Reja: Maqsadlar, vazifalar, dars mazmuni

S R Qn Qn+1 0 0 0 0 0 0 1 1 0 1 0 0 0 1 1 0 1 0 0 1 1 0 1 1 1 1 0 x 1 1 1 x

S,R — triggerning kirish yо‘llari; Qn — triggerning oldingi holati; Qn+1 — triggerning keyingi holati; x — noaniqlik shartli belgisi;

RS — triggerining belgilanishi
D trigger xabarni qisqa vaqt (1taktga) saqlab turish triggeri

D	Qn	Qn+1
0	0	0
0	1	0
1	0	1
1	1	1

D — triggerining belgilanishi

T-trigger — bir xonali sanagich. Har bir xabarga о‘z holatini о‘zgartiradi.
T Qn Qn+1 0 0 0 0 1 1 1 0 1 1 1 0	T — triggerining belgilanishi

DV, TV triggerlarning D va T — triggerlaridan farqi qо‘shimcha ruxsat beruvchi (boshqarish) V kirish yо‘lining mavjudligi. Arap V=0 bо‘lsa, DV, TV triggerlar ishlaydi, ya’ni oldingi holatini saqlab turadi. V=1 bо‘lsa, DV trigger D trigger singari, TV— trigger esa T — trigger singari ishlaydi.

DV va TV — triggerlarining belgilanishi

JK – trigger – universal trigger
J K Qn Qn+1 0 0 0 0 0 0 1 1 0 1 0 0 0 1 1 0 1 0 0 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 0

Murakkab mantiqli triggerlar

Ikki pog‘onali sinxron RS-trigger
Triggerlar – sifat jihatidan raqamli texnikaning yangi tarkibiy elementidir. Uni mantiqiy element deb qarab bо‘lmaydi, chunki u yangi sinf elementidir.
Trigger bu yakunlangan qurilma bо‘lib, u faqat bitta turg‘un holatda bо‘la oladi. Umuman olganda mantiqiy elementlarning kirishlari ham kuchsiz trigger effektini bera oladi. Mantiqiy nolni ifodalaydigan va mantiqiy birni ifodalaydigan kuchlanishlar о‘rtasida har doim oraliq diapazon mavjud bо‘ladi. Bu diapazon mantiqiy noaniqlik deb ataladi. Agar mantiqiy kirishda kuchlanish shu diapazonga tushib qolgan bо‘lsa, natija qanday bо‘linishi aytib bо‘lmaydi.

Bir qancha jarayonlar hattoki chiziqli rejimga ham о‘tib qolishi mumkin. Bunday holatlarni oldini olish uchun Shmitt trigeridan foydalaniladi. Bu trigger ikkita aniq chegaraga ega bо‘lib, kirish kuchlanishi (signali) ushbu chegaralar orqali triggerdan о‘tganda ikki holatdan aniq bir turg‘un holatga keladi.

Nazorat uchun savollar

1. D-trigger triggerlar shartli belgisi.
2. T-trigger triggerlar shartli belgisi.
3. JK-trigger triggerlar shartli belgisi.
4. D-trigger ishlash printsipini nimaga asoslangan.
5. T-trigger ishlash printsipini nimaga asoslangan
6. JK-trigger ishlash printsipini nimaga asoslangan
7. D-trigger qo‘llanilish sohalari.
8. T-trigger qo‘llanilish sohalari.
9. JK-trigger qo‘llanilish sohalari.

20-mavzu: Mandal tushunchasi

Reja:

1. 
   Mandal tushunchasi. Bistabil yacheykalar.
   
2. 
   Mandal davri. Rejimlari.
   
3. 
   RS tetiklash davri 
   

Agar kombinatsion sxemalarga xotira kiritilsa, u holda ularning

yordamida hisoblagichlar, arifmetik registrlar va boshqa “aqlli” sxemalarni hosil qilish mumkin. Bunda ular bir funktsiyani bajarib bo‘lgach, keyingisiga o‘tadi. Bunday sxemalarning asosiy tuguni bo‘lib trigger hisoblanadi. ME va triggerlardan tuzilgan sxemalar, ya’ni ketma-ketli sxemalar kirish signalarining hozirgi holati bo‘yicha yoki ularning avvalgi holatini bilgan holda kombinatsion funktsiya shakllantirishi mumkin. Har bir trigger asosida bir-biri bilan o‘zaro kesishib ketgan teskari aloqalari mavjud bo‘lgan ikkita invertorli zanjir yotadi. Bu holat 9.1-rasmda keltirilgan.



