Reja: Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda ona tilining ahamiyati

4-bob. Yakuniy qoidalar

17. Mazkur Davlat talablari buzilishida aybdor bo‘lgan shaxslar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgar bo‘ladi.

18. Mazkur Davlat talablari Vazirlar Mahkamasi qoshidagi ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi, Sog‘liqni saqlash vazirligi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, O‘zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi va “Oila” Respublika ilmiy-amaliy markazi bilan kelishilgan.

4-Mavzu: MTТda ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish metodikasi.

Reja:

1. 
   MTТda ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish metodikasi
   
2. 
   MTТda ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish vazifalari
   

Bolalar bog'chasida maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta'Iim va tarbiya beristida eng asosiy vazifalardan biri bolaJarga ona tilini o'rgatish, nutqini rivojlantirish, nutqiy munosabatga. muomalaga o krgatishdir. Nutq o ‘stirish uslubiyoti pedagogik fan bo‘lib, m aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda nutqni shakllantirishga qaratilgan pedagogik qonuniyatlarni o'rganadi. N utq o ‘stirish uslubiyoti fan in in g asosiy vazifasi— n u tq o ‘stirish uslubi va uslubiyotlarini, ularning eng samarali vositalarini ilmiy-pcdagogik asoslarda ishlab chiqish va bolalar bog‘c h a - lari tarbiyachilarini ular bilan ta ’m inlashdan iboratdir. T arbiyachilar esa o ‘zlashtirilgan uslub va uslubiyot yordamida bolalarda zaruriy nutqiy malaka va ko‘nikmalami rivojlantirishga harakat qiladilar. N utq o kstirish uslubiyotining niaqsadi bolalarning og‘zaki nutqini rivojlantirishdan, atrofdagilar bilan nutqiy m uloqotda boMish malakasini shakllantirishdan iborat. Nutq o'stirish uslubiyoti boshqa xususiy uslubiyotíar kabi quyidagi savollarga javob beradi: 1) nimaga o'rgatish kerak (bolalarda qaysi nutqiy m alakalarni tarbiyalash kerak); 2) qanday o ‘rgatish kerak (bolalar nutqini shakilantirishda qanday sharoit. qaysi usu! va uslubiyotlardan foydalanish kerak); 3) nima uchun xuddi shunday o'rgatish kerak (nutqni rivojlantirish uchun taklif etilayotgan usutlar nazariy va amaliy jihatdan qanday asoslangan). Nutq 0‘stirish uslubiyoti vazifasi o‘z ichiga bir qancha maxsus xususiy vazifalarni ham qam rab olgan. Jum ladan, bolalar bog‘chasida bolalar nutqini rivojlantirish b o ‘yicha quyidagi maxsus, xususiy vazifalar amalga oshiriladi: 1. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutqini o'stirish, boyitish. 2. Nutqning gram m atik tomonini shakllantirish. 3. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash. 4. So‘zlashuv nutqini (dialog) shakllantirish. 5. Hikoya qilishga o ‘rgatish (monologik nutqni shakllantirish). 6. Bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish. 7. Bolalarni boshlang‘ich savodga tayyorlash. Ushbu vazifalar bar bir guruhdagi bolalarning yoshi va individual xususiyatlariga k o ‘ra quyidagicha taqsimlangan: Birinchi va ikkinchi kichik gunthcia. 1. Tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutq o'stirish, lug'atini boyitish. 2. Nutqning gram m atik tomonini shakllantirish. 3. N utqning tovush madaniyatini tarbiyalash. 4. So‘zlashuv nutqini (dialog) shakllantirish. 5. Badiiy adabiyot bilan tanishtirish. Ushbu guruhda hikoya qilishga (monolog nutqqa) 0‘rgatish b o kyicha boshlang‘ich m a iu m o t bcrish bclgilangan. Kichik guruh bolalari tarbiyachining hikoyasini eshitib, lining savollariga javob bcra olishi, niavzulardagi rasm yuzasidan suhbatlarda ishtirok ctishi bilan birga, aw al eshitgan crtak va hikoyani xotirasida tiklab, uning mazmunini buzmasdan aytib bera olishlari lozim. 0 ‘rta va katta guruhlarda tarbiyachi bolalar nutqini rivojlantirish bo'yicha quyidagi vazifalarni amalga oshirishi kerak: 1. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutqini o'stirish, lug‘atini boyitish. 2. Nutqning grammatik tomonini shakllantirish. 3. N utqning tovush madaniyatini tarbiyalash. 4. So'zlashuv nutqini (dialog) shakllantirish. 5. Hikoya qilishga ( monolog nutq) o ‘rgatish. 6. Badiiy adabiyot bilan tanishtirish. Maktabga tayyorlov guruhida quyidagi vazifalar am alga oshiriladi: 1. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutqini o'stirish, lug'atini boyitish. 2. N utqning grammatik tom onini shakllantirish. 3. N utqning tovush madaniyatini tarbiyalash. 4. So‘zlashuv nutqini (dialog) shakllantirish. 5. Hikoya qilishga o ‘rgatish (m onolog nutqni shakllantirish). 6. Badiiy adabiyot bilan tanishtirish. 7. Bolalarni savod o ‘rgatishga tayyorlash. I. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutqini o 4stirish, lug'atini boyitish. Lug‘at ustida ishlash bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish orqali amalga oshiriladi. Bolalarni tevarak-atrofdagi buyumlar, hodisalar, 0‘simliklar, hayvonot dunyosi, k a tta la r mehnati va h. k. lar bilan tanishtirish jarayonida ularning n o m la - rini, sifatlarini, xususiyatlarini, xarakterlarini so‘zlar bilan aytamiz. Masalan, buyumlarning nomini anglatadigan: k o ‘zgu, taroq, sovun, tish va kiyim cho'tkalari, palos, gilam, javon, karavot, xontaxta; sabzavotlarning nomini anglatadigan: sabzi, ka ra m , sh o lg ‘om, boclring, baqlajon; o ‘sim liklar: daraxt, gui, o ‘t va boshqalar; mevalar: olma, nok, olcha, gilos, olxo'ri va hokazolar; uy hayvonlari: xo'roz, tovuq, ot, sigir, it, mushuk, qo'y, eshak; ularning bolalarining nomini bildiruvchi: jo 'ja , toychoq, buzoq, qo'zichoq, uloqcha, xo'tik; harakatlarni ifodalovchi: yuvinm oq, artmoq, pishirm oq, tayyorlam oq, k ir yuvnioq, d a zm o lla m o q , ekmoq va boshqalar; sifatlarni bildiruvchi: katta, kichik, qizil, sariq, k o ‘k, zangori, oq, qora, issiq, sovuq, shirin, achchiq va hokazo so'zlar bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish jarayonida bolalar lug'atiga kiritiladi, buning natijasida ularning lug'ati boyitiladi, nutqi rivojlanadi. Bolalar bogkchasida lug1 at bilan ishlash dasturi mavjud b o klib, tarbiyachi bolalarga atrofdagilar bilan tez nutqiy muloqotga kirishib keta olishiga yordam beradigan s o kzlarni tanlab, maxsus usul va uslubiyot yordamida ular nutqiga kiritib boradi. Bolalarni sokzlarning m a ’nosini tushunishga o ‘rgatibgina qolmay, balki bu so'zlarni o kz nutqlarida faol ishlatishga ham odatlantirib boradi. Shuningdek, tarbiyachi bola lugkatining q o kpol so‘zlardan xoli b o ‘lishiga. shevaga oid (mahalliy) so'zlarni adabiv tildagi so‘zlar bilan almashtirishga e ’tibor berishi kcrak. 2. Nutqning gram m atik tomonini shakl/antirish. Lug‘at tilning qurilish materiali hisoblanadi. G ram m atika esa gapda sokzlarning o'zgarishi va ularning o‘zaro bogManish usullarini belgilaydi. Bundan tashqari, grammatika tilning qurilish modelini (so‘z yasovchi, so‘z o'zgartiruvchi) belgilaydi. Bola atrofdagilardan grammatik tomondan shakllangan nutqni eshitadi. Eshitganining m a ’nosiga tushunish bilan birga, tilning grammatik tomonini egallaydi, modelini bilib oladi. Bola ona tilining barcha grammatik shakllarini qancha erta o ‘zlashtirsa, u aqliy jihatdan shunchalik tez rivojlanadi. Agarda bolalarda nutqning gram m atik tom oni n o to ‘g kri shakllansa, aqliy rivojlanishi kechikadi. Shuning uchun tarbiyachi grammatikaning (morfologiya va sintaksis) turli shakllarini o ‘zlashtirishga yordam beruvchi didaktik o kyin va mashqlarni tashkil etadi. Masalan, kelishik q o ‘shimchasini o ‘zlashtirish uchun „Top-chi, men qayerda bo‘ldim?kk (katta guruhda); ikkinchi darajali gap bolaklarini o ‘zlashtirish uchun „M en boshlayman, sen esa oxiriga yetkaz!", otning kelishiklar bilan turlanishini o ‘zlashtirishda „Top-chi, nima yetishmaydi?“ , fe'l zamonlarini o ‘zlashtirish uchun „Siz nima qilishni xohlaysiz?“ va hokazolar. 3. Nutqning tovush m adaniyatini tarbiyalash. Bola, eng avvalo, tilning tovush tom onini egallashi kerak, ya’ni tovushlarni to kgkri talaffuz etishi lozim. Nutqning tovush tomoni ustida ishlash o ‘zbek tilining fonetikasi va orfoepiyasiga asoslanadi. Bola kattalarga taqlid qilib, sokzlarda urg'uni to ‘gkri ishlatishga o ‘rganib oladi, ona tilining intonatsion tom onini o ‘zlashtiradi hamda so‘zlarni to ‘g‘ri talaffuz qilishga odatlanadi. Ayniqsa, bola atrofdagilar bilan nutqiy muloqotda bolayotganda samimiy ohangda, burro va aniq gapirishga o ‘rgatiladi. H ar bir bolada nutqning bunday sifatlarini tarbiyalash, kelgusi hayotida, ya’ni maktabda, o'quv yurtlarida ta’lim olishda, mustaqil mehnat faoliyatida jam oa, jamiyat o ‘nasida o ‘z fikrlarini to ‘liq va tushunarli qilib bayon etishda muhim ahaniiyatga egadir. Agarda tarbiyachi bola nutqidagi, tovush talafluzidagi nuqsonlar, ohang va tempga, diksiyasiga (aniq, burro gapirish), nutqining mazmundorligi va ifodaliligiga e ’tibor bermasa, b u n ­ day nuqsonlar bilan maktabga borgan bola bilimni o'zlashtira 12 olmaydi va bu uning kelajakdagi mustaqil hayotida ham o'zining salbiy ta’sirini ko‘rsatadi, ya’ni n utqida nuqsoni bo‘lgan bolaning nutqi boshqalarga tushunarsiz b o 'ladi, o lz fikrini ifodalashda qiynaladi, uyaladi, natijada gapirmaslikka harakat qilib, indamas, jizzaki boiib qoladi. Bularning hammasi uning ruhiy rivojlanishiga ham ta ’sir ctadi. 4. So'ztoshuv nutqini (dialog) shakllantirish. Bolalarga bilim va tarbiya berishda so'zlashuv nutqiga (dialog) o‘rgatish katta ahamiyatga egadir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan so‘zlashish bolalarning kundalik faoliyatlari va turli v o q e a - hodisalarni kuzatish natijasida hosil boigan tushunchalarni aniqlash va uni bir tizimga solishda eng zaruriy ish vazifasi hisoblanadi. Bolada so‘zlashuv nutqini shakllantirish — bu b o sh - qalaming nutqini tinglash va tushunish, so‘zlashishni quvvatlash, savollarga javob berish va so‘rashdir (savollar berish). Bola so‘zlashuv nutqining rivojlanganlik darajasi uning lug'at bo y - ligiga, tilning grammatik tom onini egallaganligiga bogiiqdir. Bolani sokzlashuv nutqiga o ‘rgatish uning madaniy nutqni cgallaganlik darajasiga ham bog‘liqdir. M asalan, suhbatdosh bilan so‘zlashayotgan vaqtda 0‘zining va suhbatdoshining nutqiga doimo e'tiborli bo'lish, suhbatdoshining nutqini aslo boim aslik, savollarga odob bilan q o l ko‘tarib, ruxsat berilgach, javob berish, „ h a “ yoki „y o kq “ ’ deb qisqa javob berm ay, balki shoshm ay, o ‘ylab, so‘ng toMiq, to‘g‘ri javob qaytarishga odatlantirish lozim. So'zlashganda o'rtacha ovozda fikrni tushunarli qilib bayon etish, nutqning yoqimli bo'lishiga e'tibor berish, shuningdek, gapirayotgan vaqtda yerga, tevarak-atrofga qaramay, balki o lrtoqlariga qarab, ikki qo‘lini yonga tushirib, erkin, samimiy so'zlashishga 0‘rgatishi va buni har mashg'ulotda bolalardan talab qilib borish zarur. 5. H ikoya qilishga (m onolog nutqqa) o ‘rgatish. Bolalarni maktabga tayyorlashda m onolog nutqni rivojlantirish ju d a muhimdir. M onolog nutq boladan o ‘z fikrini tushunarli va izchil bayon qilishni talab etadi, bunday nutq turini esa bola 5 — 6 yoshda egallay boshlaydi. Chunki bu yoshda mantiqiy tafakkur rivojlana boshlaydi, bolada katta s o ‘z boyligi to ‘planadi, tilning grammatik qurilishini egallab oladi. Nutqning monolog shakli bolalarga ko‘rgan narsalari haqida batafsil va izchil so‘zlab berishga, o 'z fikrlarini to‘g‘ri tuzilgan jum lalar orqali bayon qilishga imkon beradi. R oeM angan nutq (monolog nutq) bolada boshqalarning hikoyasini tinglashga va uni tushunishga, qisqa, 0‘zlariga tanish bolgan voqeani qayta hikoya qilib berishga, ertakda ishtirok etuvchi qahramonlarning gaplarini ifodali aytib bera olish malakasining shakllanishiga yordam beradi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi (katta guruh) b o lalar rasmda tasvirlangan narsalar, o ‘z hayotiga doir voqealar haqida oddiy hikoyalar tuzishga, ko‘rgazmali qurolsiz, m ustaqil tarzda hikoya to ‘qishga o'rgatiladi. Bolalarni hikoya qilishga o'rgatish ularning aqliy rivojlanishiga yordam beradi, fikr yuritish doirasi kengayadi, diqqat, tafakkur kabi psixologik jarayonlar rivojlanadi, nutqi ifodali bo‘lib boradi, bolada o ‘zini tutish va ja m o a oldida so'zlay olish malakasi hosil b o ‘ladi. 6. Badiiy adabiyot bilan tanishtirish. Bolalar badiiy adabiyoti keng tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishga va bola shaxsini liar jihatdan kamol toptirishga yordam beradi. U bolaning kishilar hayoti haqidagi bilimlarini kengaytiradi, eniotsional taassurotlarini boyitadi. Tarbiyachi bolalarni badiiy asarlar bilan tanishtirar ekan, u bolalarda quyidagi malakalarni shakllantiradi: I. Badiiy asarlarni tinglash va tushunish. 2. Asar qahranionlarining xattiharakatlarini baholash. 3. Insonlardagi axloqiy sifatlar va nuqsonlarni ta'riflab berisli. 4. Adabiy asarning mazmuniga doir savoilarga javob qaytarish, kichik hajmdagi she’rlarni intonatsiyalarga rioya qilib yodlab olish va ta ’sirchan qilib aytib bcrish va h. k. Bola hikoya, she'r, ertak tinglayotganida quvonadi, huzurlanadi. Bu em otsional ta ’sirlanish bolada badiiy adabiyotni estetik idrok etish, ya'ni uni san’at asari sifatida his ctish qobiliyatining paydo boMishiga, unda axloqiy sifatlarning shakllanishiga yordam beradi. Tarbiyachi bolalarni badiiy asar bilan tanishtirar ekan, har bir bolada kitobga nisbatan qiziqish va muhabbatni tarbiyalashi kerak. 7. B o la la rn i b o s h la n g 'ic h savodga ta yyo rla sh . Bolalar bog‘chasida bolalar nutqini rivojlantirish bo‘yicha olib boriladigan barcha pedagogik ishlar ularni maktabga tayyorlashga qaratilgandir. M aktabda to ‘g‘ri o g kzaki nutq, boshqalarni tinglay olish, ular nutqining m azm unini tushunish, zarur boMganda o ‘rtog‘ining javobini to id irish yoki to ‘g‘rilashda m uhim manbalardan biri hisoblanadi. N u tq bolalar ucluin tahlil predmcti bo‘lib qoladi, bu esa bolalardan zo‘r aqliy kuchni talab etadi. Shunday qilib, bolalar nutqini rivojlantirish bo'yicha har bir ish jarayoni bolalarning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga oigan holda anialga oshiriladi. Bu borada yuqorida bayon etilgan vazifalarning har biri o'zining ta ’limiy va tarbiyaviy jihatiga ega. Nutqni rivojlantirish jarayonida shaxsning axloqiy sifatlari shakllantiriladi, aqliy va estctik tarbiyaning m uhim vazifalari hal etiladi.

