Reja: Marjinalizm iqtisodiy ta`limotining shakllanishi va umumiy ta`rifi

Kapitalga foizning shakllanishi O.Byom-Baverkning «kutilmalar nazariyasi»ga uxshash fikr yuritiladi.

eng yukori unumdorlik konunidan shunday xulosa chikariladiki, ishlab chikarish omilining baxosi uning nisbiy kamomadligi bilan boglik. Bu esa, xususan, «adolatli ish xaki» doimo mexnatning eng yukori unumdorligiga mos keladi, mexnat esa boshka unumlirok ishlab chikarish omili, ya`ni kapitalga nisbatan past buladi.

• SHunday qilib, Klark «qonuni»ning asosiy moxiyati quyidagicha: ishlab chiqarish omili-mexnat va kapital shu omil tomonidan
• yaratiladigan maxsulot kiymati omil baxosi bilan tenglashguncha o’stirilib borishi mumkin (masalan, korxonada ishlayotgan xodimlar sonini ma`lum chegaragacha, ya`ni bu omil «befarklik zonasi»ga kirguncha kupaytirilishi mumkin). Amalda bu «konun» buyicha ishlab chikarish omilining ragbati shuomil baxosi tadbirkorning olishi mumkin bulga daromadidan ortibketadigan sharoitda uz imkonini tugatgan buladi. Demak, Klarkni bir vaktning uzida ishlab chikarish xarajatlari strukturasi (tuzilishi)ni optimallashtirish (makbullashtirish) muammolari bilan boglik bulgan, xozirgi davr nazariyalarining asoschilaridan biri deb atash mumkin.

• Leon Valras

• Vilfredo Pareto

• Jon Beyts Klark

• Uilyam Stenli Jevons

• Uilyam Stenli Jevons(1835 -1882)London universitetida matematika va ximiya fanlaridan taxsil olish bilan birga siyosiy iktisodn xam kizikib urgangan.1863 yilda Manchester shaxridagi kollejga siyosiy iktisod ukituvchisi bulib ishga kirdi. Oradan kup vakt utmasdan iktisodiy mavzudagi uning asosiy asarlari e`lon kilindi. Ular kuyidagilar: «Siyosiy iktisod nazariyasi»(1871), «Fan tamoyillari» (1874) va boshkalar.
• XIX asrning oxirigacha U.Jevons va uning asarlari uzining kuchli matematik ifodasi tufayli ukuvchilar tomonidan tulik e`tibor bilan kabul kilinmadi. Lekin uning goyalaridagi sub`ektivizm asosiy ilmiy asarlarida anik uz urnini topgan edi. Masalan, iste`mol, talab, foydalilik xakida uz xolicha tushunchalar berish bilan birga U.Jevons tovarlar narxi uning me`yoriy foydaliligi bilan funktsional boglikdir, deb kursatadi. SHuningdek, olim klassiklarning rakobat xakidagi fikrlarini qo’llab, sotuvchi va oluvchi uzaro mulokatda bulib kerakli ma`lumotni bir-biridan olish mumkin deb kursatadi. Natijada u kuyidagi xulosani keltirib chikaradi: bozordagi sotuvchilar (sub`ektlar) insonlar extiyoji uchun zarur bulgan tovarlarni muxayyo kilib, ularning iste`mollarini tularok kondiradilar. SHu fikri bilan U.Jevons dastlabkilardan bulib, me`yoriy taxlilni maydonga tashlaydi va marjinalizm asoschilaridan biriga aylanadi. (1834-1910) marjinalizmning Lozanna (SHveytsariya) deb ataluvchi maktabi asoschisi xisoblanadi.

• Unga keyinchalik Pareto, Italiyadan Barone, shvetsiyalik Kassel, amerikalik Leont’ev  va boshqalar qo’shildi. L.Valrasning «Sof iqtisodiy fan elementlari» (1874) asari iqtisodiyot bilimlari olamida matematikaning shaxdam qadamlariga asos soldi. SHu sababli u matematik maktabning davomchisi xamdir. Xar kanday iqtisodiy taxlilni matematik izoxlashga intilish bu maktab va uning izdoshlarining o’ziga xos xususiyati xisoblanadi. Valrasning fikricha, xar kanday iqtisodiy nazariyani fakat matematika asosida qisqa, aniq va ochik isbotlash mumkin. Uning o’zi matematikani yaxshi bilgan va Kurnoni o’zining ustozi deb xisoblagan xolda undan ilxomlangan.
• Keyinchalik «eng yukori foydalilik» (naf) deb atalgan tushunchani L.Valras «noyoblik» (rarete) deb izoxlaydi. Buni u mikdor iste`molning kamayuvchi funktsiyasidir, deb ifodalaydi (ya`ni biror noz-ne`matning iste`mol soni oshishi bilan uning noyoblik mikdorining kursatkichi tobora pasayadi). L.Valras shuni aniqladiki, eng yukori foydalilik – bu iste`molchi tomonidan (mazkur daromad doirasida) sarflanayotgan mablaglarning sunggi portsiyalari (ulushi) uning uchun iste`mol etilayotgan barcha noz-ne`matlardan bir xil qoniqish xosil qilishidir.

• SHu bilan birga iste`molchi A ne`mat B ne`matdan kimmatlirok ekanligini o’zi belgilaydi. Masalan, unga paypok galstukdan, gusht paypokdan kimmatlirokdir va xokazo.Boshqacha kilib aytganda, iste`molchi o’zining belgilangan daromadini galstukka nisbatan paypokka tezrok, paypokka nisbatan gushtga tezrok sarflaydi. Mana shunday turli-tuman extiyoj bulganligi tufayli, iste`molchi xar bir ne`matdan shunday mikdorda xarid kiladiki, sunggi juft paypok, oxirgi galstuk va sunggi nimta gushtdan bir xil konikish xosil buladi. Fakat shundagina barcha sotib olingan narsalar unda maksimal umumiy qoniqishni paydo kiladi. L.Valras xamma iste`molchilar o’z extiyojlarini koniktirishda maksimumga ega bulsalar (yukorida aytilganlarning xammasini, shuningdek, xar birining cheklangan daromadini xisobga olgan xolda) iqtisodiy muvozanat yo’zaga keladi, deb xisoblaydi. U bundan umumiy bozor muvozanati nima ekanligi tugrisidagi masalani xal etishga muxim qadam kuyadi. Gap shundaki, xar bir iste`molchi va xar bir ishlab chikaruvchi (xar bir xaridor va sotuvchi) o’z sheriklaridan va iqtisodiyotda ruy berayotgan barcha jarayonlardan tula ajralgan xolda xarakat kila olmaydi. Boshqacha kilib aytganda, iqtisodiyotda xamma narsalar, barcha jarayonlar o’zaro boglik. Xar bir baxolash boshqa baxolarga boglik, ammo u xam boshqalarga ta`sir etadi. Bunga xayotda misollar bisyor. Masalan, mamlakatning biror xududida kishlok xujaligining ortda kolishi shu mamlakat poytaxtida zargarlik buyumlariga talabning oshishiga olib kelishi mumkin.

•