Bu zanjir bistabil yacheyka (BYa) deb ataladi va u ikkita turg‘un holatga
ega. BYa ma’lumotlarni ikkilik sanoq tizimida qayta ishlashga mo‘ljallangan, chunki bunday yacheykadagi Q chiqish potentsiali bir-biridan sezilarli farqlanuvchi mantiqiy 0 va mantiqiy 1 ga mos keluvchi qiymatlarni olishi mumkin. Yacheykaga yozilgan ma’lumot YeK kuchlanish manbai ulangan vaqtda saqlanib turadi. Bir BYadagi ma’lumotni keyingisiga uzatish mumkin emas, chunki ularda tashqi boshqaruv zanjiri mavjud emas. 27
Asinxron RS-trigger. Agar BYa boshqaruv zanjirlari bilan to‘ldirilsa, u holda unga 1 bit ma’lumotni yozish va saqlash mumkin bo‘lgan trigger qurilmasi hosil bo‘ladi.
Trigger invers ma’lumot kirishlariga ega bo‘lgan ikkita YOKI-EMAS ME. Trigger bu yakunlangan qurilma bо‘lib, u faqat bitta turg‘un holatda bо‘la oladi. Umuman olganda mantiqiy elementlarning kirishlari ham kuchsiz trigger effektini bera oladi. Mantiqiy nolni ifodalaydigan va mantiqiy birni ifodalaydigan kuchlanishlar о‘rtasida har doim oraliq diapazon mavjud bо‘ladi. Bu diapazon mantiqiy noaniqlik deb ataladi. Agar mantiqiy kirishda kuchlanish shu diapazonga tushib qolgan bо‘lsa, natija qanday bо‘linishi aytib bо‘lmaydi.
Bir qancha jarayonlar hattoki chiziqli rejimga ham о‘tib qolishi mumkin. Bunday holatlarni oldini olish uchun Shmitt trigeridan foydalaniladi. Bu trigger ikkita aniq chegaraga ega bо‘lib, kirish kuchlanishi (signali) ushbu chegaralar orqali triggerdan о‘tganda ikki holatdan aniq bir turg‘un holatga keladi.
Trigger 1 holatda bo`ladigan T vaqti, kirish kuchlanishiga proporsional. Shunday qilib, kirish kuchlanishi, davomiyligi kirish kuchlanishining qiymatiga proporsional bo`lgan vaqt bo`yicha intervalga o`zgaradi .
Triggerning kirishidan T vaqt mobaynida BA elementning kirishiga yo`qori kuchlanish uzatiladi, va impulsli ketma-ketlik generatoridagi (IKG) impulslar element orqali hisoblagichning (Hs) rishiga o`tadi. Ravshanki,hisoblagichda o`rnatiladigan son T ga, demak Ukir ga ham proporsional. Kuchlanishning yangi hisobini hosil qilish uchun yana takroran ishga tushirish impulsi uzatiladi.Shunday qilib,ishga tushirish impulslari kirish kuchlanishini diskretizatsiyalash chastotasi bilan uzatilishi kerak. O`zgartkich elementlarining parametrlari qanday aniqlanishini ko`rsatamiz.

Nazorat uchun savollar

1. 
   Mandal tushunchasini izohlang
   
2. 
   Bistabil yacheykalar nima
   
3. 
   Mandal davri rejimlari qanday ?
   
4. 
   RS tetiklash davri ?
   

22-Mavzu : Hisoblagichlar haqida

Reja:

1. 
   Hisoblagichlar haqida umumiy tushunchalar
   
2. 
   Hisoblagichlarning vazifasi
   
3. 
   Hisoblagichlarning turlari
   

Hisoblagich - bu ma'lum vaqt sonini saqlaydigan (va ba'zan ko'rsatadigan) qurilma tadbir yoki jarayon sodir bo'lgan, ko'pincha a bilan munosabatda bo'lgan soat. Eng keng tarqalgan turi a ketma-ket raqamli mantiq deb nomlangan kirish chizig'i bilan elektron soat va bir nechta chiqish liniyalari. Chiqish chiziqlaridagi qiymatlar ikkilik yoki BCD sanoq tizimi. Har bir zarba soat kiritishiga tatbiq etilgan o'sish yoki pasayishlar hisoblagichdagi raqam.
Hisoblagich davri odatda bir qatoridan tuziladi sohil shippaklari kaskadda ulangan. Hisoblagichlar juda keng ishlatiladigan komponent hisoblanadi raqamli davrlar, va alohida sifatida ishlab chiqarilgan integral mikrosxemalar va shuningdek, katta integral mikrosxemalarning qismlari sifatida kiritilgan.

Elektron hisoblagichlar
An elektron hisoblagich ketma-ket mantiq soatlik kirish signali va butun sonning "hisoblash" qiymatini ko'rsatadigan chiqish signallari guruhiga ega bo'lgan elektron. Har bir malakali soat chekkasida kontaktlarning zanglashiga olib borilishi (yoki sxemaning konstruktsiyasiga qarab kamayishi) hisoblanadi. Hisoblashlar hisoblashlar ketma-ketligining oxiriga yetganda (ko'paytirilganda maksimal sonlar; kamaytirilganda nollar hisobga olinadi), keyingi soat hisoblarning toshib ketishiga yoki ostiga tushishiga olib keladi va hisoblash ketma-ketligi qaytadan boshlanadi. Ichki hisoblagichlar joriy hisoblarni ko'rsatish va soat orasidagi hisobni ushlab turish uchun flip-floplardan foydalanadi. Hisoblagich turiga qarab, chiqishlar hisoblarning to'g'ridan-to'g'ri ifodasi bo'lishi mumkin (ikkilik raqam) yoki u kodlangan bo'lishi mumkin. Ikkinchisiga Grey kodlarini chiqaradigan halqa hisoblagichlari va hisoblagichlar kiradi.
Ko'p hisoblagichlar hisoblash ketma-ketligini dinamik boshqarishni osonlashtirish uchun qo'shimcha kirish signallarini taqdim etadi, masalan:

• 
  Qayta tiklash - hisoblarni nolga o'rnatadi. Ba'zi bir IC "aniq" yoki "master reset (MR)" deb nomlaydi.
  
• 
  Yoqish - hisoblashga imkon beradi yoki taqiqlaydi.
  
• 
  Yo'nalish - sonlarning ko'payishini yoki kamayishini aniqlaydi.
  
• 
  Ma'lumotlar - ma'lum bir hisoblash qiymatini ifodalovchi parallel kirish ma'lumotlari.
  
• 
  Yuklash - parallel kiritilgan ma'lumotlarni hisoblarga nusxalash.
  

Ba'zi bir hisoblagichlar Terminalni hisoblash natijasini beradi, bu keyingi soat toshib ketishiga yoki to'kilishiga olib keladi. Bu odatda hisoblagich kaskadirovkasini amalga oshirish uchun ishlatiladi (bitta yoki kattaroq hisoblagichni yaratish uchun ikki yoki undan ortiq hisoblagichlarni birlashtirish), hisoblagichning Terminal Count chiqishini keyingi hisoblagichning Enable kiritishiga ulash orqali.
Hisoblagichning moduli - uning hisoblash ketma-ketligidagi holatlar soni. Mumkin bo'lgan maksimal modul flip-floplar soniga qarab belgilanadi. Masalan, to'rt bitli hisoblagich 16 (2 ^ 4) gacha bo'lgan modulga ega bo'lishi mumkin.
Hisoblagichlar odatda sinxron yoki asenkron deb tasniflanadi. Sinxron hisoblagichlarda barcha flip-floplar umumiy soatni taqsimlaydi va bir vaqtning o'zida holatini o'zgartiradi. Asenkron hisoblagichlarda har bir flip-flop o'ziga xos soatga ega va flip-flop holatlari har xil vaqtda o'zgaradi.
Sinxron hisoblagichlar turli xil toifalarga bo'linadi. Masalan:

• 
  Modul hisoblagichi - ma'lum bir qator holatlar orqali hisoblab chiqiladi.
  
• 
  O'n yillik hisoblagich - modul 10 hisoblagich (o'nta shtat bo'yicha hisoblab chiqiladi).
  