5-Mavzu: Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantishda ta’limiy o’yin va mashg’ulotlar

Reja:

1. 
   Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda ta ’limiy o ‘yin va mashg‘ulotlar,
   
2. 
   Ta’limiy uslublarning asosiy qonuniyatlari
   

Kichkintoy uchun ta’lim shakllaridan biri bu ta’limiy o ‘yindir. T a ’limning o ‘yin shakli ilk yosh davrida asosiy usul hisoblanadi. Kundalik hayot jarayonida, kundalik tartib daqiqalarida (yuvinish, kiyinish, ovqatlanish va hokazolarda), shuningdek, sayrda, o kyinlarda bola bilan muloqotda bo'lish natijasida ularni ko‘p narsalarga o ‘rgatish mumkin. Am m o tarbiyachi tom onidan maxsus tashkil etilgan ta’limiy o ‘yin va mashg‘ulotlar t a ’limning faol shakllaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Tarbiyachi mashg‘ulotning bu shakli orqali bolalarning idrokini rivojlantiradi, ular yoshiga mos bo'lgan m a’lumotlarni beradi, ayrim muhim sifatlarni va malakalarni shakllantiradi. Mashg'ulotning tashkiliy xarakteri ular uchun kundalik tartib daqiqalarida m axsus ajratilgan vaqt tarbiyachiga m ashg‘ulot mazmunini oldindan o ‘y!ab q o ‘yishga, bolalar o ‘yinini tanlashga, ham m a bolalarga ta ’sir etishga imkoniyat beradi. Tarbiyachi ta ’limiy o ‘yin va mashg‘ulotlarni „Bolalar bog‘- chasida ta'lim-tarbiya dasturi“ asosida rejalashtiradi. Agar tarbiyachi ta ’limiy o ‘yin mashg‘ulotlarini tashkil etish jarayonida qanday vazifalar hal etilishini aniq tasaw ur etsa, u vaqtda o ‘yindan yaxshi natijalarni kutish mumkin. T a ’limiy o ‘yin m ashg‘ulotlari bolalarning aqliy tarbiyasi uchun muhim bo‘lgan jarayondir. M ashg‘ulot vaqtida bolalarning aqliy rivojlanishi uchun zarur b o lg a n sifatlar, ya’ni diqqatini bir joyga to ‘plash malakasi hosil bo‘ladi, ko‘rsatilgan harakatlarni, aytilgan so'zlarni takrorlash istagi vujudga keladi. Tarbiyachi bolalar diqqatini tortish, qiziqishini uyg‘otish orqali aqliy rivojlanishning asosiy sifatlaridan biri bo’lgan qiziquvchanlik faoliyatiga asos soladi. Q iziquvchanlik tufayli kichkintoy mashg'ulotga jon-dili bilan qatnashadi, uni sabrsizlik bilan kutadi, undan xursand boladi. Kattalarni tinglashga, ko‘rsatilayotgan predmetga diqqat bilan qarashga o‘rgangan bola m a ’lum bir bilim hajmiga ega boladi. U turli narsa-buyumlar haqida ko‘p m a'lum otlarni, ya’ni ularning nima uchun m o‘ljallanganligini, tashqi ko'rinishini, xususiyatlarini, shaklini, rangini, katta-kichikligini, hajmini, og'irligini, materialning sifatini va hokazolarni bilib oladi. Uning idroki rivojlanadi va takom illashadi. T a ’limiy o'yin mashg‘ulotlari orqali bolalar o ‘z atroflaridagi predmetlar, hodisalar haqidagi m a ’lumotlarni yaxshi o ‘zlashtirib oladilar. Shuningdek, ta'limiy o ‘yin m ash g ‘ulotlari bolalarni axloqiy tomondan tarbiyalashda ma'lum bir ahamiyatga ega. Ularda sekinastalik bilan tengdoshlari o ‘rtasida faoliyat ko‘rsatish, t a ’sir o ‘tkazish malakalari hosil bo'lib boradi. A w al boshqa bolalarning yonida ularga xalaqit bermasdan, o ‘yinchoqlarini tortib olm asdan, o ‘zi ham boshqa narsalarga c h a lg ‘im asdan n im ad ir qilishni o ‘rganadi. So‘ngra boshqa bolalar bilan birgalikda (ham korlikda) faoliyat k o ‘rsatishga o ‘rganadi: o ‘yinchoqlarni, su ratlarn i, hayvonlarni birga ko‘radilar, birgaiikda raqsga tushadilar, yuradilar va hokazo. Shuni yaxshi esda tutish kerakki, mashg‘ulotlar bolalarda yaxshi kayfiyatni vujudga keltirishi lozim. Bolalarda m ashg'ulot vaqtida vujudga kelgan yaxshi kayfiyat, quvnoqlik his-tuyg‘ulari bolaning ilk yoshdagi davrida nutqning muvaffaqiyatli rivojlanishiga zamin boiib, kelgusida tarbiyachi uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ta'lim iy o ‘yinlar va m ashg‘ulot!arning qiziqarli boMishi va nutqni rivojlantirishga oid vazifalarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishida tarbiyachi quyidagi ta ’limiy talablarga amal qilishi kerak: 1. Agar ta'limiy o ‘yin va m ash g ‘ulot!ar reja asosida tashkil etilsa, yaxshi natijalarga erishiladi. Tarbiyachi oldindan „Bolalar bog‘chasida ta'lim -tarbiya d a stu ri“ dan nutqni rivojlantirishga taalluqli boMimni yaxshi o ‘rganib, materialni mashglulotlar bo‘yicha taqsimlab chiqadi. 0 ‘quv matcrialini taqsimlashda ketm aketlik va oddiydan murakkabga to m o n borish ta ’iimiy prinsipiga amal qilinadi. Ayrim buyumlar va o ‘yinchoqlar bilan tanishtirishda ham oddiydan murakkabga tom on boriladi. Bu vazifani bajarish davomida bolalar bir vaqtning o ‘zida predmetlarni bilib olishga, ularning nomini aytishga, ular bilan turli harakatlarni bajarishga o ‘cganib oladilar. Dastlabki mashg‘ulotda bolalar narsa-buyumlarning nom ini aytmaydilar, balki tarbiyachi aytgan narsalarni ko‘rsatadilar, olib keladilar. Keyingi mashg'ulotlarda esa asta-sekinlik bilan narsabuyumlarning nomini to ‘g‘ri aytishga, ularning sifatiga b o g ‘liq holda harakatlar bajarishga o ‘rgatilndi. Shu tariqa, bolalarda sekinastalik bilan tafakkur, nutq rivojlanadi, tevarak-atrof to kg‘risidagi bilimlari boyib boradi. 2. Dasturdagi ish vazifalari va mazmunning muvaffaqiyatli amalga oshirilishida m ashg‘ulotlarni takrorlash talab etiladi. Belgilangan dastur vazifalarini guruhdagi ham m a bolalar cgallashlari zarur. A m m o bir m ashg‘ulotdayoq bunga erishib bo‘lmaydi. Chunki guruhda turli mhiy xususiyatlarga va qobiliyatga ega boMgan bolalar bor. Ba'zi bir bolalar bir mashg‘ulotdayoq narsalarning nomini tez aytadilar yoki ularda nimanidir bajarish istagi vujudga keladi. Ba’zi bolalar esa aytilgan narsalarning nomini yoki ish-harakatni uzoq vaqt davomida bilib oladilar. Mashg‘ulotda hosil qilingan bilim va malakalar yetarli darajada mustahkam bolishi, u n d an bolalar o‘z o ‘yinlarida, kundalik tartib daqiqalarini bajarish vaqtida foydalana olishlari kerak. Bunday natijalarga esa m a s h g ‘u lo tlarn i takrorlash orqali erishiladi. M ashg‘ulotlarni bir kunda 2 martadan 4 martagacha takrorlash mumkin. Takrorlash dastur mazmuni saqiangan holda, turli ko'rinishlarda amalga oshiriladi. Masalan. „Ajoyib xaltacha“ ta'limiy o ‘yinida bolalarni narsalarning o ‘lchamini, katta-kichikligini bilib olishga o'rgatish u c h u n bir mashg‘ulotda katta va kichkina sharchalardan foydalanish mumkin. Ikkinchi bor takrorlash mashg‘ulotida esa katta va kichkina qo‘g‘irchoqlar tanlanadi. 3. Takrorlashdan keyin ham qivnalayotgan bolalar bilan yakkama-yakka tarzda ishlash. Bu usul guruhdagi hamma bolalar bilan ortiqcha qayta takrorlashdan xalos etadi va zerikishning oldini oladi. Mashg‘ulotdan keyin, b o ‘sh vaqtda kattalar mashg‘ulot vaqtida materialni o ‘zlashtirishda qiynalgan bolalar bilan yakkama-yakka tarzda shug‘ulianadi. Masalan. kubiklarni ustma-ust terish, qurilgan uyni buzish, uni qayta qurish, shuningdck, o ‘ynab turib ayrim so‘zni yoki tovushlar birikmasini takrorlash va hokazo. 4. Mashg‘ulotni em otsional tarzda. ta'sirchan qilib o ‘tkazish. M a sh g ‘ulotni takrorlash orqali guruhdagi h a m m a bolalarda mustahkam bilim va malakalarni hosil qilgandan keyin ham, ularda m ashg‘ulotga b o lg an qiziqishni saqlash kerak. Kattalar ulardan nimani talab etsa, shularning hammasini bajon-u dil bajarish istagini so‘ndirmaslik lozim. Ilk yoshdagi bolalarda hali ixtiyoriy, irodaviy kuch yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi, boshqacha qilib aytganda, qiziqish uyg'otm agan narsani bajarishga o ‘zini majbur 58 qila olmaydi. Shuning uchun tarbiyachi bolalardagi bu xususiyatlarni hisobga oigan holda, m ashg‘ulotlarda bolalar diqqatini o ‘ziga tortuvchi, ularda qiziqish uygkotuvchi, tashqi ko‘rinishi bilan jozibador bo‘lgan narsa-buyumlardan foydalanish kerak. Jumladan, rasmlar rangli bo‘lishi, o'yinchoqlar butun, sinmagan boMishi, g‘ishtchalar, sharlar, kubiklar toza, chiroyli, turli ranglarga b o ‘yalgan bo'lishi kerak. 5. T a ’limiy prinsiplarning asosiylaridan biri — bu k o ‘rsatmalilikning so‘z bilan mos kelishi. Bizga ma'lumki, ilk yoshdagi bolalar atrofini o'rab turgan narsa-buyum larni q o ‘llariga olib ko'radilar, m um kin boisa, shu narsa-buyumlar bilan o ‘ynaydilar. Tarbiyachi bolalarning bu xususiyatlarini hisobga olib, mashg kulotda ko'rgazmalilik usulidan keng foydalanadi, ya’ni narsabuyumlar ko‘rsatiladi, ularni ushlab ko‘rishga imkon beriladi, sayr vaqtida yuk mashinasi ko‘rsatiladi, bolalarni deraza oldiga olib kelib, yomg‘ir yoki qorning yog‘ishini kuzattiradi. Kattalar qanday mehnat qilishlari (kiyim-kechaklarni dazmolJayotganini, bolalar o ‘yinchoqlarini tuzatayotganini va hokazolar)ni kuzatish uchun maxsus mashgkulotlar tashkil etiladi. 6. M ashg'ulotda bolalarning faol harakat qilishlariga im kon yaratish ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishga ijobiy t a ’sir etadi. M asalan, tarbiyachi bolalar bilan qafasdagi qushni kuzatayotib, u haqida gapirib beradi. Mashg'ulotning oxirida tarbiyachi bolalardan qushcha qanday uchishini ko‘rsatishni so‘raydi. Bu bilan tarbiyachi bolalarning xona bo‘ylab q o lla rin i ikki tomonga yoyib (xuddi qushning qanot qoqishidek) yugurib harakat qilishlariga imkon beradi. Bolalarning harakatlanish faolligi ham m a mashgkulotlarda bir xilda b o lm ay , balki q o ‘yilgan vazifalarga qarab, b a’zi birlarida ko'proq, b a’zilarida esa kam ro q bo‘ladi. 7. M ashgkulotning davomiyligi. Mashg‘ulotning qan ch a davom etishi bolalarning m ashgku!otdagi faolligiga va em otsional holatiga bog‘liq. Agar m ashg‘u!ot davomida ular harakatlanish imkoniyatiga (stulchasidan turib, tarbiyachi aytgan narsabuyumni olib kelsa) ega b o ‘lsa, m ashg'ulotni 8 — 10 daqiqa davom ettirish mumkin. A g a r ta rb iy a c h i b o la la rd a c h a r c h o q a lo m a tla r in i s e z s a (u la rn in g faolligi susayadi, b o s h q a n arsalarg a te z -te z c h a l g ‘iy boshlaydi), m ashg'ulotni tugallashi v a bolalarga erk in h a ra k a t qilish, o 'y n a sh im konini berishi kerak. 8. Mashg'ulot va ta'lim iy o ‘yin tokg‘ri tashkil etilgandagina. u muvaffaqiyatli o ‘tadi. M ashg‘ulot va o ‘yinlar kundalik tartihda ajratilgan maxsus vaqt davomida o ‘tkaziladi: nonushtadan keyin ertalabki soatda, sayr vaqtida, kunduzgi uyqudan keyin bolalar ovqatlanib bolgach, kunduzi ikki marta uxlaydigan kichkintoylar bilan ikkinchi chiniqtirish vaqtida shug‘ullaniladi. 9. Bolalarning yoshi va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish ham mashg‘ulot va ta'lim iy o ‘yinlarni to ‘g‘ri tashkil etishda katta ahamiyatga ega. Bolalar b o g ‘chasiga hali jam o a hayotiga o'rganmagan yoki sharoitga sekinlik bilan moslashadigan bolalar kelishadi. 1 yoshdan 1 yosh-u 6 oylikkacha b o lg an boíalarda birgalashib faoliyat k o ‘rsatish malakasi hali rivojlanmagan bo‘- ladi. Shuning uchun yilning boshida m ashg‘ulotlar yakkamayakka shaklda olib boriladi. Tarbiyachi har bir bolaning oldiga kelib, rangli sharchalarni k o krsatishni taklif etadi yoki q o ‘gkirchoqni ko‘rsatib, u bilan so'zlashishga, o'ynashga undaydi. Tarbiyachi shu tariqa, bog‘chaga yangi kelgan bolalarni sharoitga o'rgatib boradi. Shuningdek, har bir bolaning rivojlanganlik darajasini, o ‘ziga xos xususiyatlarini bilib oladi, ular bilan yaqinlik, o ‘rtoqlik m unosabatlarini o'rnatadi, ishonchni vujudga keltiradi, muloqotga kirishish istagini uyg'otadi. 1 yoshdan 1 yosh-u 6 oylikkacha bo'lgan boíalarda birgalikda m ashg‘ulotda qatnashish malakalari hali uncha taraqqiy etmagan b o ‘ladi. Shuning uchun bola 1 yoshga to klgandan keyin u bilan asosan yakkama-yakka m ashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Hamma bolalarni guruh mashgkulotlariga birlashtirish yaramaydi. Bolalar ikki va ikki yarim yashar boklganlarida bir-birlaridan ancha farq qiladilar, ularning rivojlanish darajalari, bilimlari va k o knikmalarni o ‘z!ashtirish qobiliyatlari ham har xil bo'ladi. Bolalar guruhlarga aw alo yoshlariga qarab ajratiladi. 1 yosh-u 3 oylikkacha bo'lgan bolalar ikkinchi bir guruhga, l yosh-u 3 oylikdan 1 yosh-u 6 oylikkacha b o ‘lgan bolalar ikkinchi bir guruhga, so'ngra I yosh-u 6 oylikdan 2 yoshgacha bo'lgan bolalar uchinchi bir guruhga birlashtiriladi. Guruhlarni tashkil qilishda bolalarning sog‘ligki, oiladagi turmush sharoiti, rivojlanish darajasi va boshqalar hisobga olinadi. Masalan, kichik guruhga 1 yosh-u olti oylikdan biroz oshgan bolalardan birikkitasini, aksincha, katta guruhga esa hali 1 yosh-u 6 oylik bo'lmagan, biroq taklif etilgan mashg'ulot materialini egallash qobiliyatiga ega bolgan bolalar birlashtirilishi mumkin. „Bolalar bog'chasida ta'lim -tarbiya dasturi“da ilk yoshdagi bolalar nutqini o ‘stirishga doir vazifalarni amalga oshirish u c h u n turli o ‘yin -m ash g ‘ulotlarni o ‘tkazish taklif etiladi. Bu o ‘yinmashg‘ulotlarda o ‘yinchoqlardan, suratlardan, tevarak-atrofdagi buyumlardan, jonli obyektlardan keng foydalaniladi. Quyida bunga bir qancha misollar keltiramiz. 9 — 12 oylik bolalarning nutqqa tayyorgarlik bosqichlarini rivojlantirish bo'yicha 3 — 5 — 6 bola bilan o ‘tkaziladigan o ‘yinm ashg‘ulotlar. „Qo‘g ‘irchoq mehmonga k e ld i“ o ‘yirti. M aqsad: bolalarni qo'g‘irchoq bilan tanishtirish, nutqni tushuna olish qobiliyatini rivojlantirish: „qayerda“ degan savolga q o ‘g‘irchoqni, uning gavda, yuz qismlarini topib k o lrsatishga o ‘rgatish, o ‘zining ko‘zlarini, burnini ko‘rsata olish ko‘nikmasini tarbiyalash. Material: katta qo'g'irchoq (bolalarga notanish boMgan). TashkiUy qism: bolalar ko'rpacha solingan gilamcha, palos ustida aylana bo‘lib o'tirishadi, tarbiyachi bolalarning o'rtasida 0‘tiradi. M ashg'ulotning borishi. Tarbiyachi q o ‘g‘irchoqni xonaga olib kiradi va bolalarga shunday dcydi: „Bugun sizlarning oldingizga q o 'g'irchoq m ehm on b o lib keldi“ . Q o ‘g‘irchoq h ar bir bola bilan qo'l berib ko‘rishib chiqadi: „Assalomu alaykum Valijon, Nigoraxon, Salim jon“. Tarbiyachi har bir bolaga q o ‘l uzatib saíom lashishlarini ta’kidlaydi. S o ‘ngra q o lglirchoq q anday yurishini ko'rsatadi. Yurish harakatini ko'rsatayotganda quyidagi so‘zlarni aytadi: ,,Qo‘glirchoq yuryapti. Q o ‘g ‘irchoq o ‘tirib d i“ . B olalar q o ‘g kirch o q n in g y u z - k o ‘zlarin i k o ‘rib c h iq is h a d i, og'zini, burnini topib ko'rsatishadi. (Tarbiyachi Q o ‘g ‘irchoqning ko‘zi qani? Burni qani? deb savoí bcradi.) So'ngra tarbiyachi bolalardan 0 ‘zlarining ko'zlarini, burunlarini kokrsatishni aytadi, mashg'ulotning oxirida yana ,,Q o‘g ‘irchoq qani?“ degan savolga, k o ‘p o ‘y in c h o q la r ic h id a n ( o ld i n d a n q o kyib q o ‘y ilg a n ) qo'g'irchoqni qidirib topishadi. Tarbiyachining: Bu qanday o ‘yinchoq, u qanday yuradi? degan savoliga istalgan o ‘yinchoqni ko‘rsatib, javob berishadi. Xuddi shunday tartibda istalgan o'yinchoq (ayiqcha, kuchuk, quyon va h. k.) bilan m ashg‘ulot o ‘tkazish m um kin. „Qushcha uchib keldi“ ta ’limiy o‘y ¡ni. M aqsad: bolalarni o ‘y in c h o q q u s h ch a bilan tanishtirish; qushcha, uchyapti, ch o 'q iya p ti kabi so'zlarning m a ’nosini tushunish malakasini rivojlantirish; qushchaning harakatlarini bajara olish malakasini hosil qilish. Material: q u s h c h a o ‘y i n c h o g ‘i. U re z in a d a n , metalldan, k ar to n d a n (qalin q o g ‘o z d a n ) qilingan ham da burab yurgiziladigan yoki qafasdagi qush bo‘lishi mumkin. Tashkil etish: bolalar gilam ustida doira b o ‘lib o ktirishadi, o ‘rtalarida tarbiyachi o ‘tiradi. Mashg'ulotning borishi. M a s h g ‘ulotni qiziqarli tashkil etish m aqsadida tarbiyachi qush ch a n in g bosh qismini k o ‘rsatadi va uni yashiradi. „Nim a uchib keldi?“ degan savol bilan qushchani k o krsatadi „B u q u s h c h a , q u shcha u c h a d i “ , d eb o ‘yinchoqni kaftlarida ushlab, uning uchishini ko‘rsatadi. ya'ni qo'llarini yon t o m o n g a c h o kzib, xuddi q u sh n in g qanot qoqishidek harakat qiladi va bolalarga h a m s h u n d a y harakat qilish ni, ya'ni qush qand a y qilib qanotlarini silkitishini ko'rsatib bcrishni aytadi. S o‘ngra qushchaning tumshug‘ini qo'li bilan harakatlantirib, „Qushcha d o n c h o ‘qiyapti. Sizlar h a m qushcha qanday d o n c h o ‘qishini k o ‘rsating“ , deydi. Bolalar ushb u harakatni bajarib bo'lishgach, tarbiyachi qushchani kaftida ushlab, „U uchyapti“ deb, uchish harakatini ko‘rsatadi. „ Q u sh c h a uchib kctdi“ deb, uni yashiradi. (Agarda burab yurgiziladigan o ‘yinchoq qushchadan foydalanilsa, uni burab yurgizib, u qanday qanot qoqayotganligi va „ashula aytayotganligi“ ni aytib o ktish mumkin.) Mash g'u lotning oxirida tarbiyachi ikkita qushchani olib shunday deydi: „Mana qushcha, mana yana qushcha, qushchalar uchishyapti, d o n c h o kqishyapti. Q u sh lar uchib ketishdi“ .

6-Mavzu: MTTda lug’at ishining vazifalari va mazmuni.

