Ишчи кучининг ташқи айланиши деб, уларнинг ишдан бўшатилиши ёки янгиларнинг ишга қабул қилиниши сабабли сони ўзгаришларига айтилади.
Сатистикада ходимлар сони ўзгаришлари уларнинг ишга қабул қилиниши бўйича айланиш коэффициенти, ишдан бўшатилиш бўйича айланиш коэффициенти, қўнимсизлик коэффициенти, турҚунлик коэффициенти каби кўрсаткичлар орқали хисобланади.
Ишга қабул қилиниш бўйича айланиш коэффициенти хисобот даврида ишга қабул қилинган ходимлар сонини уларнинг рўйхатдаги ўртача сонига бўлиш орқали аниқланади.
Ходимларнинг ишдан бўшатилиш бўйича айланиш коэффициенти хисобот даврида ишдан бўшатилганлар сонини уларнинг рўйхатдаги ўртача сонига бўлиш орқали аниқланади.
Қўнимсизлик коэффициенти хисобот даврида қўнимсизлик сабабларига кўра ишдан бўшатилганлар сонини уларнинг рўйхатдаги ўртача сонига бўлиш орқали аниқланади.
Турғунлик коэффициенти йил давомида корхона рўйхатида турган ходимлар сонини уларнинг рўйхатдаги ўртача сонига бўлиш орқали аниқланади.
4. Мехнат ресурслари статистикасининг мухим масалаларидан бири иш вақти сарфини ўрганишдир.
Статистика амалиётида иш вақтининг ўлчов бирлиги сифатида ишчи-соат ва ишчи-кунлардан фойдаланилади.
Ишчи-кун деганда, корхона хар бир ходимининг бир кун давомида корхона рўйхатида бўлиши тушунилади. Ишчи-кун хисобида хар бир ишловчининг ишга келган, келмагани хисобга олинади.
Ишланган ишчи-кун деганда, иш вақтининг давомийлигидан қатъий назар, унинг ишга келгани ва ишлагани тушунилади.
Ишланмаган ишчи-кун деганда, корхона ходимларининг ишга келиши керак ёки керак эмаслигидан қатъий назар ишга келмаган кунлари тушунилади.
Иш вақтининг кунлаб исроф бўлишлари деганда, ишчи ишга келган бўлсада, унга боғлиқ бўлмаган турли сабабларга кўра ишлай олмай, иш вақтининг бекорга исроф бўлиши тушунилади.
Ишчи кунларда ифодаланган иш вақти кўрсаткичлари асосида мехнат ресурсларидан фойдаланишни тавсифлаш учун иш вақти фондлари кўрсаткичи аниқланади.
Иш вақтининг календарь фонди, табель фонди, максимал бўлиши мумкин бўлган фонди каби фондлари бор.
Иш вақтининг календарь фонди деб, корхона рўйхатидаги барча ходимлар календарь бўйича ишлашлари мумкин бўлган ишчи кунларга айтилади.
Иш вақтининг календарь фондидан дам олиш ва байрам кунлари айирилса, иш вақтининг табель фонди хосил қилинади.
Иш вақтининг максимал бўлиши мумкин бўлган фондида дам олиш ва байрам кунларидан ташқари мехнат таътили кунлари хам хисобга олинади.
Бундан ташқари, ходимлар турли узрли ва узрсиз сабабларга кўра ишга келмасликлари мумкин.
Ходимларнинг турли сабабларга кўра ишга келмаган кунлари хамда иш вақтининг кунлаб исроф бўлишларини хам хисобга олинса, хақиқатда ишланган ишчи-кунлар хосил қилинади.
Иш вақтини ишчи-кунларда хисобга олиш иш вақтидан фойдаланиш даражасини тўлиқ ёритиб бермайди. Чунки, бунда иш вақтининг иш сменаси мобайнида исроф бўлишлари инобатга олинмайди. Шунинг учун хам иш вақтини ишчи-соатларда ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Ишчилар гурухи учун иш вақтидан фойдаланиш кўрсаткичи ишчи-соатларда хисобга олинади.
Ишланган ишчи-соат деб, хар бир ишчининг хақиқатда ишлаган иш соатларига айтилади.
Ишланган ишчи-соатлар иш вақтида ишланган ва ишдан ташқари вақтда ишланган соатларга бўлинади.- Иш вақтидан ташқари вақтда ишланган ишчи-соатлар корхонанинг бир маромда ишламаётганидан дарак беради. Иш сменаси мобайнида бўладиган танаффуслар (тушлик овқатланиш танаффусидан ташқари) иш вақтининг бекорга исроф бўлишлари вақти, хамда мехнат қонунига кўра рухсат этилган, фойдаланилмаган иш вақтига (ўсмир болаларнинг имтиёзли соатлари, ёш болалик оналарнинг имтиёзли соатларига) бўлинади.
Ишчи-кун ва ишчи-соат хисобида аниқланган маълумотлар асосида иш вақтидан фойдаланишнинг қуйидаги кўрсаткичлари аниқланади:
- иш кунининг хақиқатдаги ўртача давомийлиги;
- хар бир ишчига тўҚри келадиган ўртача иш кунлари сони;
- хар бир ишчига тўҚри келадиган ўртача иш соатлари.
Иш кунининг ўртача давомийлиги жами ишланган ишчи-соатларни ишланган ишчи-кунларга бўлиш орқали аниқланади.
Хар бир ишчига тўғри келадиган ўртача иш-кунлари сони жами ишланган ишчи-кунларни ишчиларнинг рўйхатдаги ўртача сонига бўлиш орқали аниқланади.
Хар бир ишчига тўғри келадиган ўртача иш соатлар сонини жами ишланган иш соатларни ишчиларнинг рўйхатдаги ўртача сонига бўлиш орқали ёки иш кунининг ўртача давомийлигини ўртача ишланган иш-кунларига кўпайтириш орқали аниқлаш мумкин.
Иш вақтидан фойдаланишнинг ички имкониятларини аниқлаш турли хронометраж кузатишлари, хамда иш вақтини суратга олиш орқали амалга оширилади.
Хронометраж кузатишлари хар бир иш усулини бажаришда иш вақтидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш мақсадида ўтказилади.
Иш вақтини суратга олиш орқали эса, иш вақтининг иш сменаси мобайнида бекорга исроф бўлишлари ўрганилади.
Меҳнат ресурслари статистикасининг мухим масалаларидан бири мехнатни ташкил қилишни ўрганишдир.
Меҳнатни ташкил қилишнинг мухим тавсифларидан бири ишчиларнинг смена коэффициенти хисобланади.
Смена коэффициенти хисобот даврида жами ишланган ишчи-кунларни энг тўлиқ қувват билан ишланган иш сменасидаги иш-кунлари сонига бўлиш орқали аниқланади.
Жумладан:
- ўз ихтиёри билан -60
- бошқа корхонага ўказилган -35
- ўқишга кирган, армия ва бошқа сабаблар билан -50
- нафақага чиққан ва бошқа сабаблар билан -16
- мехнат интизомини бузганлиги учун -15
- шартнома бўйича ишлаб, вақти тамом бўлганлиги сабабли -8
- бошқа касбга ўтказилган -12
Аниқланг: Ишчиларнинг ишга қабул қилинганлик айланиш коэффициентини; ишга қабул қилинганларнинг умумий айланиш коэффициентини; ишдан бўшаб кетганларнинг айланиш коэффициентини; иш кучи қўнимсизлигининг коэффициентини.
ишчиларнинг ишга қабул қилинганлик айланиш коэффициенти
Ишга қабул қилинганларнинг умумий айланиш коэффициенти