• 
  Yuqoriga / pastga hisoblagich - boshqarish usuli ko'rsatmasi bo'yicha yuqoriga va pastga hisoblaydi.
  
• 
  Ring hisoblagichi - "dumaloq" shakllangan smenali registr.
  
• 
  Jonson hisoblagichi - a o'ralgan halqa hisoblagichi.
  
• 
  Grey code counter - Grey kodlari ketma-ketligini chiqaradi.
  

Hisoblagichlar turli usullar bilan, shu jumladan, bag'ishlangan tarzda amalga oshiriladi MSI va LSI integral mikrosxemalar, ichiga o'rnatilgan hisoblagichlar sifatida ASICumumiy hisoblagich va taymer atrof-muhit birliklari sifatida mikrokontrollerlarva kabi IP bloklari yilda FPGA.
Asenkron hisoblagich

Asinxron (dalgalanma) hisoblagich - bu (T) flip-floplarning "zanjiri", bu erda eng kam flip-flop (bit 0) tashqi signal (taymer kirish soati) bilan soatlanadi va boshqa barcha flip-floplar eng yaqin, unchalik ahamiyatga ega bo'lmagan flip-flopning chiqishi bilan taqqoslanadi (masalan, 0 bit bit 1 flip-flop soatlari, 1 bitlar bitlar 2 flip-flop va boshqalar). Birinchi flip-flop ko'tarilgan qirralarning soatiga o'rnatiladi; zanjirdagi boshqa barcha flip-floplar soat qirralarining tushishi bilan taqsimlanadi. Har bir flip-flop soat chetidan chiqish tugmachasiga kechikishni keltirib chiqaradi, shu bilan hisoblagich bitlari turli vaqtlarda o'zgarishiga olib keladi va kirish soati zanjir bo'ylab tarqalganda to'lqin ta'sirini keltirib chiqaradi. Diskret flip-flop bilan amalga oshirilganda, dalgalanma hisoblagichlari odatda amalga oshiriladi JK flip-floplari, har bir flip-flop soatni yoqish uchun tuzilgan (ya'ni, J va K ikkalasi ham yuqori mantiqqa ulangan).
Oddiy holatda, bitta bitli hisoblagich bitta flip-flopdan iborat. Ushbu hisoblagich soat tsikli uchun bir marta (uning chiqishini o'zgartirish orqali) ko'payadi va to'kilmasdan oldin (noldan boshlab) noldan birgacha sanab chiqiladi. Har bir chiqish holati ikki soat aylanishiga to'g'ri keladi va natijada flip-flop chiqish chastotasi kirish soatining chastotasining to'liq yarmiga teng. Agar ushbu chiqish ikkinchi flip-flop uchun soat signali sifatida ishlatilsa, flip-flop juftligi quyidagi holat ketma-ketligi bilan ikki bitli to'lqin hisoblagichini hosil qiladi:

Qo'shimcha flip-floplar har qanday o'zboshimchalik bilan so'z o'lchamidagi hisoblagichlarni yaratish uchun zanjirga qo'shilishi mumkin, har bir bitning chiqish chastotasi eng yaqin, unchalik ahamiyatsiz bo'lmagan bit chastotasining aniq yarmiga teng.
Ripple hisoblagichlari beqaror chiqish holatlarini namoyish etadi, kirish soati elektron orqali tarqaladi. Ushbu beqarorlikning davomiyligi (chiqishni o'rnatish vaqti) flip-floplar soniga mutanosibdir. Bu dalgalanma hisoblagichlarini ishlatishga yaroqsiz holga keltiradi sinxron sxemalar hisoblagich tez chiqadigan vaqtga ega bo'lishini talab qiladi. Bundan tashqari, dalgalanma hisoblagichi chiqadigan bitlarni tashqi davrlar uchun soat sifatida ishlatish ko'pincha amaliy emas, chunki dalgalanma ta'siri bitlar orasidagi vaqtni qiyshayishiga olib keladi. Ripple hisoblagichlari tezkor hisoblash va vaqtni burish ahamiyatsiz bo'lgan dasturlarda odatda umumiy maqsadli hisoblagichlar va soat chastotalarini ajratuvchi sifatida ishlatiladi.