Reja:

1. 
   MTTda lug’at ishining vazifalari va mazmuni.
   
2. 
   Bolalar Iug‘atini aniqlash va mustahkam
   

Bolalar bog‘chasida lug‘at ishi — bu bo lalar nin g faol lug‘atini ularga notanish yoki qiyin solzlar hisobiga rejali kengaytirishdir. M a ’Iumki, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning lug'atini kengaytirish bir vaqtning o'zida tevarak-atrofdagi voqelik bilan tanishtirish va unga t o ‘g‘ri mun osabatd a boMishni tarbiyalash bilan q o ‘shib olib boriladi. Biz o ‘z flkrlarimizni g a p orqali ifodalaymiz. G a p so'zlardan tuziladi. So‘z esa tilning qurilish materialidir. S h u n in g uchun ham s o ‘zni bilmay turib, tilni bilish m u m k in e m a s. N utqim iz da ishlatiladigan so kzlarning ham mas i tilimizning lug‘at boyligini, ya'ni leksikasini tashkil etadi. Leksika s o kzi y u n o n c h a leksis solzidan olingan bo'lib, u so‘z degan ina'noni bildiradi. Har bir so ‘zda quyidagilar m u h im a h a m iy a tg a ega: 1) lining ahamiyati yoki m a ’nosi; 2) so‘zning tovush tarkibi; 3) uning morfologik tuzilishi. Bolalar bilan lug‘at ishini tashkil etganda so'zning m ana shu uchta tom onig a e ’tibor berish kerak. Bolalar bog‘chasida lug‘at ishining aniq vazifalari bolalarni predmetlarning qismlarini, ranglarini, hajm ini farqlashga o ‘rgatishdan iborat. Shu asosda gavda qismlarini (bosh, qoMlar, oyoqlar, burun, og‘iz, ko‘zlar va hokazo), hajm ni (katta, kichik) va ranglarni (qizil, sariq, k o lk, yashil) bildiruvchi so ‘zlar bolaning lug'atiga kiritiladi. Ikki yoshning oxirida o'xshash predmetlarni, narsa-buyumlarni ( m asala n , mushukni uning rangi, kattaligidan qat’i nazar tanish) bitta s o ‘z bilan aytishga, bir guruhdagi buyumlarni boshqa guruhdagi b u y u m lard a n rangi, kattaligidan q a t ’i nazar (koptokni shardan, piyolani stakandan va hokazo) farqlashga o'rgatiladi. U c h y o s h d a n b o sh lab bola l u g ‘ati ka ttalar va o ‘zi shaxsan m uno sabatda b o ‘ladigan uy-r o‘zgko r buynmlari nomini, ko'chada, b o g ‘da, x i y o b o n d a va boshqa joylarda (transport vositalari. qurilishlar, o ‘simliktar, hayvonlar va hokazo) kokrgan predmetlar nomini bildiruvchi so'zlar bilan boyiydi. Bola o ‘zi m uno sab atd a boMadigan buyumlarning qismini (dasta, c h o y n a k n in g qo p q o g ki; yeng, ch o 'n ta k , tugmalar, tugma teshigi, yoqa va hokazolarni), shaklini (shar, kubik, aylana), meva-sabzavotjarning mazasini (shirin, nordon, mazali, bemaza, achchiq), kunning qismlarini (ertalab, kunduzi, kechqurun) bildiruvchi s o ‘zlar hisobiga lug‘at boyligi kengayadi. T o ‘rt yoshli bolalar ham m a buyumlarni, jihozlarni, turli transport vositalarining nomini aniq aytadilar. Bulardan tashqari: 1) b u y u m la r n in g hajmini, detallarining katta-kichikligini farqlashni bildiruvchi (kattaroq, katta, kichkina, kichkinaroq, keng, kengroq, u z u n , uzu n r o q , y o ‘g ‘on, ingichka kabi); 2) b u y u m l a r n i n g j o y l a s h i s h o ‘ rn i n i ( o kn g d a , c h a p d a , o ‘rtasida, orqasida, yaqinida, yonida), kun qismlarini va ularning belgilarini (ertalab, kechqurun, kcchasi, sahar, shorn, xufton, qo rong'i, y o r u g 4 kabi); 3) buyum larning fizik sifatlarini (yumshoq, qattiq, issiq, sovuq, silliq, tip-t iniq, g ‘ad i r - b u d u r , yaltiroq va hok azolar), xususiyatlarini (eriydi, iviydi, yirtiladi kabi) bildiruvchi so'zlar ham ular lug‘atini boyitadi. I. B olalarning lug‘atini boyitish. Bolalar lug‘atini boyitish deganda, biz, ularni niustaqil o lzlashtirishlari u chun qiyin bo'lgan yangi so'zlar bilan muntazam tanishtirib borishni tushunamiz. Bolalar lug'atini boyitish ishi uch yo'nalishda olib borilishi mumkin: 1. Sekin-astalik bilan miqdori oitib boradigan buyumlar va hodisalar bilan tanishtirib borish. 2. T e v a ra k -atro fim izn i o ‘rab turgan predmetla r va hodisalarning n o m i n i, sifatini, xususiyatlarini, ularning o ‘zaro m unosabatlarini bildiruvchi so‘zlarni kiritish. 3. Fred metía rn i ng belgilariga qarab farqlash va um um la shtirish asosida boshlang'ich tushunchalarni bildiruvchi so'zlarni kiritish. Lug'atni boyitish ishining uch y o ‘nalishi b o ‘yicha olib boriladigan ish h a m m a guruhlar uch u n taalluqli b o klib, faqat m a z m u n jihatdan farq qiladi. Masalan, tabiat hodisalari, buyumlar, ijtimoiy hayot hodisalari va hokazolar bilan tanishtirishda ish mazmunining oddiydan murakkabga borishi bilan turli guruhlarda o kzaro farq qiladi. Ikki yoshli bolalar bog'chada, uyda munosabatda bo'ladigan buyumlarning, kiyim-kechaklar, mebellar, idish-tovoqlar, o ‘yinchoqlar va hokazolarning nomlarini bilib oladilar. Endi ular maishiy-xo‘jalik va o ‘yin faoiiyatlarida foydalaniladigan ayrim buyumlar va ular bilan bajariladigan harakatlarning nomlarini bilib oiishlari kerak. Bu yoshda ularning n ar sa-b u y u m lar t o ‘g ‘risidagi bilimlari chuqurlashib va m ustah k am lan ib boradi, endi ular o ‘xshash buyumlarni belgilariga qarab farqlashga o ‘rgatiladi va buning natijasida ular lug‘ati kursi, kreslo, divan, stoi, xontaxta, tufli, botinka, kavush, shippak, mahsi, kalish, etik, r o ‘mol, do'ppi, qalpoq, felpak, yaktak, chopon, chakmon, lozim, shalvar, shim, stakan, piyola, krujka kabi qato r sokzlar hisobiga boyiydi. Besh yoshli bolalarning faol lug‘atiga ular hayotida d u ch keladigan hamma buyumlarning nomlarini, ularning qismlarini, sifat va xususiyatlarini, fazoviy o ‘rnini va vaqt munosabatlarini bildiruvchi so'zlar kiritiladi. Shuningdek, bu yoshda ularning lug'atiga maishiy-xo'jalik tushunchalarini bildiruvchi so‘zlar (sabzavotlar, m evalar, kiyimlar, o ‘y i n c h o q l a r , idishlar, o y o q kiyimlari va hokazolar) kiritiladi. Olti yoshli bolalarning faol lug‘atiga buyu m larn in g nuihim belgilarini (yog‘o ch , metal!, plastmassa, m a t o , shisha, chinni), sifat va xususiyatlarini (och qizil, t o ‘q yashil, nordonroq, sariqroq, og‘irroq, yengil, sovuqroq, issiqroq, issiq, iiiq, iliqroq: pishiq, pishiqroq, pishiq emas; iviydi, sekin iviydi va hokazo) va boshqa tushunchalarni bildiruvchi s o ‘zlar kiritiladi. Yetti yoshli bolalar lug'atiga esa buyumlarning va materiallarning eng m uhim belgilarini bildiruvchi so‘zlar kiritiladi ( n o r d o n — shirin, ac h c h iq — s h o ‘r, yashilro q — sariq; m a t o — qishlik, tukli, yengil, qalin va hokazo). Bunda farqlashni bildirish u c h u n zarur b o ‘lgan so‘zlarni kiritish m u h i m ahamiyat kasb etadi. Bolalar o ‘zlari qaysi so ‘z t o ‘g‘ri, aniq ekanligini tanlay olmaydilar, balki eshitayotgan so‘zlariga taqlid qiladilar. Shuning uchun tarbiyachining nutqi bolalar uchun namuna bo'lishi, u o lz lug‘atini boyitish ustida ishlashi kerak. U o n a tilining lug‘at tarkibini yaxshi o'rganishi shart. Shunday qilib, bolalarning lug‘atini boyitish ishi va uning m azm u n in i, bolalarning buyu m lar t o kg ‘risidagi b i l i m l a r i n i m u n t a z a m ra v is h d a keng aytirishga, umumlashtirishga va chuqurlashtirishga intilishi zarur. Bola lug‘atidagi s o ‘zlar miqdori bola tasavvuri bilan mos kelishi kerak. A g a r b ó l a tasavvuri rivojlanib, lug‘at boyligi sekin o ‘ssa, u vaqtda bola o kz fikrini boshqalarga bildirishda qiynaladi, nutqi ju d a k am bag‘al, tu sh u n arsiz b o ‘ladi. Agar aksincha boMsa, u vaqtda bola so‘z m a ’nosiga tushunmay, ko‘p gapiradigan „vaysaqi" bo'lib qoladi. Shu bois har ikkala holat ham bola tafakkurining rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Bola lug‘atiga m u o m alad an chiqarilgan va mahal liy shevaga oi d so ‘zlarni kiritish yaramaydi. Bolalarning bir-birlari va kattalar bilan muloqotda bolishlari hamda o ‘z fikrlarini er k in , tushunarli bayo n qilishlari uch u n asosiy manbalardan biri bolalar badiiy adabiyotidir. Bolalar kattalarning o ‘qib berishi, hikoya qilishlari orqali badiiy asarlarni idrok etadilar va shu asosda lug'atlari boyib boradi. 2. Bolalar Iug‘atini aniqlash va mustahkamiash. Bolalar lug‘atidagi s o kzlarni mustahkamlashga tarbiyachi alohida e'tibor berishi zarur. Bu vazifa maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga oigan holda amalga oshiriladi. Bog‘ch a yoshidagi bola lug‘atida so'zlarning m ustah kam o ‘rnashishi uchun uni kokp m art a takrorlash zarur. Bola xotirasida qiyinlik bilan niustahkamlanadigan murakkab so ‘zlarga qu y id ag ilar kiradi: 1) um um la shtiru vchi so‘zlar: uy hayvonlari (ot, sigir, qo'y, echki, eshak); mebel (stui, stol, divan, xontaxta, javon); oyoq kiyimlari (tufli, botinka, shippak, kavush, kalish), idish-tovoqlar (likopcha, kosa, piyola) va h o k az o la r; 2) m a v h u m s o ‘z la r (jimjitlik, sarg‘ish, tozalik, g o ‘zallik); 3) sifatlarni bildiruvchi s o ‘zlar (g'adir-budur, tiptini q , n o rd o n , shaharlik, temirdek) va hokazolar. Tovush j i h a t d a n qiyin talaffuz etiladigan sokzlar (trolleybus, m otoroller, ekskavator, eskalator, tipratikan, avtobus, termometr, kotlet, kompot, televizor, plastmassa) va mustaqil o ‘zlashtirilishi qiyin b o i g a n so ‘zlar bir nec h a marta takrorlanadi, bolalarga a w a l j o kr bo'lib takrorlash, s o kngra yakkama -yakka 74 takrorlash taklif etiladi. Masalan, „M ana likopcha, bizda likopcha lar ju da k o kp, ho zir navbatchi 5 ta lik o p ch a olib keladi. H ozir enaga likopchaga ovqat solib b cradi.. .“ . Bola lug‘atini m ustahkam las hd an tashqari boshq a vazifa, y a ' n i s o ‘z m a ’nosini aniqlash ham hal etilmog’i lozim. Bolaning hayotiy tajribasi yetarli boMmaganligi u ch u n ayrim so ‘zlarning m a 'n o s in i tez o ‘zlashtira olmaydi. Bu jarayon uzoq davom etib, butun maktabgacha tarbiya yoshini o ‘z ichiga q a m r a b oladi. Masalan, bolalar „stol“ so'zidan erta fo ydalana boshlaydilar. Ular bu so‘z jihoz, b u y u m n in g n o m i ekanligini biladilar, „stol“ , „ovqatlanish“ ma'n osida h a m ishlatilishini (A km alning tug‘ilgan kuniga borganimizda „stoli“ yaxshi edi, ya'ni dasturxonda barcha noz-ne'matlar bor edi, yaxshi mchmon qildi) keyinchalik bilib oladilar. „ B a y r a m “ so‘zining m a 'n o si h a m m u n t a z a m c h u - qurlashtirib boriladi: kichik yoshdagi bola „ b a y r a m “ so‘zini hishayajon (emotsional), xushchaqchaqlik daqiqasi ma'nosida idrok etadi. Katta yoshdagi bola esa „bayram “ (Mustaqillik bayrami yoki N a v ro kz bayrami) b u b u tu n o ‘zbek xalqining milliy bayrami, uni b u tu n 0 ‘z b e k isto n xalqi s h o d - u x u rr a m lik bilan nishonlashini tushunadi. Bundan tashqari, bolalarning tafakkuri (fikr yuritishlari) 0‘zining aniqligi, k o krgazmali bo'lishi bilan kattalarning tafakkuridan farq qiladi. Ular, eng aw alo , aniq so ‘zlarni o ‘zlashtiradilar. Bolalar lug‘atida u m u m i y t u s h u n c h a l a r n i b ild ir u v ch i so'zlar mavjud b o l i b , ulardan xato foydalanadilar, y a ’ni ushbu so‘zlarning ma'nosi chegaralangan holda tushuniladi. Buning natijasida bolalar bilan tarbiyachi o ‘rtasida tushunmovchiliklar vujudga keladi va bolalar tarbiyachining so‘zlarini anglab yetmaydilar. Shuning uchun tarbiyachining asosiy vazifasi bolalar yoshiga mos so‘zlar tanlab, u la rn in g m a ’nosini tu s h u n tir ish i, narsab u y u m va hodisalarning nom larini t o ‘g ‘ri aytishi kerak. Xulosa qilib shuni aytish joizki, tarbiyachi qaysi turdagi mashg‘ulotni 0‘tmasin, qaysi faoliyatni tashkil etmasin, albatta yangi, bolalar t o m o n id a n mustaqil ravishda o ‘zlashtirilishi qiyin b o ‘lgan solzlarni bolalar lug‘atida m u stah k am lash i va ularn in g m a ’nosini alohida tushuntirishi shart. Masalan, o ‘rta guruhda (dastur asosida) ,,G o ‘ro ‘g kli“ d o s to n id a n parcha o ‘q iyotganda (badiiy asarni o ‘qib berish m as h g ‘uloti) m atn d a „ba y ta l“ so ‘zi uchraydi. Bu so kzni bola ilk b o r eshitayotgan b o l i s h i m u m k in . Tarbiyachi „ b a y ta l “ bu o n a ot e k a n li g i n i bolaga t u s h u n t i r i b , bolani ( G o ‘r o ‘g ‘lini) emizib turgan ot rasmini bolalarga ko'rsatishi va „baytal“ s o ‘zini ko‘p marta takrorlash usulidan foydalanib, bola xotirasida mustahkamlashi kerak. Shu tariq a do ston matnidagi „yilqichi“ , „yilqibon", „suluv“ , „kuvi“ kabi s o ‘zlarning m a'n o si h am tushuntirilib, m u stah k am - lanadi.

7-Mavzu: MTTda lug`at ustida ishlash bo`yicha mashg`ulot turlari

Reja:

1. 
   Turli g u ru h lar d a olib boriladigan lug‘at ishining m azm un
   
2. 
   Buyumlar bilan tanishtirish
   

Turli g u ru h lar d a olib boriladigan lug‘at ishining m azm uni „Bolalar b o g ‘ch a sid a ta'lim-tarbiya dasturi“ asosida belgilangan. Unda lug'at ishi bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish dasturi asosida tuzilgan. Bolalar tevarak-atrof, ijtimoiy hayot hodisalari bilan mchnat, o ‘yin, m aishiy hayot jara y o n id a va mas hg'u lotlarda tanishib boradilar. „B olalar bo gkchasida ta'lim-tarbiya dasturi“da bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish bir necha bolimlardan iborat qilib ajratib ko‘rsatilgan. Kichik guruhda tevarak-atrof va ona-Vatan; ijtimoiy hayot hodisalari, buyuk siymolar va bayramlar; kattalar mehnati; transport vositalari, buyumlar. Shuningdek, tabiat bilan tanishtirish bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish va lug'at ustida ishlash dasturining ajralmas bir bolinii bo'lib hisoblanadi. Biz bolalarni o'simliklar, hayvonlar, qushlar, hasharotlar dunyosi bilan, tabiat burchagi bilan tanishtirish vositasida muntazam lug‘at ishi vazifalarini amalga oshiramiz. O'rta guruhda esa yuqoridagi bo'limlardan tashqari, harbiy qo'shinlar bilan tanishtirish b o ‘limi ajratilgan. Dasturda katta guruhlar uchun ancha murakkablashtirilgan materiallar ajratilgan. Chunonchi, ular yuqorida bayon etilgan boMimlardan tashqari quyidagi boMimlarni o'z ichiga qamrab oladi: an'anaviy bayramlar; mashhur sarkardalar; xalq og'zaki ijodi; transport va aloqa vositalari. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish dasturida ajratib ko'rsatilgan bo‘lim materiallarining mazmuni bolalarning yoshiga ko‘ra murakkablashib borishi bilan bir-biridan farq qiladi. Bolalarning bilim doiralari ularning b u yum lar t o fcg ‘risidagi boshlang'ich tushunchalari va tasavvurlariga qarab kengayib boradi. C h u n o n c h i, 2 — 3 yoshli bolalar kundalik tartib jarayon ida turli xildagi buyumlar bilan h a m d a bog‘chaga yaqin bo'lgan obyektlarni ko'radilar va ularning nomlarini, ayrim sifatlarini bilib oladilar. 6 — 7 yoshli bolalar esa jamiyat hayoti, ona-V at an im izdagi voqealar bilan qiziqadilar, bog'chadan tashqaridagi muhim obyektlar, buyumlar, narsa-hodisalarni kuzatadilar, natijada ularning bilim doiralari 2 — 3 yoshli bolalarning bilim doiralariga nisbatan ancha keng, aniq, mazmunli boladi va buning zamirida lug‘at boyligi tez rivojlanib boradi. Quyida dastur asosida turli yoshdagi bolalarni tevarak-atrof bilan, ijtimoiy hayot hodisalari bilan tanishtirishning mazmuni va g u r u h l a r b o ‘y i c h a d a s t u r m a z m u n i n i n g m u r a k k a b l a s h i b borishini miso! tariqasida keltiramiz. Buyum lar bilan tanishtirish Kichik guruhda. Maishiy buyumlar (ko'zgu, taroq, sovun, tish va kiyim cho'tkalar) haqida tushuncha beriladi. U y -r o ‘zg‘or buyum lari (palos, gilam , shkaf, karavot, xontaxta, stol); oshxona idishlari (kosa, tovoq, qoshiq, likopcha, lagan, choynak, piyola, chelak, patnis va boshqalar) nomlarini bilib olish, farqlashga; oyoq kiyimlar (ctik, kavush, shippak), bosh kiyimlar (d o ‘ppi, qalpoq, ro‘mol, telpak) nomlarini, vazifalarini bilib olishga o krgatiladi. O'rta guruhda. Tevarak-atrofdagi buyumlar va ularning xilmaxil sifatlari (shakli, ra n g i) bilan t a n i s h t ir is h . U y - r o ‘zg ‘o r buyumlarining (gilam, palos, k o ‘rpa, t o ‘shak, k o ‘rpacha, yostiq, c h o y s h a b ) shakli va ra ngi, vazifasiga e ’t i b o r n i jalb qilish. Narsalarning qiziqarli to m onini ko‘rishga o ‘rgatish (deraza romi, uning oynasi, darchasi, zulfi va deraza tokchasi). Buyumlarni umumlashtirish, bir tur doirasida farqlash (choy idishlar: choynak,piyola, patnis, likopcha; oshxona buyumlari: cho‘mich, kapgir, qozon, kosa, pichoq , tova, lagan, to v o q , t o g ‘ora, j o lva). Bir turdagi buyumlarning xilma-xilligini (turli rang, bichim, olch o v d ag i har xil gaz lamalarda n tikilgan k o ‘ylaklar) bilib olish, har xil turdagi buyumlarni juftlash va guruhlash vositasida buyumlarning belgilari (vazifasi, tuzilishi va shu kabilar)ga ko‘ra guruhlash ko‘nikmalarini takomiIlashtirish. Kiyimlar: ustki kiyimlar, bosh kiyimlar, ichki kiyimlar, poyabzal turlari, musiqa asboblarini (surnay, dutor, nog‘ora va b.) farqiashga o ‘rgatish. Katta guruhda. Buyumlarning muhini belgilari t o ‘g ‘risidagi m a ’lu m o tl a r bilan bolalar bilimini boyitish. Buyumlarni shu belgilari asosida guruhlarga ajratish. Buyumlarni qanday materiallardan (matodan, qattiq, yumshoq, suyuq) ishlanganligi t o ‘g ‘risida t u s h u n c h a berish va ularni bir-biridan farqtay bilishga o ‘rgatish. Buyumlarning vazifalari to*g"risidagi bilimlarini kengaytirish

