli to'ldirish uchun siz qaysi elementlar etarli emasligini aniq bilishimiz kerak.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki,mikroelementlar nafaqat o'simlik hayotida balki inson hayotida xam muxim axamiyatga ega .O'simlikda kechadigan ko'pgina fizologik jarayonlar o'sish, rivojlanish, vegetativ organlar hosil qilish, generativ organlar tuzilishida xam mikroelementlarning o'rni katta. O'simliklarning ildiz ovqatlanishidagi ozuqalar tuproqdan olinadi. Tuproqdagi mikroelementlarning asosiy manbai ota-ona jinslari hisoblanadi. Shu bilan birga, tuproq iz elementlari tarkibida juda katta farq qiladi. Shunday qilib, moren bo'shashmasdan balchiqlarda kobalt, xrom, stronsiy 2-2,5 baravar yuqori, nikel, vanadiy, titan, bariy, bor, marganets qumlarga qaraganda 3-4 baravar yuqori. Torf bilan qoplangan tuproqlar iz elementlarida kam. Shu bilan birga, tuproqdagi elementlarning tarkibi unda organik moddalar to'planib borishi bilan ortadi. Ya'ni, go'ng, kompost va boshqa organik o'g'itlarni qo'llashda tuproq mikroelementlar bilan ham boyitiladi. Shuningdek, yosh o'simliklar, ayniqsa, ozuqa moddalarining etishmasligi yoki ortiqcha bo'lishiga moyil. Shu bilan birga, rivojlanishning dastlabki bosqichlarida o'simliklar uchun ko'proq zarur bo'lgan elementlar mavjud. Masalan, bu fosforga tegishli. Faol o'sish bosqichida o'simliklar avval ko'proq azotga ehtiyoj sezadilar, ammo vaqt o'tishi bilan kaliyga bo'lgan ehtiyoj ortadi. Kurtaklarning shakllanishi va gullash davrida fosfor va azot, shuningdek, bor ham muhim ahamiyatga ega.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Niyozaliyev,Otabekov va boshqalar « Agrokimyodan amaliy mashğulotlar». Toshkent «Mexnat» 1989 y
   

2. 
   A.Mavlonov, I.Chumachenko, A.Abdujalolov «Paxtachilikda agraximiya xizmati». Toshkent. «O'zbekiston». 1978 y
   

3. 
   O'simliklar fiziologiyasining o'quv dasturi Samarqand 2019 y
   

4. 
   https:./fayllar.org- agrokimyo kirish