8-Mavzu: Ijtim oiy hayot hodisalari bilan tanishtirish

Reja:

1. 
   Ijtim oiy hayot hodisalari bilan tanishtirish
   
2. 
   Lug’at ishining usullari haqida
   

Ijtim oiy hayot hodisalari bilan tanishtirish Kichik guruhda. Buyuk siymolar va bayramlar haqida m a ’Iumot berish. Navoiy rasmi bilan tanishtirish. Tarbiyachi Navoiyning rasmda aks etgan siymosi haqida tushunarli, sodda jumlalarda, ayni paytda m ehr va iftixor bilan bolalarga tasviriy hikoya aytib berish orqali unga nisbatan m u h ab b at, hu rm at hissini uyg‘otadi. Boialarda N a v r o ‘z, Mehrjon(hosil bayrami), hayit va boshqa milliy bayramlarimiz haqida ilk tasaw u r hosil qilish. Tarbiyachi bu b a y r a m ia rd a h a m m a chiroyli kiyimlar kiyishi, o Lyin-kulgi, xursandchilik b o ‘Iishini va shu bilan birga, eng muhimi, kichiklar kattalarni (o t a - o n a l a ri , buvi-yu bobolarini) borib k o lrishlari, har xii sovg‘alar olib borishlari, ularning duosini olishlari haqida tushuncha beradi. O'rta guruhda. Bolalarga o ‘zbek xalqining buyuk sivmolari (Navoiy, B o b u r va b.) haqida qisqacha so ‘zlab berish. Buyuk o ‘zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiyga nisbatan hu rm at va muhabbat hissini tarbiyalash. Navoiyning boialigi va nuroniy siymosi aks etgan suratlar bilan tanishtirish. Oila a'zolari: otasi, onasi, tog'alari haqida m a ’Iumot berish. Alisherning boialigi haqidagi qiziqarli voqcalardan hikoya qilish. Navoiy haqidagi afsona va rivoyatlardan o ‘qish va suratlarini ko'zdan kechirish. Bolalarni o ‘zbek xalqining milliy bayramlari bilan tanishtirish. N avro‘z — xalqimizning qadimiy bayramlaridan biri ekanligi, uni kattalar ham. bolalar ham birday quvonch bilan nishonlashlari, qiziq-qiziq o ‘yinlar, sayillar uyushtirilishi, sumalak, halim. ko lk somsa, chuchvaralar pishirilishi haqida so'zlab berish. Hosil bayrami — Mehrjon. Bayramning nomlanishi haqida qisqacha so ‘zlab berish. Bu bayram har yili kuz faslida o ‘tkazilishi, unda dala mehnatkashlarining m ehnat natijalari nanioyish qilinishi, har xil k o krgazmalar, meva va sabzavotlar savdosini tashkil etish, dilrabo q o ‘shiq-raqslar, b o b o d e h q o n n i n g fidoyi m e h n a t i n i u l u g ‘lovchi s h e ’rlar bara la y a n g r a b , o ky in-k ulgi, xursandchilik avjiga chiqishi, bu to'kin-sochinlik bayrami ekanligi haqida t a s a w u r hosil qilish. Bayra mda q o v u n va u zu m sayli o'tkazilishi haqida solzlab berish. Katla gumhcla. Buyuk siymolar, allomalar hayoti va tariximiz, buyuk sharq madaniyati bilan tanishtirishni davom ettirish. Navoiyning buyuk niutafakkir, davlat arbobi bo'lganligi haqida ma'lumot berish. Uning odob-axloqqa, tarbiyaga oid, bolalar yoshiga mos asarlari bilan tanishtirish. Navoiyning dunyo xalqlari taniydigan buyuk shoir ekanligi, uning o'zbek adabiy tiliga asos solganligi haqida hikoya qilib berish. Ora dan 600 yil o ‘tgan b o klsa h a m , u n i n g asarlari o ‘z qadrini yo ‘qotmaganligi, shu kungacha dunyodagi k o kplab tillarga tarjima qilinganligini aytish. Navoiyning xalqparvar inson boiganligi, xa!q uchun kerakli inshootlar qurdirganligi, xalq ham uni juda sevib, hurmat qilganligi haqida gapirib berish. Alishcr Navoiy no mini abadiylashtirish m aq sad ida 0 ‘zbckistondagi shahar, muzey, teatr, k u tu b x o n a, istirohat bo g‘i va ko'chalar Navoiy nomi bilan atalishi h aqida m a ’lumot berish. Buyuk insonlar: Al-Beruniy, Ibn S ino, U lu g ‘bek, Bobur, Kamoliddin Behzod haqida m a ’lumot berish. An’anaviy bayramlar. Navro‘z bayrami b ahor faslida o ‘tkaziladi. U hijriy hisob bo'yicha 21- maitga to*g‘ri keladi va yangi yilning boshlanishi hisoblanadi. IIgari m usulm on xalqlari NavroV. bayramini keng nishonlaganliklari, kcyinchalik bu bayramni nishonlash taqiqlangani haqida qisqacha so'zlash. 0 ‘zbekiston mustaqil davlat deb e ’ion qilingach, bu bayram qayta tiklanganligi va endilikda N a v r o kz milliy bayram lari m iz dan biri deb sanalishi haqida m a ’lumot berish. Qadimiy milliy-mavsumiy bayram sayillari bilan bolalarni tanishtirish orqali ularda qadriyatlarimizga nisbatan muhabbatni shakllantirish. Shakl va mazmuni jihatidan xilma-xil boMgan sayillarni niuntazam ravishda tashkil qilib turish. Masalan: katta sayi! (boychechak, ona yer saxovati, gilos, olma) va qushlar hamda gullar bayrami va boshqalar. Bulardan tashqari, 6 — Q. Shodiycvn 8 1 bolalarga milliv m arosim lar: t o ‘y, m a 'r a k a l a r va boshqalar to ‘g ‘risida t u s h u n c h a bcrish. Bu usullar bolalar lug‘atini bovitishga, tarbiyachi nutqidan kerakli s o ‘zlarni ajratib olishga, s h u n in g d e k , o ‘z nutqlarid a egallagan so‘zlarini ishlata olishga yordarn beradi. S h u n in g u c h u n bir uslubiyotning o ‘zida bir vaqtda bir necha uslubdan foydalaniladi, am m o shulardan bittasi asosiy usul hisoblanadi. Q u y id a biz lug‘at ishining bir necha usullarini ko'rib chiqamiz: 1 .Y an g i yoki qiyin s o ‘zni aytib bcrish. Bu usul bolalar lug‘atini boyitishning faol usullaridan hisoblanadi. Belgilangan s o ‘zni tarbiyachi shunday talafTuz etishi kerakki, bolalar uni o'ziari bilmagan holda idrok etsinlar (aytsinlar). Tarbiyachi aytilayotgan yangi yoki qiyin so ‘zni nutq oqimidagi b o s h q a s o 'z l a r g a nisbatan sek in ro q s u r ’a td a talaffuz qiladi. A m m o s o ‘zni b o ‘g ‘inlab aytish m u tla q o yaramaydi. S o ‘zni b o ‘g ‘inga ajratib aytish — adabiy talaffuz m c ’yorini buzadi, u o g ‘zaki nutq u c h u n xarakterli emas. S o kzni sekin talaffuz ctish kerak, a m m o orfoepik to m o n d a n to ‘g ‘ri b o lis h i lozim. 2. O bye ktni k o ‘rsatish. S o ‘zni aytish k o ‘pincha obyektni ko‘rsatish bilan bog'lanadi. („Qaranglar, javonning ichida tokchalari b o r'\ deydi tarbiyachi, javon eshigini ochayotib va uni ko'rsatib.) 3. S o ‘zni tanish so'z yoki tanish sinonim bilan almashlirish va q ar am a-q a rsh i m a'n oli so ‘z, tanish a n to n im bilan taqqoslash. Masalan, ak vari um — shisha yashik. u n d a baliqlar vashaydi, ular bizga shisha orqali yaxshi ko‘rinadi. 4. Yangi yoki qiyin so'zni gapda ishlatish. Masalan: (ramvay so ‘zini o'zlashtirishda tarbiyachi shund ay deydi: „Yo'lovchilar tramvayning orqa cshigidan chiqishadi“ va hokazo. 5. S o ‘zni takror la sh. Aytilgan yangi yoki qiyin so ‘zni bolalar xotirasida mustahkamlash uchun tarbiyachi mashg'ulot davoniida bir necha marta hamma bolalar bilan jo'r bolib takrorlaydi. Bunday takrorlash bolalarning nutq faolligini oshiradi, xotirasini mustahkamlaydi. Biroq bunday usuldan bolalarga tovush talaffuzi qiyin b o 'l g an s o ‘zlarni takrorlatishda foydalanilsa yaxshi natija beradi (trolleybus, motoroller, termometr va boshqalar). Tarbiyachi tomonidan takrorlash uchun naniuna sifatida aytilgan so ‘z an iq boMishi va tax m inan quyidagicha tushuntirish bilan boshqarilishi kerak: „H ozir h a m m a m iz birgalikda bu so‘zni aytishni o ‘rganamiz. Bu s o ‘zni m en bilan birga o ‘rt ac ha ovozda ayting“ . Tarbiyachi ayrim bolalar so kzni q a n d a y talaffuz etayotganügini diqqat bilan tinglaydi, kerak boisa, namunani takrorlashi mumkin. Namunani takrorlashda tarbiyachi bolalarga: „Diqqat bilan tinglang, bu so‘zni yana tak ro r la y m an “ , d eb aytishi kerak. 6. Savol berish. Bu u su ld a n bola lug‘atini faollashtirish maqsadida foydalaniladi. D o i m t o ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri savollar berishdan foydalanilmasdan, balki javob qaytarishga yordam beruvchi savollar berish harn m u m k in . Masalan: Ko ptok o kng to m o n d am i yoki chap tomondami? 7. S o kzning kelib ch iq ish in i tu s h u n tiris h . Ba'zi hollarda bolalarning so‘zga b o l g a n qiziqishini kuchaytirish maqsadida uning keiib chiqishini (etimologiyasini) tushuntirish ham katta ahamiyatga ega, Bu usuldan k o kproq katta g uru hlarda so kz m a'n o - sini c h u q u r tushunib olish, s o kzga qiziqishni tarbiyalash m aq ­ sadida foydalaniladi. Masalan: Bolalar, nima uchun yuk avtomobili yuk tashuvchi deyiladi? 8. M u r a k k a h s o kz la r n i h o sil qilish. Bu usul maktabga tayyorlov guruhida q o ‘llaniladi. Bolalar bilan n iu rak k a b so‘zlarni (yangi s o kznl) hosil qilish ustida mashq qilinadi. Bolalarga bir, ikki so ‘zdan yangi sokz hosil qilish taklif etiladi. M as ala n, gui — guidon; suv — suvchi; och, qizil — och qizil; to ‘q, sariq — îo 'q sariq; uzun, quloq — uzunquloq va boshqalar. 9. T a ’limiy o ‘yin ( d i d a k t i k o ‘yin). Bu u s u l d a n k o ‘proq mashg'ulot davomida foydalaniladi. Tarbiyachi qisqa muddat ichida (1—3 daqiqa) bolalar bilan so kz tanlash bo ‘yicha m as h q o ‘tkazadi. Masalan: „K im ko kproq ko'radi va aytadi?“ , „ K i m d um aloq shakldagi buyumiarni ko‘p ro q aytadi?“ Bu usuldan topishmoqlarni topish, buyumiarni taq qoslashda (xotirasi b o ky icha va k o ‘rib turgani bo'yicha) katta guruhlarda foydalanish maqsadga muvofiq bo'ladi.

9-Mavzu: Bolalar lug’atini boyitishda ta’limiy o’yinlar.

Reja:

1. 
   Bolalarni tevarak atrof bilan tanishtirish
   
2. 
   Bolalar lug’atini boyitishda ta’limiy o’yinlar.
   

T evara k-atro f bilan tanishtirish va lugkat ustida ishlash bolalar b o g ‘chasi t a r b i y a c h i l a r i n i n g oldiga q o 'y i l g a n en g m u h i m vazifalardan biridir. Maktabgacha tarbiya yoshi bolalarning voqelikni faol idrok qiladigan va tevarak-atrofdagi hayotga kirishib ketadigan bir davrdirki, bu davrda ularning so kz boyliklari juda tez o ‘sib boradi. Tarbiyachi bolalarni tevarak-atrof bilan (narsalar, jonli tabiat hodisalari, ijtimoiy hayot hodisalari) tanishtirar, ularning bilish faoliyatini yo'lga q o ‘yar va boshqarar ekan, har bir bolaga uning to'plagan tajribasini tartibga solishda yordamlashadi, unga yangi bilimlar beradi, unda qiziquvchanlik va kuzatuvchanlik qobiliyatlarini tarbiyalaydi, o'zini qurshab turgan olamni bilishga boMgan qiziqishini o'stiradi. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish ularga axloqiy tarbiya berish vositalaridan biri bo'lib, bolalarning og'zaki nutqini o ‘stirish imkonini beradi, bunda ularning so kz boyligi o ‘sib, to'g'ri talaffuz etish malakasi ortib boradi, ularda flkrni grammatik nuqtayi nazardan t o kg kri ifodalash ko'nikmasi tarkib topadi. Bolalarni tev arak -a tro f bilan tanishtirish va lug‘at ustida ishlashga doir ishlarning niazmuni hamda ko'lami bolalarning yosh xususiyatlariga bog'liq b o l i b , bu bolalar bogkchasining har bir guruhi uchun tarbiya dasturida alohida belgilab berilgan. Bola nutqining taraqqiyoti uning atrofidagi odamlar nutqiga, tevarak-atrofdagi narsa-buyumlarni, ijtimoiy hayot hodisalarini kuzatishiga b o g ‘liq b o ‘ladi. Yuqoridagi fikrlardan bizga ma'lumki (ilk yoshdagi bolalar nutqining rivojlanish xususiyatlari mavzusida bayon etilgan fikrlar), yangi tug'ilgan chaqaloqlar yiglash orqali tashqi va ichki muhitdan keladigan signallarga (ochlik, tashnalik, sovuq, biror joyning o g ‘rishi yoki issiqlash va hokazolarga) javob beradi. Bola 2 — 3 oylik b o klganda katta kishilar- 68 ning gaplariga, tevarak-atrofdagi g ‘ala-g ‘ovurlarga diqqat biían quloq soladi, rangli narsalarga qaraydi va ularga nisbatan tovush chiqara boshlaydi. Bu esa 2 — 3 oylik b o l a n in g rivojlanishiga xos boMgan so'zni ifodalaydi, y a’ni katta kishilar bilan aloqa qilish istagi vujudga kelganligidan dalolat beradi. Bola 5 — 6 oylik boMganda yengil talaffuz etiladigan tovushiarni birlashtirib, so'z chiqaradigan boMadi, 8 — 9 oyligida aytilgan buyumlarni ko‘zi bilan qidirib, uni topadi va qoMi bilan k o ‘rsatadi yoki olib keladi. Bola bir yoshga toMay deb qolganda o lnga yaqin so‘zni talaffuz eta oladi. Bolalarning yoshi o'sgan sari ko‘p narsalarga qiziqadi. o ‘zi bilmagan narsalarni bilib olishga intiladi. Bola bir yarim yoshga toMganda uning lug‘atidagi so ‘zlar m iqdor i 20 — 30 taga yctadi. Bu so‘zlar o ‘ziga tanish boMgan kishilar: aya, dada, nanna, buvi, bobo, amma, xo/a, opa; hayvonlar: vov-vov, miyov-miyov, mu-mu, qo-qo; ehtiyojlari bilan bogMiq boMgan so‘zlar: ma, ol, ber va hokazolar. Bolalar tafakkurining rivojlanish xususiyatlari ularning lug‘at boyligini belgilab beradi. Y a ’ni bolalardagi k o 'r s a t m a - t a ’sircha n va k o ‘rsa tm a - o b ra z li tafa kkur ularning lug‘atida buyumlar, hodisalar, sifatlarning nomlarini bildiruvchi so‘zlarning ortib borishiga ijobiy t a ’sir k o ‘rsatadi. Bolalarda faol va sust lug‘at niavjud boMib, faol lug‘at orqali s o ‘zlovchining so ‘zlarini (gaplarini) tushunibgina qolm ay, balki o ‘z nutqida turli xil faoliyatga oid s o ‘zlarni h am ishlatish m u m k i n boMadi. Sust lug'atga ega boMgan bola esa so'zlovchining so'zlarini tushunadi, tinglaydi, a n im o o ’zi gapirmaydi. Bola nutqining taraqqiyoti ana shu xususiyatlari bilan katta kishilar nutqidan farq qiladi, Bir yoshdan bir yarim yoshgacha boMgan bola nutqining xarakterli belgisi shundaki, bola aytadigan so ‘zlar miqdori ju d a kam boMadi, y a ’ni u n in g faol lug‘ati ju d a sekin o'sib boradi. Bu yoshda bola lug‘atin in g boyib borishi t e ­ varak-atrofdagi kishilar nutqini tushunish qobiliyatining o ‘sishiga bogMiq boMadi. Bola o'ziga aytilgan so'zla rn i yaxshiroq tushunadigan boMadi. U n in g sust lug‘ati o ksib boradi, o ‘zi yaxshi g apirmaydi, animo boshqalarning so'zini ko‘proq eshitib, eshitgan so‘z va jumlalarni o ‘ziga singdirib boradi va shuning zamirida keyinchalik o ‘z nutqini yuzaga keltiradi va boyitib boradi. M a n a shu xususiyatlarni hisobga oigan pedagog-tarbiyachi bolalar idrok ctadigan nutq, so‘z va gaplarning m u m k in qad a r boy, rangbarang va t o ‘g ‘ri boMishiga harakat qilishi kerakki, bu ularda og ‘zaki-mantiqiy fíkrlash qobiliyatining p a y d o boMishiga t a ’sir etishi lozim. B olada og ‘zaki-mantiqiy fikrning paydo bolishi esa ularning elementar tushunchalarni (balandlik, yaxshi, yoniort va hokazolar) o ‘zlashtirib olishlariga yord am beradi. Bola bir yoshga t o l g a n d a faol Iug‘ati tez o ‘sadi. Bola aytadigan so'zlarning miqdori birdaniga ortib ketadi. Bolaning kattalar nutqiga taqlid qilishi yangi so ‘zlarni bilib olishida katta ahamiyat kasb etadi. Endi u kattalarning so'zlariga ongli ravishda, uning ma'nosiga tushunib taqlid qila boshlaydi. Ikki yoshga kirganda uning nutqi m a ’noli b o l a boshlaydi. Narsalarni o ‘z nomi bilan atay boshlaydi. Chunonchi, vov-vov — kuchuk, miyov-miyov — mushuk, chiq-chiq — soat va hokazolar. Endi bola „Bu nima?, Nomi nima?“ degan savollar bera boshlaydi. Bu savollar uning o ‘ta sinchkovligi, miyasida narsa bilan uning nomi (ya’ni so kz) o ‘rtasida yangi bog'lanishlar paydo boMganligidan dalolatdir. Dastlabki pay td a bola narsalarni bildiruvchi so kzlarni k o kproq ishlatsa, keyinchalik ish-harakatning nomini bildiruvchi so'zlarni h a m ishlata boshlaydi. Ikki yoshga t o ‘lgan bolaning so kz boyligi 250 — 300 taga yetadi. U c h yoshga q ad am q o ‘yishi bilan uning lug‘atida fazoviy munosabatlarni bildiruvchi orqada, yuqorida, pastda, yonda kabi ba'zi so ‘zlar paydo b o kla boshlaydi. Uch yoshning oxiriga borganda bola tevarak-atrofidagi kishilarning nutqini to b o ra m ukam m alroq tushunadigan b o ‘iadi, ularning aytib bergan hikoyalarini, kichik she’rlarni, ashula va ertaklarni diqqat bilan tinglaydi, yangi s o ‘zlarni o kzlashtirib boradi. Kattalarga: Buning nomi nima? Nima uchun? Nega shunday? Qayerda? Qayerga ketdi? Qayerdan kelgan? Nimadan yasalgan? kabi savollarni beradi. Shular asosida uch yoshga to'Igan bolaning luglat boyligi 1000 tadan 1200 tagacha, olti yashar bolaning so ‘z miqdori 3 — 3,5 mingtagacha yetadi. D emak, bog‘ch a yoshidagi davrda u n i n g s o ‘z boyligi ju da tez ortadi. Bog'cha yoshida bolaning nutqi m i q d o r jihatidangina yangi s o ‘zlar hisobiga boyib qolmay, balki sifat jihatidan ham ancha takomillashadi. Masalan, yasli yoshidagi bolalar ju d a kam so ‘z boyligiga ega b o ‘lib, ayrim tovushlami (r-l, sh-s, j-z kabi) yaxshi farqlay olmaydilar. Bogkch a yoshidagi bolalar esa bu nd ay tovushlarning ko‘pchiligini aniq va ravshan talaffuz cta oladilar, s

10-Mavzu: Nutqni Grammatik tuzilishini shakllantirish ishining vazifalari va mazmuni

Reja:

1. 
   Grammatika haqida
   
2. 
   Nutqni Grammatik tuzilishini shakllantirish ishining vazifalari va mazmuni
   

„ G ra m m a tik a “ term ini tilshunoslikda ikki m a ’noda ishlatiladi: birinchidan, u tilning gram m atik qurilishini belgilaydi ikkinchidan, u fan sifatida tushunilib, so 'z shaklining o kzgarishi va uiarning g ap d a moslashuvi to*g‘risidagi qoidalarni tushuntirib be rad i. G ra m m a tik a tilshunoslikning so‘z shaklining o kzgarishi, so lz birikm alarining turlari va gapning tiplarini o ‘rganuvchi qismi. G ra m m a tik a : 1) s o ‘z birikm alari va gaplarni; 2) so ‘zlar orasidagi leksik-sem antik aloqalarni tckshiradi. G ram m atik a so ‘z turkum lari va gap tuzilishini, y a’ni tilning gram m atik tuzilishini o'rganadi. G ram m atik qurilish esa tilning asoslaridan biri: tilning negizi uning gram m atik qurilishi bilan leksikasidir. Grammatika ikki qism dan — morfologiya va sintaksisdan iborat. Morfologiya so kzlarning tuzilishi va o ‘zgarishini, so ‘zlarning nutqda o ‘zaro birikishiga xizm at qiladigan struktura o ‘zgarishiarini, so ‘zlarning tuzilishi, uiarning turkumlarga ajralishi va bundagi qonuniyatlarni o ‘rganadi. Sintaksis esa so ‘z birikmasida va gapda so'zlarning birikisli yoMlarini, gapning strukturasini, tiplarini, gap bo'laklarini tekshiradi. Bolalar tilning grammatik tuzilishini kattalar bilan m uloqotda b o ‘lish va taqlid qilish asosida asta-sekin o ‘zIashtirib boradilar. M aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar atrofdagi kishilardan taqlid qilish y o ‘li bilan turli g ram m atik shakllardagi so ‘zlarni o ‘zlashtirib o la d ila r va ulardan asta-sekin mustaqi! ravishda foydalana boshlaydilar. Biroq nutqning grammatik tuzilishini o 4zlashtirish m u ra k k a b va uzoq davorn etad ig an jarayondir. Bolalarni m ak tab t a ’limiga tayyorlashda, y a’ni uiarning nutq m alakalarini takom illashtirishda og‘zaki nutqning gram m atik qurilishini shakllantirishga alohida ahamiyat beriladi. Maktabda bola har d o im o ‘qituvchining talablari bilan to ‘qnash keladi, q o ‘yilgan savollarga m ustaqil javob berad i, nim anidir hikoya qiladi, tushuntiradi, isbotlaydi. Bularning hammasi boladan tilning leksik va gram m atik jihatlarini, uning frazeologik boyligini, adabiy til qoidalarini chuqur egallashlarini talab etadi. Bola maktabda nutqini grammatik jihatdan shakllantirishda grammatika qoidalarini o ‘rganishga asoslanadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar esa nazariy bilimlarga tayanmay, balki atrofdagilar bilan o ‘zaro m uloqotga asoslanadilar. B og'cha y o sh idagi bolalar grammatik qoidalarni tushunib, yodlarida saqlab qolmaydilar. Ular ot, fe'l, sifat, olmosh, kelishik kabi grammatik kategoriyalarning borligini ham, nima ekanligini ham bilmaydilar. S huning u ch u n u lar gram m atikani o g ‘zaki nutq orqali am aliy ravishda o ‘zlashtirib boradilar. Bolalar bog‘chasida egallangan g ra m m a tik m alakalar, boshlang'ich sinfda nutqning gram m atik tuzilishini nazariy jihatdan egallashlariga asos b o ‘lib xizm at qiladi. Yilning boshida tarbiyachilar bolalar nutqidagi grammatik xatolarni m ash g ‘ulotlarda va m ashg‘u lo td a n tashqari vaqtlarda aniqiab oladilar. Bu tarbiyachilar uchun bajariladigan ish m azmunini belgilashda yordam beradi. Nutqni gram m atik jihatdan shakllantirish ishlari ikkinchi kichik guruhdan boshlanadi. Ushbu g u ru h d a „B olalar bog‘chasida ta ’lim-tarbiya d astu ri“ ning „N u tq »o‘stirish“ b o lim id a nutqni gram m atik jih a td a n shakllantirish b o ‘y ich a quyidagi ish vazifalari va m azm u n i belgilab berilgan. O tlarni kelishik q o ‘shim chalari bilan to ‘g ‘ri turlashga, fc'llarni shaxs-son va zam o n q o ‘shinichalari bilan t o ‘g ‘ri tuslashga o ‘rgatish. B uyum larni va narsahodisalarning nomlarini birlik va ko'plikda ifodalashga o'rgatish, nutqning sintaktik tomonini shakllantirish va takomillashtirish. Bolalarga voqeaning sodir bo‘lgan vaqtini, joyini ifodalaydigan so ‘zlarni, sodda va q o 'sh m a gaplarning tuzilishini o ‘zlashtirib olishlarida yordam berish, ularni uyushiq boMakli gaplar tuzishga o'rgatish.

11-Mavzu: Grammatik nutqni shakllantirish uchun mashqlar va didaktik o`yinlar o`tkazish

Reja:

1.Grammatik nutqni shakllantirish uchun mashqlar o’tkazish

2 Didaktik o`yinlar

G r a m m a tik jih atd an to ‘g ‘ri nutqni shakllantirishning asosiy vositalaridan biri bu — maxsus tashkil etiladigan m ashg‘ulotlar hisoblanadi. T arbiyachi har bir m ashg‘ulot turida bolalar nutqidagi gram m atik xatolarni tuzatishi kcrak. Biroq maxsus tashkil etiladigan m ashg‘ulotlarda bola nutqidagi u yoki bu salbiy jihatlarni og o h lan tirish b o ‘yicha ish olib boriladi, bola nutqida paydo b o ‘lgan gram m atik xatolarni tez va maqsadga muvofiq tarzda bartaraf etish uchun maxsus usul va uslubiyotlardan foydalaniladi. Bola nutqidagi gram m atik xatolarni bartaraf etish bo'yicha 140 tashkil etiladigan maxsus m ash g ‘ulotlar o y d a b ir m arta, qolgan vaqtlarda esa nutq o ‘stirish m ash g 'u lo tin in g q o ‘sh im ch a qismi sifatida rejalashtiriladi. M axsus tashkil etiladigan m ash g ‘ulotlarda bolaning diqqati faqat kerakli grammatik shakllarga jalb qilinadi. S o ‘z, lining shakl jih atd an o ‘zgarishi, so ‘z birikm asi yoki gaplar u lar aqliy faoliyatining m azm uni b o ‘lib qoladi. B unday m ashg‘ulotlarni izchillik va ketm a-ketlik bilan olib borish natijasida bolalar qanday gapirish kerakligini anglaydilar, savodli, chiroyli gapirishga harakat qiladilar. Qulay ishchanlik ruhida tashkil etiladigan m ashg‘ulotlar bola diqqatini c h a lg ‘ib ketishining oldini oladi, ular tarbiyachining tushuntirishlarini, ko‘rsatmalarini diqqat bilan tinglaydilar, o ‘rtoqlarining nutqini kuzatadilar. M ashg‘uiotda nutq nam unasini oladilar va o ‘z nutqlarida u n d an foydalanadilar. K o‘pgina bolalar o ‘z o ‘rtoqlarining xatolarini tuzatishda tarbiyachining eng yaqin yordamchisiga aylanib qoladilar. Bolalar nutqidagi grammatik xatolarni ogohlantirish, tuzatish m aqsadida tashkil etiladigan maxsus m ash g ‘ulotlarga rahbarlik qilishda quyidagi umumiy uslubiy (metodik) ko'rsatmalarga amal qilish kerak: 1. M a 'lu m b ir g u r u h d a ta s h k il e t i l a d i g a n m a s h g ‘u lo t m azm unini uzoq m uddatga m o lja lla b tanlash kerak. M ashg‘ulot u c h u n bolalarning o'zlashtirishlari, ishlatilishi qiyin b o ‘lgan grammatik kategoriyalarnigina tanlash kerak. Bolalarning o lzlari oson o ‘zlashtirgan bironta g ram m atik fo rm an i (shaklni) qayta o ‘rgatish maqsadga muvofiq emas. Tarbiyachi yilning boshida bolalar qanday gram m atik shakllarni q o ‘llashda qiynalishlarini, xatoga yoM q o ‘yishlarini aniqlab olishi kerak. B uning u ch u n bola nutqini kuzatadi, alohida bolalar uchun suratli kartochkalar y ordam ida savol-topshiriqlar beradi. B a’zid a h a m m a bolalar n u tq in in g ho latin i tek sh iru v c h i m a s h g ‘u lo td a n foydalanish m um kin. Bunday m ashg‘ulotda bolalar to m o n id a n ishlatiladigan bir nechta gram m atik shakllarning to ‘g ‘riIigini tekshirish mumkin. Katta va maktabga tayyorlov guruhida bolalar nutqidagi grammatik shakllarni qanday ishlatishlarini tekshirish uchun quyidagi topshiriqlarni taklif etish kerak: 1. O. I. Solovyovaning ,,T o‘g ‘ri g ap ir“ alb o m id ag i suratlarni k o 'rib chiqish va „B u kim ? U lar q a n c h a ? “ (jo ‘jalar, tulkilar, q o kziqorinlar) degan savollarga javob berish. 2. Suratlar bilan „ N im a y o ‘q oldi“ o ‘yinini o ‘ynash. 3. S uratlar (rasmlar) bilan „G apni oxiriga yetkaz“ mashqini bajarish: J a v o n d a palto... (osilgan); Ilm oqda k o kp... (sochiqlar osilgan). 4. „ G a p n i tugalla“ so'zli m ashqini o ‘ynasb: Lenta uzun, chilvir esa undan... (uzunroq); Pecheniy shirin, asa! esa undan ...(shirinroq); Bir qiz kuylashni xohlaydi, hamma qizlar kuylashni ....(xohlashadi). 5. Suratlarni k o ‘rib chiqish va savollarga javob berish: Qizcha nima chalyapti? (dutor); Ona qozonda nima pishirvapti? (ovqat); Bu bolalar nim a qilishyapti? (yugurishyapti) Bu bola-chi? (yuguryapti). 6. A yiqcha o ‘yinchog‘i bilan „Topshiriq ber“ o ‘yinini o ‘ynash: Ayiqchadan choyshabni yig‘ishtirishni so'ra (Ayiqvoy, choyshabni yig‘ishtirgin.) Ayiq nima qilyapti? (Yig‘ishtiryapti.) Ayiq nima qildi? (Yig‘ishtirdi.) Ayiqqa yotishni aytamiz. (Ayiqvoy, yot!) Ayiqdan egilishini s o ‘raymiz. (Ayiqvoy, pastroq, yana pastroq egilgin!) Ayiq nima qilyapti? (Egilyapti) va hokazolar. Tekshirish m ashg'ulotlari 10 — 20 daqiqa davom etadi. Bunday m ashg kulotlarni yil d av o m id a bir n ech a m arta o'tkazish m um kin. H ar bir tekshirishga bag‘ishlangan m ashg‘ulot u ch u n tanlangan mavzu har xil b o ‘lishi kerak. Agar aniqlangan xatolar xususiy (individual) xarakterga ega bo'lsa, tarbiyachi lining sabablarini aniqlaydi, bola nutqidagi xatolarni t o ‘g ‘rilashga ota-onalarni jalb qiladi, uning har kungi nutqini kuzatib (nazorat qilib) boradi. T o ‘g ‘ri n u tq n am unasiga diqqatini jalb qiladi. Agar ko ‘pchilik bolalar nutqida grammatik xatolar aniqlansa, u vaqtda xatolarni tuzatish u c h u n maxsus m ashg‘ulotlar tashkil etiladi. M a sh g ‘ulot uchun dastur materiallarini tanlash. Mashg'ulot u ch u n faqat birgina vazifa tanlanadi. M asalan, fc’Ining 3 shaxs k o ‘plik shaklini m ustahkam lash u ch u n xohlamoq so'zini to ‘g ‘ri gram m atik shaklda ishlatishga o'rgatish; otlarni kelishiklarda to ‘g kri turlashga o'rgatish va hokazolar. M ash g ^ lo td a materialni takrorlash. Bolalar gram m atik shakllarni d o im o to ‘g ‘ri ishlatishlari u ch u n dinam ik stercotipni hosil qildirish kerak. Buning uchun eshitgan so'zini kerakli gram m atik shaklda ko‘p marta takrorlash zarur. Takrorlash esdan chiqarganlarini esga tushirish maqsadida emas, baiki esdan ch iq arish n in g oldini olish uchun zarurdir, chunki esdan chiqarganni qay ta tiklash u c h u n ju d a ko‘p vaqt sarf etiladi. G ra m m a tik jih a td a n t o lg kri shakllangan nutq malakasini hosil qilishning sharti—bu takrorlashdir. Biror m avzu m azm unini to bola nutqidagi gram m atik xato tu n bartaraf etilm ag u n ch a takrorlasli zarur. 2 — 3 ta g ra m m a tik shakl ustida ishlash b o ‘yicha m ashgkuIot bir oy davom etishi m um kin, g ra m m a tik a n in g turli shakllari b o kyicha o ‘tkaziladigan m ashg'ulotlar esa navbatlashtiriladi. Ba'zida otlarning ko'plik shaklini 0‘rgatish uchun uchta m ashg‘ulot rejalashtirilib, shu u ch ta m ashg‘u lo td a bitta nomdagi „ N im a y o ‘q “ o ‘yinini o 'tk az ish m um kin. Mashg'ulotning xarakteri. G ram m atik jih a td a n t o ‘g ‘ri nutqni shakllantirish bo'yicha mashg'ulotlar ko‘rgazmali materiallar yoki k o ‘rgazm asiz o ‘tk azilad ig an t a ’limiy o ‘yin x a ra k te rig a ega. M ashg'ulotda foydalaniladigan ko‘rgazmali materiallar: tabiiy buyumlar (predmetlar), sabzavotlar, mevalar, kiyim-kechaklar, o 'y in ch o q lar, ularning suratlari. M ashg‘ulot erk in , jonli o ‘tkazilishi kerak, tarbiyachi tushuntirish vaqtida gramm atik atamalarni ishlatmasligi lozim. Kichik guruhlardagi m ashg'ulot jarayonida va takrorlashda o'yin pcrsonajlaridan foydalanish m um kin. G ram ­ m atik jihatdan to ‘g ‘ri nutqni shakllantirish b o ‘y ich a m ashg'ulotlar uzoq davom etmasligi talab etiladi, chunki o ‘rganiladigan material an ch a m urakkabdir. 0 ‘yin va m ashqlar 5 — 10 daqiqa davom etishi va mashg'ulotning bir qismi sifatida rejalashtirilishi kerak. B unday m ashg‘ulotlarda o ‘rgatish usullari quyidagilar: nam u n a, tushuntirish, takrorlash; tarbiyachi yordamchi usul sifatida nutqi to ‘g ‘ri bolani misol qilib k o ‘rsatishdan foydalanishi m um kin. A gar bola nutqidagi xato m u stah k am o 'rn a sh g a n b o ‘Isa va bola to ‘g lri nutqni o ‘zlashtirolm asa, bog'langan n u tq n i ishlatib, so ‘ng takrorlash fovdalidir. T o ‘g ‘ri nutq ustida ishlashda taqqoslash usuli asosiy o ‘rin cgallaydi (sifat yasovchi q o ‘sh im ch alar, ot yasovchi q o kshim chalar va hokazolar). S h u ningdek, tuzatish va aytib turish usulidan keng foydalaniladi. Morfologiya bokyicha o ‘yin va mashqlar. H ar bir guruh uchun dastur m azm uniga mos ta'lim iy o 'y in lar, m ashqlar tanlanadi. Bolalarni otlarni k o ‘plikda to kg kri ishlatishga o krgatish u c h u n barcha guruhlarda „ N im a (kim) y o ‘q ? “ ta 'lim iy (didaktik) o'yinidan foydalanish mum kin. Bu o'yin uchun bir necha guruh buy u m lar (predm etlar) tan lan a d i. H ar bir g u ru h d ag i bir xil nom dagi buyum lar soni b itta d a n k o kp bo'lishi kerak, masalan: ikkita 0‘rdakcha, ikkita bayroqcha, ikkita koptok va hokazolar. Bu o ‘y in d an asosiy maqsad bolalarni so'zlarni t o ‘g kri g ram m atik shaklda ishlatishga o ‘rgatishdan iboratdir. S h uning u c h u n tanlan- gan b u y u m larn in g soni u n ch a k o kp b o lm aslig i kerak. aks holda b o lalar d iq q a ti so ‘zlarni t o ‘g kri ishlatishga q aratilm ay, balki buyum larning nomini esda saqlashga qaratiladi. Shuning uchun kichik g u ru h la rd a o'yin u c h u n 2 — 3 guruh buyum lar, katta g u ru h lard a esa 3 — 4 guruh b u y u m lar olinadi. B uyum lar (yoki suratlar) b itta o ‘yin jaray o n id a bolalar oldiga turli holatlarda q o ‘yilib, 1 — 2 marta ularning o krni almashtiriladi. Kichik guruhda quyidagi predmetlarni tanlash mumkin: koptoklar, bayroqlar, q o kziqorin!ar, piramidalar; noklar, olmalar, pom idorlar va hokazo. K atta guruhlar uchun murakkabroq so'zlar (predmetlar) tan lan ad i: etiklar, botinkalar, maxsilar, shippaklar. 0 ‘yin uchun o ld in d an to ‘siq tayyorlanadi va uning orqasida turib buyum lar o ‘rni alm ashtiriladi. 0 ‘yinning birinchi qism ida bolalar tarbiyachi bilan birgalikda o ‘yin u c h u n tayyorlab qo'yilgan buyum larni ko ‘rib ch iq ib , ularning n o m larin i aniqlashtiradilar, o kyin qoidasi bilan tanishadilar (xontaxta yoki stol ustida turgan narsalarni eslab qolish, n im a y o ‘qligini topish). Tarbiyachining o ‘zi to ‘g kri javob namunasini beradi. Agar bolalar otlarni ko'plikda ishlatishda q iy n alsalar, b u o ‘yinni tak ro rla sh m um k in . K ichik g u ru h d a so n larn i t o ‘g kri ishlatishga o 'rg atish u c h u n „ D o kk o n “ o ‘yini o'tkaziladi. Bolalar do'kondan narsa sotib olayotganda ularning sonini: bitta olma, k o ‘p qovunlar va hokazo aytishga 0‘rgatiladi. K ichik g u ru h d a otlarni birlikda va ko‘plikda to kg ‘ri ishlatishga o ‘rgatish u c h u n „K im n in g d u m i? “ , „ß u y u n in i egasiga q ay tar“ , „D arax tn in g nom ini bargiga qarab to p “ va boshqa ta'limiy o ‘yinlar o ‘tkaziladi. Shuningdek, „K im kim ni quvib o ‘tdi?“ , „C helakda n im a b o r? “ , „Suratlarni terib q o ‘y “ kabi ta'lim iy m ashqlar tashkil etiladi. N u tq n in g sintaktik to m o n i ustida ishlashda „ G a p tu z “ ta’limiy m ashqi uchun hayvonlarni, meva va sabzavotlarni, qushlarni tasvirlovchi suratlar tarqatib chiqiladi. M ashqning boshida „Suratda nima tasvirlangan?“ degan savolga javob bcradilar. S o ‘ngra tarbiyachi gapning b irinchi so'zini aytadi: „ 0 ‘rm o n d a ... (h ay v o n lar yashaydi)“ . QoMlarida hayvonlar surati bor bolalar gapni davom ettiradilar. K ichik g u ru h d a fe'l shakllarini to kg‘ri ishlatishni nutqda musta h k a m la s h m aq sad id a q o ‘g ‘irc h o q la r bilan o ‘yin m ashqlari o ‘tkaziladi. Bola tarbiyachining savol nam unasi b o ‘yicha m eh m o n q o ‘g kirch o q larg a m urojaat qiladi: „B arno va Nasiba, sizlar raqsga tushishni xohlaysizlarmi? Sizlar o lqishni xohlaysizlarmi? Sizlar bizning s h e ’rlarimizni eshitishni xohlaysizlarmi?“ va hokazolar. 0 ‘r ta guruhda bolalarning nutqini g ra m m a tik to m o n d a n t o ‘g ‘ri shakllantirishga y o rd a m beruvchi bir q a n c h a ta 'lim iy o ‘yin va m ash q lar rejalashtiriladi. O tlard a kelishik, k o ‘plik q o ‘shim - chalarini q o ‘Hashga o krgatish u ch u n : „Q izcha n im a b o q y ap ti?“ (to v u q —tovuqlarni, g ‘oz—g ‘ozIarni, o ‘rdak—o ‘rdak larn i, jo 'ja — j o kjalarni va hokazolar), „ N im a y o ‘q ? “ o ‘yinlaridan foydalaniladi. Oldida, yonida, ustida, o'rtasida ( oralig'ida), tagida so‘zlari bilan tanishtirish uchun „ N im a o ‘zgardi?“ o ‘yini tashkil etiladi. Bu o ‘yinda tarbiyachi bolalardan „Ilgari buyum q ayerda cdi, cndi u qayerda?“ deb so‘raydi. Bolalardan iishbu savolga t o l i q javob berish talab etiladi: „Koptok kursi yonida edi, endi u stol tagida turibdi“ . Umumlashtiruvchi so‘zlarni ishlatishga o ‘rgatish uchun „ G a p tu z “ t a ’limiy mashqi o ‘tkaziladi. Bu o ‘yin k ich ik g u ru h d a o ltkaziladigan xuddi shu o ‘y ¡n d an m azm u n an m urakkabligi bilan farq qiladi. Masalan: —Bog'da turli mevalar: olma, o ‘rik, nok, shaftoU pishdi. Hayvonot bog'ida yovvoyi hayvonlar: tulki, ayiq, bo'ri bor. 0 ‘rta guruh bolalariga q aram a-q arsh i m a ’noli so ‘zlar (antonimlar) ishtirokida m urakkab gaplar tuzish taklif etiladi. Masalan: Qishda kunlar sovuq, yozda esa issiq bo'ladi. U shbu guruhda o ‘tkaziladigan ,,D o ‘k o n “ t a ’lim iy o kyiniga q o ‘shim cha qoidalar kiritiladi: d o'konga bitta „ x a rid o r“ emas, bir vaqtda ikkita „xaridor“ keladi. U lar sotuvchiga t o ‘g ‘ri murojaat qilishlari kerak: „Biz xarid qilishni xohlaym iz“ . S o tu v ch i rolini ijro etayotgan bola xaridorlarga: „Sizlar nima xarid qilmoqchisizlar?“ deb murojaat etad i. Buyruq fe'lini t o ‘g ‘ri ishlatishga o ‘rgatish u c h u n „Ayiq, b a ja r!“ d eg a n t a ’lim iy o ‘yin ishlab chiqilgan. Bolalar oldiga ayiq m ehm onga keladi. Tarbiyachi shunday deydi: „Bu ayiq oddiy ayiq emas, u iltimoslarni bajara oladi, faqat u n d an t o lg ‘ri s o ‘rash kerak. H ozir ay iq d a n yotishini so ‘raymiz: „Ayiq, yot!“ T arb iy ach i o ‘yin harakatlarini bajarib ko'rsatadi, ayiqni karavotga yotqizadi. „Aqlli ayiq!“ (uni turg‘izadi). Yana bir marta yotishini so‘raymiz. Kim iltimos qilmoqchi? Agar bola xato qilsa, ayiq yotmay, tik turaveradi, iltimosni bajarmaydi. Bunday holda tarbiyachi bolalarga savol bilan m urojaat qiladi: „Siz n im a deb o ‘ylaysiz, n im a u ch u n ayiq y o tm a s d a n , tik tu ­ ribdi, balki u sizning iltimosingizni eshitm ayotgandir? Yoki siz u n d a n n o to ‘g lri iltimos qilgandirsiz? Yana bir m arta eshitinglar, Nasiba ayiqdan qanday iltim os qiladi? A yiqdan t o ‘g ‘ri iltimos 10 — Q. Shodiycva 145 qilsangiz, u sizning iltim osingizni bajaradi va y o tad i“ . Bu o ‘rinda turli fe 'l shakllarini t o ‘g ‘ri ishlatish b o ‘y ich a m ash q qilish mumkin: chiz, qo)>, qiciir va hokazolar. Katta va maktabga tayyorlov guruhida otlarni sonlar biian moslashtirishga o ‘rgatish uchun „ U c h c h iz g 'ic h “ ta ’limiy o ‘yini (О, I. Solovyovaning „Г овори м п р а в и л ь н о “ albomi); „ R a s m la r“ , „K im suratini ko ‘rsatadi?“ , „ L o to “ va boshqa o ‘yinlar o'ynaladi. Ushbu guruhlarda jismlarning fazodagi o'rnini idrok qilishni shakllantirish maqsadida „Gap tu z “ , „ N im a o ‘zgardi?“ ta 'lim iy o ‘yin!ari o'tkaziladi. B o la la r n i b o g ‘J a n g a n q o 's h m a g a p la r q u rilis h i b ilan tanishtirish maqsadida quyidagi savollar tanlanadi va shu asosda gap tuzishga o ‘rgatiladi: — N im a uchun g lld ira k yumalaydi? —C hunki u dumaloq. — N im a uchun kapalak uchadi? —Chunki lining qanotlari bor. M ash g ‘ulot oxirida bolalardan gapni toMiq aytish talab etiladi. — N im a uchun kishilar soyabon olib yurishadi? — Kishilar yom g'ir yog'ganda h o i bo'lmaslik uchun soyabon (zont) olib yurishadi. — N im a uchun qushlar uchib kctishadi? — Qishda don-dun topish qiyin bolganligi uchun qushlar issiq o ‘lkalarga (tomonlarga) uchib kctishadi. S huningdek, katta va m aktabga tayyorlov guruhlarida ergashgan q o ‘shm a gaplar tuzishga o lrgatish m aqsadida „Xatosi qayerda?“ ta'limiy mashqi uyushtiriladi. Bu m ashqda tarbiyachi ikkita ergashgan qo'shm a gap aytadi: birinchi gap mazmunan t o ‘g ‘ri tuzilib, ikkinchi g a p esa aksincha, m a z m u n i buziiib beriladi. Bolalar qaysi gap t o ‘g ‘ri tuzilganligini o ‘ylab, so‘ng javob beradilar. Masalan: — Q a rg ‘alar uchib kelishdi, chunki b ah o r fasli boshlandi. — B a h o r fasli b o s h la n d i, chunki q a ld irg ‘o c h la r uchib kelishdi. B olalarni m urakkab gap tuzishga o'rgatishda „T elefon“ o ‘yini katta yordam beradi. Bu o'yin qoidasiga asosan, har bir boladan m u ra k k a b gap tuzish talab etiladi. Bu o kyin an ch a m urakkab b o ‘lib, h am rn a bolalar h am gap tuzish uchun kerakli so ‘zlarni darrov tanlay olmaydilar. Biz quyida ayrim ta 'lim iy o ‘yinlarning ishlanm asini misol tariqasida keltiramiz. 0 ‘yin nomi: „Surat bo'yicha gap tuz“ . 0 ‘yínning maqsadi. Bolalarda nutqning grammatik qurilishini. tafakkurni rivojlantirish. Predmetlar, narsa-buyumíar va hodisalar o'rtasidagi mavjud b o g la n is h la rn i aniqlashga, ularni o ‘z nutqlarini grammatik shakllar yordam ida ifodalashga o ‘rgatish. 0 ‘yinning materiali. Kishilar, hayvonlar, tabiat hodisalari va boshqalarni aks ettiruvchi predmetli suratlar. 0 ‘yinnning borishi. Tarbiyachi bolalarga bir qancha suratlarni k o krsatadi. Bolalar 10 ga yaqin k o ‘rsatilgan suratlardan k am id a ikkita-uchtasidan foydalanib, oddiy va murakkab gaplar tuzishlari lozim. M asalan, tarbiyachi o kt, k u rtak chiqarayotgan d arax t, b o g \ barg, qushlar ini, bolalar, qaldirg‘och, buta, q u y o sh va hokazolarning tasviri tushirilgan suratlarni tanlaydi. Bolalar shu suratlar asosida gap tuza boshlaydilar: „Daraxt kurtaklaridan yosh b a rg la r c h iq a b o sh lad i, c h u n k i ularni q u y o sh is itd i“ ; „ Q u y o s h n u r la r id a n m a y s a la r u s ti y a l t i r a y d i “ ; „ B a h o r d a qaldirg‘o ch in qurdi“ , „B ahor keldi, daraxtlar kurtak chiqarib, barg yoza boshladi“ , „B ahor keldi, kunlar isidi, daraxtlar g u llad i“ . So'ngra tarbiyachi faol qatnashgan bolalarni rag'batlantiradi. 0 ‘yinning nomi: „Kim bilsa, davomini aytsin." 0 ‘yinning maqsadi. Bolalarni oddiy yoyiq gaplar tuzishga 0‘rgatish, to 'g 'ri so ‘z tanlash ustida m ashq qilish. 0 ‘yinning borishi. Tarbiyachi bolalardan birontasiga istagan bir so ‘zni aytishni taklif etadi. U n in g yonida o ‘tirgan b o la esa o ‘rtog‘i aytgan so kz m a'nosiga m o s sh u n d ay so ‘z tanlashi kerakki, undan gap hosil bo'lsin, shu tariqa uchinchi, to‘rtinchi, beshinchi bola hosil b o ‘lgan gapni kengaytiruvchi s o ‘zlarni aytadi. Shu tariqa bir-biriga bog‘langan, m a ’lum bir m a z m u n g a ega bo'igan gap tuzdiriladi. Masalan: birinchi bola „tong“ so 'z in i aytadi, ikkinchisi „otdi" so‘zini aytib, gap hosil qiladi — „ T o n g o td i“ ; uchinchisi „Tong otdi, q u y o sh c h iq d i“ , to ‘rtinchisi „ T o n g otdi, quyosh chiqdi va n u r s o c h d i“ , beshinchisi „ T o n g o td i, q u y o sh n u rin i sochdi, h a m m a u y g ‘o n d i “ . S o 'n g r a b o l a l a r tomonidan aytilgan boshqa so'zlar yordamida gaplar tuzdiriladi. O kyinda faol qatnashgan b o la la r tarbiyachi to m o n id a n ra g ‘- batlantiriladi. 0 ‘yinning nomi: „G apni t o ‘ldir“ . 0 4yinning maqsadi. Bolalarni ergashgan qo'shm a gaplar tuzishga o ‘rgatish ustida mashq qildirish. 0 ‘yinning borishi. Tarbiyachi gapning bosh qismini aytadi, bolalar esa uni to ‘ldirib, ergashgan q o ‘sh m a gap tuzadilar.

12-Mavzu: Nutqning tovush madaniyatini shakllantirish to`g`tisida tushuncha.

Reja:

1. 
   Nutqning tovush madaniyati haqida
   
2. 
   Nutqning tovush madaniyatini shakllantirish
   

N utq madaniyati — bu bayon etiladigan fikr mazmuniga mos tarzda til vositalarining barchasidan (tovush, intonatsiya, gramm atik shakllar, leksik u rg kulardan) to ‘g ‘ri foydalana olishdir. Nutqning tovush madaniyati nutq madaniyatining ajralnias bir qismidir. M aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar nutqning tovush madaniyatini atrofdagi kishilar bilan m uloqotda b o ‘lishlari natijasida egallaydilar. O. I. Solovyova n u tq n in g tovush m adaniyati asosiy yo'nalishlarini belgilab, shunday deydi: „Tarbiyachi oldida quyidagi vazifalar turadi: b o lalard a so'zlardagi tovushlarni aniq, to 'g ’ri talaffuz etishni tarbiyalash, ona tili, orfoepiya qoidalari asosida s o ‘zlarni to 'g 'ri talaffuz etishni, aniq talaffuzini (yaxshi diksiyani), bola nutqining ifodaliligini tarbiyalash“ . Biroq nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash bu tov u s h la rn in g t o ‘g ‘ri ta la ffu z in i sh ak llan tirish e k a n , d eb tu - s h u n m a s lik kerak. T o ‘g ‘ri tovush talaffuzini shakllantirish n u tq n in g tovush m ad an iy ati b o ‘yicha ishlarning bir qismigina (bir boMagi) hisoblanadi. Tarbiyachi bolalarda to kg lri nafas olish va chiqarishni, o n a tilidagi ham m a tovushlarni to*gkri talaffuz e tish n i, so 'zlarn i a n iq talaffuz etishni, o v o zd an to ‘g ‘ri foydalanishni, shoshilmasdan nutqning mazmuniga qarab, ifodali gapirishni tarbiyalaydi. Demak, nutqning tovush madaniyati deb, nutqning fonetik va orfoepik jih atd an t o ‘g kriligi, so'zlashgan vaqtda to'g'ri nafas olish va chiqarish, ravshan gapirish, so‘zlarda u rg ‘uni to ‘g ‘ri ishlatish, nutqning mazmundorligiga qarab uning ifodaliligi, ovoz kuchi va nutq sur’atini tartibga solish tushuniladi. Bolalarga ona tilini o ‘rgatish b o ‘yich a ishlar tizim ida nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash m uhim o‘rin egallaydi. Bu jarayonda bola o 'z b ek tilidagi h a m m a tovushlarni t o kg kri talaffuz etishga, mashg'ulotlarda. kundalik muomalada yetarli ovoz kuchida javob berishga, shoshilmasdan, ifodali gapirishga o ‘rganadi, bu ishlar qancha erta boshlansa, shuncha katta muvaiTaqiyatlarga erishish mumkin. Nutqning tovush m adaniyatini tarbiyalash nutqning boshqa to m o n larin i, ya’ni lug‘atini, b o g 'lan g a n nutqni, n u tq n in g g ram m atik jih atd an t o kg lri shakllanishini rivojianliradi. N u tq i yaxshi rivojlangan bola atrofdagiiar bilan tez muloqotga kirishib ketadi, o ‘z fikrini va istagini tu sh u n arli tarzda bayon e tad i, o krtoqlari bilan birgalikda o 'y n ay d ig an o ‘yinlari haqida d arro v kelishib oladi. Aksincha, tushunarsiz nutq o'zaro m unosabatni qiyinlashtiradi, bola xarakterida salbiy xususiyatlarning (odamovi, indamas, qo'rqoq va hokazo) vujudga kelishiga sabab b o ‘ladi. Bolalar o'zbek tilidagi tovushlarni asta-sekin o'zlashtiradilar. Maktabgacha tarbiya yoshining boshida bolaning nutq apparati shakllanib b o la d i (kattalarning nutq a ’zolaridan biroz farq qiladi), fonematik eshituv qobiliyati yaxshi ishlaydi. Shu bilan bir qatorda, har qaysi yosh davridagi bolalarda nutqning tovush m adaniyati sohasida o ‘z kamchiliklari mavjuddir. M aktabgacha tarbiya yoshidagi boialar ayrim tovushlarni n o to 'g 'ri talaffuz etadilar, ayniqsa, shovqinli tovushlarning o krnini alm ash tirad ilar yoki s o 'z la r tarkibidagi b a ’zi tovush va b o ‘g ‘inlarni tashlab kctadilar. M asalan . uch voshli bola a rtikulatsiya ap p aratin in g {til m u sk u llari, lablar. pastki jag") harakatlari ancha rivojlangan. eshitish qobiliyati, ovoz a p p a ­ ratining ishi takomillashgan boMadi. A m m o bu yoshda nutqning tovush tomoni yaxshi takomillashmagan bolib, ular bir qancha tovushlarni talaffuz etm aydilar yoki yengil talaffuz etiladigan tovushlar bilan alm ash ­ tiradilar: r tovushini y (yidiska) tovushi bilan; sh tovushini s (sapka) tovushi bilan, j tovushini z, d bilan (zuda, duda). Olti-yetti yoshli bola nutqi har tom onlam a toliq takomillashib bo'ladi. Ammo ayrim boialar nutqi yctarli darajada ravon boMmaydi. Masalan, sh, j, r tovushlarini buzib talaffuz etadilar; s tovushini yumshoq sh tovushi bilan {soat — shoat), z tovushini yum shoq j tovushi bilan {zanjir — janjir) almashtiradilar

13-Mavzu: Nutqni tovush madaniyatini rivojlantirish uchun mashqlar va didaktik o`yinlar o`tkazish

Reja:

1. 
   N utqning to v u sh m ad an iy ati haqida
   
2. 
   N utqning to v u sh m ad an iy atini rivojlantirish
   

N utqning to v u sh m ad an iy atig a d o ir ishlarning vazifalari N utqning tovush m adaniyatini tarbiyalash ona tilidagi tovushlarning aniq artikulatsiyasini, u larn i t o lg lri talaffuz e tish n i, so‘z va ju m lalarn i to ‘g ‘ri va aniq talaífuzini, to ‘g kri nafas olish va chiqarishni, shuningdck, yetarli balandlikdagi ovozni, odatdagi nutq sur'atini, ifodalilikni, intonatsiya vositalarini (mantiqiy pauzalar, urg‘u, n u tq n in g ritmi va tem pi, xushohanglik) shakllantirishni o kzida m ujassam lantiradi. N u tqning tovush madaniyati yaxshi rivojlangan nutqni eshitish qobiliyati asosida shakllanadi va rivojlanadi. B olalarda to ‘g ‘ri, jarangdor nutqni rivojlantirish bilan bir qatorda, tarbiyachi quyidagi vazifalarni hal etishi kerak: 1. Bolalarda n u tq n i eshitish qobiliyatini va uning asosiy komponentlarini: eshituv diqqatini (eshitish orqali u yoki bu tovushni va uning yo'nalishini aniqlash malakasi), fonematik eshitishni, temp va ritmni idrok etish qobiliyatini tarbiyalash. 2. Artikulatsiya apparatini rivojlantirish. 3. T o ‘g‘ri nafas olish va chiqarish ustida ishlash, ya'ni qisqa nafas olib, uzun havo oqimini chiqarish qobiliyatini tarbiyalash. Bu jumlalarni erkin talaffuz qilish imkonini beradi. 4. M uloqot shartlariga m os ravishda ovoz balandligini boshqara olish qobiliyatini tarbiyalash. 5. O n a tilidagi h a m m a tovushlarni t o kg ‘ri talaffuz etish ni shakllantirish. 6. H a r bir to v u s h , s o ‘z va ju m la la rn in g an iq , ravshan talaffuzini shakllantirish, ya'ni ravon gapirishni tarbiyalash. 7. 0 ‘zbek adabiy tilining orfoepiya qoidalari (talablari) asosida solzlar talaffuzini rivojlantirish. 8. N utqning odatdagi (normal) tem pini shakllantirish, ya'ni so‘z va ju m lalarn i o ‘rtacha tem pda (nutqni tezlatm ay ham , sekinlashtirmay ham ) tinglovchilarga uni aniq idrok qilishlari uchun imkoniyat yaratgan holda gapirishga o ‘rgatish. 9. N utqning into n atsio n ifodaliligini tarbiyalash, y a ’ni m a n ­ tiqiy panza, urgku, xushohanglik, temp, ritm va tem b r yordam ida his-tuyg‘ularini va kayfiyatini, fikrlarini aniq ifodalash qobiliyatini tarbiyalash. T arbiyachi nutqning asosiy buzilishlari t o ‘g‘- risida tasavvurga cga b o ‘lishi kerak. M asalan, duduqlanish, m ing‘irlab (m anqalanib) gapirish. Bu tarbiyachilarga nutq buzilishini ogohlantirish va uning oldini olish, bolani mutaxassis — logopedga yuborishlari uchun zarurdir. „Bolalar bog‘chasida ta ’lim-tarbiya dasturi“da yuqorida bayon etilgan vazifalar har bir yosh guruhida ularning yoshi va ruhiy holatlarini hisobga oigan holda bayon etilgan. („B olalar bog‘chalari u c h u n d a s tu r la r “ . T ev arak -atro f, b ad iiy ad abiyot bilan tanishtirish, nutq o ‘stirish. T .,l9 9 2 -y ., 4-5,12,23- betlar.) Nutq shakllanishining boshlang‘ich davrida nutqni esliitish qobiliyati asosiy k o m p o n en tlarin in g rivojlanishi bir m e ’y o rd a (bir tekisda) kechmaydi. N utq rivojlanishining boshlang'ich davrida bolalarning eshituv diqqatini rivojlantirishga katta c ’tib o r beriladi. Bolalar ovozning o'zgarishini darrov payqab olish (baland tonda berilgan javobga yigMaydilar, samimiy, xushohang tonga jilmayib qo'yadilar), ovozning tem pini (onasining va yaqin kishilarning ovozini) ham da so‘zn in g ritm ik holatini (sokzn in g tovush tarkibini, b o kg ‘in m iq dorini) t o ‘g ‘ri idrok etisb, s h u - ningdek, nutq tempini boshqara olish qobiliyatiga egadirlar. N utq rivojlanishining keyingi davrlarida fo nem atik (tovushlarni) eshituvni, ya’ni bir tovushni ikkinchi bir tovushdan aniq farqlay olish (ajrata olish) qobiliyatini shakllantirish katta rol o'ynaydi. Bu boialarni ayrini so'zlarni bilib olishga va tushunishga o ‘rgatadi. Yaxshi rivojlangan eshituv diqqati ona tilidagi h am m a tovushlarni aniq, ravshan va to kg ‘ri talatTuz etilishini ta ’m inlaydi, so'zning aytilish balandligini to'g'ri b o sh q arish o ‘rtacha sur’a td a , ifodali va mazmunli gapirish imkonini beradi. Nutqni eshitishni rivojlantirish artikulatsiya apparati a ’zolarining harakati jarayonida vujudga keladigan sezgining rivojlanishi bilan mustahkam bog‘- liqdir. Tarbiyachi bolalarda eshituv idrokini rivojlantirish uchun jarangdorligi jihatdan yaqin va uzoq bo'lgan tovushlarni va to ­ vush birikmalarini eshitish orqali farq qilishga o'rgatadi. M asalan, tarbiyachi turli tovush birikmalarini talaffuz etadi, bolalar esa nimaning (kimning) ovozini eshitayotganliklarini aytadilar. Eshituv idrokini rivojlantirish jarayonida tarbiyachi bolalar diqqatini bir xil tovushlar, tovush birik m alari, so ‘z va ju m la la r baland va past, tez va sckin talaffuz etilishi mumkinligiga qaratadi. Tovushlarni, tovush birikmalarini, s o kz va jum lalarning talaffuzini, balandligini va tezligini ajratishga o krgatish uchun tarbiyachi bolalarga turli topishmoqlar beradi. Bolalar bolg'acha bilan baland va past (tarbiyachi to ksiq orqasidan tu rib bolg‘acha bilan turli balandlikda taqillatadi), qattiq va sekin taqillatish mumkinligini, katta soatlar sekin, kichkina soatlar esa tez (tarbiyachi har xil tezlikda ,,ch iq -ch iq k\ ,,chiq-chiqkk deb talaffuz etadi) chiqillashini bilib oladilar. Bolalar eshitgan tovush birikmalarini turli tezlikda takrorlaydilar

14-Mavzu: Maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarda bog`lanishli nutqni rivojlantirish haqida tushuncha.

Reja:

1. 
   Bog‘lanishli nutq va uni maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda rivojlantirish xususivatlari
   
2. 
   Maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarda bog`lanishli nutqni rivojlantirish haqida tushuncha.
   

Bog‘lanishli nutq va uni maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda rivojlantirish xususivatlari H ar bir bola b o g 'c h ad a o ‘z fïkrini m a z m u n li, gram m atik jihatdan to ‘g‘ri, bir-biriga m antiqan bog‘langan holda bayon etishga o ‘rganishi kerak. BogMangan nutqda bolaning mantiqiy tafakkuri, idrok qilganlari yuzasidan fikrlay olishi va mantiqiy nutqda uni to ‘g‘ri, aniq bayon etishi aks etadi. B olaning o ‘z fïkrini bayon ctishiga qarab, nutqining rivojlanganlik darajasini belgilash mumkin. 0 ‘z fikrini aniq, ifodali, izchillik bilan b o g ‘lab bayon eta olishi bolaning estetik rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Bog’lanishli nutq deganda, m a'lu m bir m azm undagi fikrni mantiqan bir-biriga boglab, izchil ravishda, gramm atik jihatdan to ‘g ‘ri va obrazli qilib bayon qilish tushuniladi. Bolalarda bog'lanishli nutqning rivojlanishi o n a tiliga o ‘rgatishning quvidagi vazifalarini ham hal qiladi: 1) lug'at ishini (kcng so ‘zlar to 'p lam i va u n d a n foydalana olish, fikrni aniq va to'liq ifoda etishga yordam beradi); 2) nutqni g ram m atik jih atd an t o ‘g ‘ri shakllantirishni (o lz fïkrini sodda va yoyiq, ergashgan va bog'langan qo'shm a gaplard an , son, sifat, kelishik q o ‘sh im ch alarid a n t o ‘g ‘ri foydalanib bayon ctish); 3) nutqning tovush m adaniyatini tarbiyalashni (nutqning aniq, m a ’noli, burro boMishi). Nutqning ikki xil: dialogik va m onologik turlari mavjud b o llib, ularning har qaysisi o ‘z xususiyatiga ega. Dialogik nutq shakli (ikki yoki bir necha kishining suhbati, savollar va uning javoblari) bu toMiq boMmagan (qisqa) javobdir. Dialogik nutqning asosiy belgilari—to liq bo'lmagan, undov so'zlardan iborat, aniq intonatsion manodorlik (ifodalash), im o-ishora va boshqalardir. Dialogik nutqda savo! tuza olish va savol berish, eshitgan savoliga taalluqli jav o b n i berish, kerakli e ’tiro z n i bildirish, su h b a t- doshining javobini tuzatish va toldirish, muhokama va nuinozara qilish, o ‘z fikrini asoslash va boshqalar juda muhimdir. M o n o lo g ik nutq bir kishining nutqi b o lib , so ‘zlovchidan keng, aniq, to liq , boglangan fikmi talab etadi. M o n o lo g h ik o y a tu s h u n tiris h , s o ‘zlo v ch id a n o ‘z fikrini asosiy narsaga qaratishni, jonli, obrazli, his-hayajon bilan gapirishni talab etadi. V. 1. Tixeyeva, A. Sh. Usova, A. M. M uxina, L. A. Penevskaya, M. M. Konina, O. I. Solovyova va boshqalarning bogianishli nutq sohasida olib borgan ilmiy tadqiqot ishlarida bolalarda b o g ian ish li nutqni rivojlantirishda tarbiyachining rahbarlik roliga katta ahamiyat beradilar. Ular: „Agarda b o g ianishli n u tq q a qaratilgan m ashg‘ulotlar uzluksiz (sistemali) tarzda olib borilsa, unga tarbiyachi ongli ravishda rahbarlik qilsa, bolalarda o ‘z fikrlarini bir-biriga b o g la b gapirish malakasi rivojlanadi", degan fikmi bayon etadilar. Kichik yoshdagi bolalarda nutqni tushunish takomillashadi (so'zli topshiriqíarni, kattalarning ko'rsatmalarini, niurakkab bolm agan adabiy asar mazniunini tushunadilar). Endi nutq aloqa vositasigina b o lib qolm ay, balki kattalarning so‘z orqali tushuntirishlari yordamida bilimlarni egallash manbayiga aylana boshlaydi. Bolaning kattalar, tengdoshlari bilan boladigan ancha niurakkab va turli xildagi muomalasi nutqning rivojlanishi uchun qulay sharoitlarni vujudga keltiradi: tasavvurlarini boyitadi, lug‘atini kengaytiradi. K o kp harakatlar qilishi natijasida uning nutqi fe'U ar, o lm o s h la r, ravishlar, old q o ‘s h im c h a la r bilan boyiydi. Turli so'zlardan va ularning turli tartibidan foydalanib, oddiy gaplar tuza boshlaydi: Behzod cho'miladi; Sayrga chiqaman: Sutni men ichmayman. Uch yoshli bolalar uchun oddiy shakldagi dialogik nutq (savollarga javob) xosdir. Biroq ular endi o ‘zlarining fikrlarini b o g l a b bayon etishni o'zlashtira boshlaydilar. Ular liali o ‘z nutqlarida ju d a k o kp xatolarga y o l qo'yadilar: gapni n o to ‘g ‘ri tuzadilar, buyumlarning harakatini, sifatini noto'g'ri aytadilar. Bolalarni so‘zlashuv nutqiga o'rgatish va uni rivojlantirish m onologik n u tq n i shakllantirishning asosi hisoblanadi. 0 ‘rta guruh yoshidagi bolalarda bogianishli nutqning rivojlanishida ular lu g ‘a tid a 2 ,5 m in g ta g a c h a s o ‘z la r n in g b o l i s h i va u larn i faollashtirish katta ahamiyatga ega. Bu yoshdagi bola kattalar nutqini tushunibgina qolmay, balki o ‘z nutqida b u y u m larn in g belgilarini, sifatini bildiruvchi so'zlarni, vaqtni va oddiy munosabatlarni aks ettiruvchi ravishlarni ishlata boshlaydi. 4 — 5 yoshli bolaning dialogik n u tq id a savolga t o l i q , keng javob bcrish talab etilsa-da, to liq bolm agan jumlalarni ishlatish hollari ju d a ko‘p uchraydi, m ustaqil javob berishda qiynaiadilar, k o ‘pincha uiar tasdiq shaklidagi savollardan foydalanadilar, savollarni to ‘g‘ri tuza o lm ay d ilar, o ‘rtoqlarining javobini tuzatish va toldirishga qiynaladilar. Shuningdek, ularda nutqning tuzjlishi ilk shakliga ega b o iad i. Ergashgan qo'shm a gaplarni ishlatishda asosiy qism (shuning uchun, nima, qachon) tashlab ketiladi. Bolalar sekin-astalik bilan surat va o'yinchoqlar asosida mustaqil ravishda uncha katta boMmagan hikoyalar tuza boshlaydilar. Biroq ularning hikoyalari ko‘p in c h a kattalar hikoyasining aynan nusxasi b o ‘ladi. U íar hali kerakli narsani keraksizdan, muhimni ikkinchi darajaJidan ajrata olmaydilar. Katta guruh yoshidagi bolalarda boglanishli nutq ancha rivojlangan b o ‘ladi. Ular um um lashtirish, xulosa chiqarish, muhokama vuritish kabi malakalarga cga bolishadi. Dialogik nutqlarga, savollarga aniq, qisqa yoki keng tarzda javob bera oladilar. Savollarni t o ‘g‘ri tuza olish m alakasi paydo b o i a d i, kerak paytda luqm a tashlash, o ‘rtog‘ining javobini to ld irish va tuzatish kabi xususivatlar rivojlanadi. Ularda katta kishilarning ta’siri ostida fikr yuritish faoliyati takomillashadi, uning mazmuni va shaklida o'zgarish yuz beradi. Narsa-buyumlardagi yoki hodisalardagi eng muhim belgilarni aytib bcrish m alakasi shakllana boshlaydi. 5 — 6 yoshli bolalar suhbatda va so‘zlashishda faol ishtirok etadilar: tortishadilar, m uhokam a qüadilar, o ‘z fikrlarini asosli d cb biladilar, o ‘rtoqlarini bunga ishontiradilar. Endi ular narsa-buyumlarning, hodisalaming nomlarini aytish bilangina chegaralanmaydilar, balki ularning cng xarakterli belgilarini, sifatlarini aytadilar, narsa- buyumlarni yoki hodisalarni yetarli darajada to ‘liq tahlil qiladilar. B uyum lar va hodisalar o ‘rtasidagi b a ’zi bir b o g la n is h la rn i belgilay olish malakasi bolalarning m onologik nutqida o ‘z aksini topadi. Bu yoshga kelib ularning nutqida ergashgan q o ‘shm a gaplar paydo b o ‘(a boshlaydi, t o ‘liq b o l m a g a n va o d d iy g ap lar m iq d o ri kamayadi. Taklif etilgan m avzuda tasviriy va voqeiy hikoya tuzish m alakasi paydo b o ia d i. Biroq bu y o sh d a ham b o lalar tarbiyachining nanuinasiga muhtoj boladilar. Ularning hikoyasida tasvirlanayotgan narsa- buyumga yoki hodisaga o ‘zining emotsional munosabatini bildirish hali yetarli darajada rivojlanmagan bo'ladi. Bolalarda bog'lanishli nutq m ashg'ulotlar va kundalik hayot jarayonida rivojlantiriladi. „Bolalar bog‘chasida ta ’lim-tarbiya dasturi“ning kichik giiruh bolalarini hikoya qilishga o'rgatish boMimida bog'lanishli nutqni rivojlantîrishga yordam beruvchi tayyorgarlik ishlarini olib borish ko‘rsatilgan. Ayniqsa, u s h b u guruhda so ‘zlashuv nutqini rivojlantirishga katta ahamiyat beriladi. Shuning uchun kichik yoshdagi bolalaming har bir aytgan fikriga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bolib, uni q o ‘llab-quvvatlash kerak. A w a l b o lalarni s o ‘z yordamidagi topshiriqlarni (o'yinchoqni olib kelish, n im a n id ir ko krsatish yoki suratdan kim nidir, nim anidir ko‘rsatish) bajarishga, so‘ngra tarbiyachining savollariga javob berishga, uni tinglashga, ertakdagi ayrim qahramonlarning ashulalarini tarbiyachi bilan birgalikda takrorlashga o'rgatiladi. Bu yoshdagi bolalarga beriladigan savollar bola uchun aniq va tushunarli b o ‘lishi kerak. („Sen qimday o ‘yinchoqlarni yaxshi ko‘rasan? Bu o ‘yin ch o q haqida gapirib ber. Bu suratda nim a tasvirlangan?“ ) Tarbiyachi bolaning bitta yoki ikkita jum ladan iborat bolgan fikrlarining m a z m u n in i fahmlab, o ‘zining savoüari bilan bolaning fïkrini to ‘liq va gram m atik jihatdan to*glri bayon etishga undaydi. S o ‘zlash u v n u tq in i rivojlantirish — b o lalarni k attalarn in g nutqini tinglash va tushunish, savollarga javob berish, boshqa bolalarning oldida o lz fïkrini aytish, bir-birini tinglashdan iborat. 0 ‘rta va katta yoshdagi bolalar m onologik nutqning asosiy turi — hikoya va qayta hikoya qilish malakasini egallaydilar. Hikoya va qayta hikoya qilish bog'langan nutqning cng murakkab turidir. Bolalarda boglanishli nutqni rivojlantirish ularni hikoya qilishga o'rgatish orqali amalga oshiriladi. (Bolalar bog'chasi dasturlari. T ev arak-atrof bilan tanishtirish, nutq o ‘stirish, badiiy adabiyot. T., 1992, 5 - 6- betlar.) 2 - § . B olalar

15-Mavzu: Suhbat turlari va uning mazmuni.

Reja :

1. Suhbat turlari.

2. Suhbatga tarbiyachining tayyorlanishi va o ‘tkazishi.

3. Suhbatga asosiy о ‘rgatish usuli orqali savollar berish.

Tayanch tushunchalar: axloqiy mavzu, dialogik metod, axloqiy lasawur, didaktik maqsad, old ko ‘makchi, chet та ’no, sintaktik qator, kirish suhbati. 1. Suhbat turlari. Suhbat - ta’limning dialogik metodi bo‘lib, savol-javob o‘tkazish, o‘z nuqtayi nazarini ifodalashni talab etadi. Suhbat bolalar narsa-hodisalar, voqealar to ‘g‘risida ayrim bilim va tajribalarga ega bo‘lgan holatda o‘tkaziladi. Suhbat jarayonida bolalaming mavjud bilimlari aniqlashadi, boyiydi, tizimlashtiriladi. Suhbatda ishtirok etish bolalar uchun foydali qator ko‘nikma va malakalarni paydo qiladi: bir-birini tinglash, aytilganlarini to‘ldirish, ularni takrorlamaslik, bildirilgan fikrlarni samimiy baholash va boshqalar. Suhbat fikming aniq yo‘nalganligini, diqqatni va o‘z xulq-atvorini boshqara olishni talab etadi. U mantiqiy fikr yuritish, aniq fikr bildirish, xulosa qilishga o‘rgatadi. Suhbat orqali tarbiyachi bolalarda his-tuyg‘ularni tarbiyalaydi, fikr yuritilayotgan voqeahodisaga munosabatni tarkib toptiradi. Mazmuniga ko‘ra ikki turdagi suhbat farqlanadi: axloqiy mavzudagi va bilishga doir. Axloqiy mavzudagi suhbatlar faqat katta maktabgacha yoshdagi bolalar bilan o‘tkaziladi, bilishga doir suhbatlami esa o‘rta guruhdanoq boshlab o‘tkazish mumkin. Axloqiy mavzudagi suhbatlar bolalarda axloqiy his-tuyg‘uni tarbiyalash, axloqiy tasavvur, mulohaza va bahoni shakllantirish maqsadini ko‘zda tutadi. Turli mavzularda axloqiy suhbatlarni o‘tkazish mumkin: «Xushmuomalalik haqida», «Do'stlik va o‘rtoqlik haqida», «Salomlashish odobi», «Ovqatlanish qoidalari» va boshqalar. Axloqiy mavzudagi suhbatlar badiiy asarlar o‘qish, ko‘rgazmali materiallarni ko‘rsatish, film namoyish etish bilan uyg‘unlikda amalga oshiriladi. 4-§. Suhbat turlari va uning mazmuni 235 Bilishga doir suhbatlar mavzusi maktabgacha ta’lim dasturlarida aniqlab berilgan. Shuningdek, bunday suhbatlar kundalik turmush voqealari, atrof-muhit va kattalar mehnati bilan ham chambarchas bog‘liqlikda o‘tkaziladi. Didaktik maqsadiga ko‘ra suhbat qurish va umumlashtiruvchi turlarga bo‘linadi. Bolalarni amalga oshirilishi ko‘zda tutilayotgan faoliyatga, kuzatishga tayyorlash maqsadida kirish suhbatidan foydalaniladi. Ana shu maqsadda tarbiyachi bolalardagi mavjud tajribani aniqlaydi, ularning bilimlarini faollashtiradi, bajarilishi ko‘zda tutilayotgan faoliyatga qiziqishni hosil qiladi, amaliy yoki bilishga doir vazifalarni taqdim etadi. Umumlashtiruvchi suhbat bolalarning biror mavzuda tashkil etilgan o‘quv ishi natijasida qo‘lga kiritilgan bilimlarni jamlash, aniqlashtirish, tizimga solish maqsadida o‘tkaziladi. 2. Tarbiyachining suhbatga tayyorlanishi va uni o‘tkazishi. Yetti yoshli bolalar nutqida old ko‘makchilar ko‘pincha nafaqat o‘z m a’nosida, balki chet m a’noda ham qo‘llaniladi. Shunisi diqqatga sazovorki, old ko‘makchilar dastlab kenglik ma’nosi ko'rsatkichi sifatida to‘rt-besh yoshli bolalar nutqida paydo bo‘ladi (uydan, devordan uzoqlashdi); so‘ngra besh-olti yoshli bolalar ushbu old ko‘makchini obyektiv m a’no ko‘rsatkichi sifatida ham qo‘llaydilar (onamning sovg‘asi, dadamning xati) va faqat, keyinroq, yetti-sakkiz yoshlarga kelib, bola sabab m a’nosini ifodalash uchun «dan» old ko‘makchisidan foydalanishi mumkin (qo‘rqqanidan qichqirib yubordi, og‘riqning zo‘ridan yig‘lab yubordi). Yetti yoshga kelib, odatda, nutqning sintaktik qatori shakllanadi: bola oddiy gaplami, bir xil a’zoli gaplarni to‘g‘ri tuzadi, bunda u biriktiruvchi, zidlovchi, ajratuvchi bog‘lovchilami qoilaydi; u o‘z nutqida qo‘shma gaplardan, ko‘pincha esa turli xil sintaktik munosabatlarni ifodalovchi ergashgan qo‘shma gaplardan foydalanadi: qo‘shimcha gaplar - «Kamol nima ko‘rgan!igimizni so‘radi»; maqsadli gaplar - «Biz oziq-ovqat xarid qilish uchun do‘konga ketayapmiz»; shartli gaplar - «Agar yomg‘ir yog‘masa, biz sayr qilgani chiqamiz» va boshq. 0 ‘z taassurotlari haqida hikoya qilar ekan, olti yoshli bola ravon monologik nutq shaklidan foydalanishi lozim. 236 Bolalar bog‘chasining tayyorlov guruhida grammatik rasmiylashtirilgan nutqni rivojlantirish borasidagi ishlar asosiy o‘rinni egallashi lozim. Xuddi oldingi yillardagi kabi, u maxsus mashg‘ulotlarda va boshqa faoliyat turlari bilan bog‘liqlikda amalga oshiriladi. Aynan bir fikmi turli vositalar yordamida rasmiylashtirish maktabga layyorlash guruhidagi bolalarda grammatik nutq ko‘nikmalarini shakllantirishga doir ishlaming asosiy turi boiishi mumkin. Masalan, bolalar o‘yin-kulgi qilayotgan syujetli suratni tahlil qilishda qator gaplarni taxi sh mumkin: «Bolalar quvonchdan sakrab yuborishdi», «Bolalar xursand bo‘lib, osmonga sakradilar»; «Bolalar sakrab yuborishdi, chunki ular xursand edilan>. Aynan bir mavzuda turlicha gaplar tuzishga doir bunday ishlar maktabgacha yoshdagi bolalarga bitta fikrni turlicha ifodalash imkonini beradi. Mashg‘ulotlardatarbiyachi ataylab bolalarga birbirining o‘mini bosishi mumkin boigan gaplar tuzishni o'rgatadi. Aynan bir mavzuga oid gaplar variantlarini yaratish uchun didaktik o‘yinlar, syujetli rasmlar, badiiy matnlardan foydalanish mumkin. Aynan bitta fikrni ifodalash uchun turlicha gaplar tuzishga oid ishlar yetti yoshli bolalarda grammatik to‘g‘ri nutq ko‘nikmalarini shakllantirishda asosiy o‘rinni egallashi lozim. Bu yoshdagi bolalarga nutqda sifatdoshlarni qo‘llashni o‘rgatish ular nutqini rivojlantirishga doir ishlarning ikkinchi yo‘nalishi bo‘lishi mumkin.

16-Mavzu : Bolalarni monolog nutqqa o’rgatish bo’yicha ish mazmuni va vazifalari. Hikoya qilib berish turlari va metodlari.

Reja:

1. Bolcilarga monologik nutqni o 'rgatish ishining mazmuni va vazifalari.

2. Monologik nutqni rivojlantirishga doir mashg'ulotlar.

Tayanch tushunchalar: monologik nutq, jarayon, shaxsiy hayot, \ ususiyat, shaxsiy qobiliyat. 1. Bolalarni monologik nutqni o‘rgatish ishining mazmuni va vazifalari. Hikoya qilib berish (monologik nutq)ga o‘rgatishdir. Ravon nutqni rivojlantirishda monologik nutq katta yordam berishi amaliyotda o‘z isbotini topgan. Tafakkuming rivojlanlanganligi lug‘at boyligi, jumla tuzish malakasi, o‘z fikrini erkin va ravon bayon cta olish ko‘nikmasi bilan chambarchas bog‘liq. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarga muayyan mavzular bo‘yicha ertaklar, rasmlar asosida hikoya tuzish topshirig‘i ham berilishi lozim. Bunday topshiriq ustida ishlash orqali ularda mustaqillik, ijodiy faollik rivojlantiriladi. «Bizning oila», «Bahor fasli», «Qo‘g‘irchoq teatrida», «Ertaklar mamlakatida», «Qo‘g‘irchoqlarim-ovunchoqlarim», «Uch ayiq», «Quyonlar», «Qovoqpolvon» va boshqa mavzularda hikoya tuzishni tavsiya etish bolalarni nihoyatda qiziqtiradi. Jumlani to‘g‘ri tuzish, tovushlarni, qo‘shimchalarni to‘g‘ri talaffuz etish, yoshiga mos darajada tasviriy vositalardan to‘g‘ri foydalana olishiga yordam berib boriladi. «Bolalar maktabgacha ta’lim muassasalari dasturi»ga binoan muayyan mavzular bo‘yicha mustaqil jumlalar tuzish, ona tiliga xos tovush, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, nutqning ta’sirchanligiga erishish, rasmlar asosida hikoya tuzish, kichik hajmli badiiy asarlami qayta hikoya qilib berish, manzarali rasmlar asosida hikoyalar tuzish talab etiladi. Lekin kuzatishlar bu talablarning to‘liq bajarilmayotganini ko‘rsatadi. 137 Vaholanki, bolalaming nutqini rivojlantirishda badiiy adabiyolning imkoniyatlari kattadir. Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilari badiiy adabiyot namunalari bilan har kuni tanishtirilib boriladi. hikoyatlar, rivoyatlar, ertaklar, maqollar, topishmoqlar, tez aytishlar va qo‘shiqlar ular nutqining ifodaliligini ta’minlab qo‘ya qolmaydi, balki so‘z zaxirasini ham boyitadi, adabiy til imkoniyatlaridan bahramand qiladi. «Bolalar maktabgacha ta iim muassasalari uchun dastur»da badiiy adabiyot namunalari bilan tanishish uchun tavsiya etilgan ro‘yxatdan mashg‘ulotlar o‘tkazishda keng foydalaniladi. Dasturda qo‘shimcha adabiyotlar ham tavsiya etilgan boiib, bular asosiy adabiyotlar vositasida o‘tiladigan mavzularni toidirishga va mashg‘ulotlami yanada boyitishga yordam beradi. Bolalar nutqini rivojlantirishda eng muhim vazifalar sifatida ularning lug‘atini boyitish va faollashtirish, nutqining grammatik tuzilishini, tovush madaniyatini, dialogik va monologik nutqni shakllantirish, badiiy adabiyot namunalaridan foydalanish juda muhimdir. M aium ki, bolalarning kundalik faoliyatida hikoya tuzishga yo‘naltirishda ularni so‘zlashga undamoq zarur. Masalan, «Kecha biznikida to‘y bo‘ldi>> mavzusida bolalaming o‘zi tuzgan hikoyani quyidagicha yo‘naltiruvchi savollar bilan toidirish mumkin. Sizlarnikida «Qanaqa to‘y boidi?», «To‘yga kimlar keldi?», «Sen to‘yda nima ish qilding?», «To‘y yaxshimi?» yoki bolalardan biri betob b o iib qoldi deylik. Sog‘aygandan so‘ng maktabgacha ta iim muassasasiga kelgan kuni, albatta, savol-javob boiadi: «Sobir, Zokir yoki Gulchehra nima uchun maktabgacha ta iim muassasalariga kelmay qo‘yding?» - «Men kasal b o iib qoldim». Shunda tarbiyachi bolani so‘zlatish, hikoya qilishga undash uchun quyidagi savollarni beradi: «Qanday kasal boiding?», «Uyga shifokor chaqirdilaringmi?», «Qanday davolanding?», «Betobligingda zerikmasliging uchun senga qanday kitob o‘qib berishdi?», «Bizga ham aytib bergin-chi?». 138 Hundan tashqari, mashg‘ulotlar xonasi jihozlarini o‘zgartirib bo­ íl li holalar chizgan rasmlar ko‘rgazmasi, kichkintoylar uchun kitobi ii ku'rgazmasini uyushtirish jarayonidagi dialogik yoki monologik luí uvular ham katta ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘ladi. Itu horada bizga bolalarning oilalari yaxshi yordam berdilar. Natii H l,i sovg‘a qilingan kitob, kasb haqida suhbat, musiqiy lahzalar, un Imat jarayoni, bolalarning oilasidagi yaqin kishilari — yozuvchi, 'ilion, rassom, bastakor, quruvchi, haydovchi, doktor, o‘qituvchi, chihtni’iir va boshqalar haqida maroqli hikoyalar tuzishga sabab bo‘ldi. Holalarning turli ko‘katlar, gullar bayramida gullar, yangi yil erliiligida turli hayvonlar rolida chiqishlari, qo‘g‘irchoq teatri spektakli l iihi lurli hikoyalarda o‘z ifodasini topdi. Demak, yaratilgan sog‘lom, i|i/¡qarli muhit m a’naviy sog‘lomlikning muhim mezoni - ravon nulqning ham sog‘lom bo‘lishiga olib keladi. Bu esa, o‘z navbatida, mvon nutqning har bir talabini reja asosida bir tizimda, maqsadga muvofiq amalga oshisihini ta’minlaydi. 2. Monologik nutqni rivojlantirishga doir mashg‘ulotlar. Mavzu: Jamoa hayotidan hikoya tuzish: «Bizning bog‘cha». Maqsad: Tarbiyachining rejas i asosida shaxsiy hayotda bo'lgan voqealarni hikoya qilib so ‘zlab berishga o ‘rgatish. Vazifalar: • Shaxsiy hayot (tajriba)dan tugallangan hikoya tuzish malakasini shakllantirish. • Gapirayotganda so‘zlarni bir-biriga bog‘lab, jumlalar tuzish malakasini mustahkamlash. • Aytilgan jumlani qanday holat (kayfiyat)da aytilganini aniqlash (xafa, xursand). • Tovushga xos xususiyatlarni aniqlash. Kutilayotgan natijalar: • Shaxsiy hayot (tajriba)dan tugallangan hikoya tuzish malakasi shakllanadi. • Gapirayotganda so‘zlarni bir-biriga bog‘lab, jumlalar tuzishga o‘rganadilar. • Tovushga xos xususiyatlarni bilib oladilar. 139 Shaxsiy hayot (tajriba)dan tugallangan hikoya tuzish malakasi shakllanadi. Gapirayotganda so‘zlami bir-biriga bog‘lab, jumlalar tuzishga o‘rganadilar. Tovushga xos xususiyatlarni bilib oladilar. Kerakli jihozlar: Mavzuga oid rasmlar. Stol, stul, rangli qog‘oz va qalamlar, o‘yin ishtirokchilari. Mashg‘uIotning borishi: Tarbiyachi: Bolalar, hozir biz uchun qadrdon bo‘lgan maktabgacha ta’lim muassasasi haqida suhbatlashamiz. Biz maktabgacha ta’lim muassasasini sevamiz. U bizning ikkinchi uyimiz. Siz maktabga borganingizda o‘qituvchingiz maktabgacha ta’lim muassasasi haqida so‘rab qolishi mumkin. Shunda siz qiynalib qolmasligingiz uchun shu mavzuda hikoya tuzishga o‘rganamiz. 1. Siz qatnagan maktabgacha ta ’lim muassasasi qaysi ko ‘chada joylashgan? 2. U necha qavatli? 3. Maktabgacha ta ’lim muassasasining qanday xonalari bor? 4. Maydoncha, yer uchastkalari bormi? 5. Uning kiraverishi qanday bezatilgan? Tarbiyachi: Maktabgacha ta’lim muassasasi haqida suhbatlashib oldik. Endi kim shu mavzuda hikoya tuzib beradi? (Tarbiyachi namunaviy hikoya berishi mumkin). Maktabgacha ta’lim muassasasi Olmazor ko‘chasida joylashgan. Ikki qavatli. Birinchi qavatida oshxona, hamshira, mudira xonalari bor. Shu qavatda muzey xonasi ham bor. Musavvirlar kiraverishini o‘zbek xalq ertaldaridan lavhalar bilan bezatishgan. Biz maktabgacha ta’lim muassasasini sevamiz (5-6 ta bolalar hikoyalari tinglanadi). Tarbiyachi: Men hikoyalaringizni eshitib, maktabgacha ta’lim muassasangizni qanchalik yaxshi ko‘rishingizni bilib oldim. Hozir «Maktabgacha ta ’lim muassasasi» jumlasini men chaqirgan bola aytadi. Qolgan bolalar aytilgan gap qaysi kayfiyatda aytilganini aniqlaydilar (Bolalar jumlani xafia, xursand kabi holatlardagi kayfiyatda aytishlari mumkin).

17-Mavzu: Badiiy asarlarni qayta hikoya qilish.

Reja :

1. 
   Qayta hikoya qilish
   
2. 
   Badiiy asarlarni qayta hikoya qilishga o’rgatuvchi usullar
   

Q ayta hikoya qilish — hikoya qilishning birinchi turi h iso b - lanadi. Qayta hikoya qilish tinglangan badiiy asarlarni m a'noli og ‘zaki n u tq d a takroriy aytishdir. Q a y ta hikoya qilish b o la la r badiiy n u tq in in g rivojlanishiga, em o tsio n al va obrazli so ‘zlarn i tanlashga o ‘rgatadi, jonli so ‘zni cgallashga yordam bcradi, asa m i tinglay bilish, uning niazm unini tushunish ko'nikm asini o ‘stiradi, ularni bayon qilishdagi izchillikni, muallifning ifoda usulini eslab qolishga, asarni tushunib, jam oa oldida og'zaki aytib bera olish malakasini shakllantiradi. Q ayta hikoya qilishga o krgatish saniarali b o iish i u c h u n , e n g avvalo, qayta hikoya qilish u ch u n m atn larn i t o lg kri tanlash lo zim . Har bir asar bolalarda jam iyatim iz uchun zarur boMgan sifatlarni tarbiyalashi va rivojlantirishi kerak. Qayta hikoya qilish uchun asar tanlanganda quyidagi talablarga amal qilish kerak: yuqori b ad iiy q im m a tg a , g ko y a v iy -m a n tiq iy y o ‘n alish g a e g a boTishi, j o ‘shqinligi, fikrning yangiligi va bayonning obrazliligi, voqealarning ketma-ketliligi, m azm unining qiziqarliligi. Shu bilan bir qatorda, badiiy asarning hajmi va uning bola yoshiga m os kclishini ham hisobga olish m uhim ahamiyatga ega. Ushbu talablarga xalq ertaklari, hajmi uncha katta bo'lm agan hikoyalar misol b o ‘la olishi m unikin. Shuningdek, d asturda bolalarning qayta hikoyalariga bir q a n c h a talablar q o ‘yilgan: \) rna’nosiga tushungan holda, y a ’ni m atnni t o i iq tu s h u n ib hikoya qilish; 2) asarni to iiq bayon etish, ya’ni asardagi muhim joylarini tashlab ketmasdan bayon etish; 3) izchillik (ketma-ketlik) bilan hikoya qilish; 4) m uallif matnidagi lug‘atlardan va iboralardan foydalanish, ayrim so‘zlarni ularning sinonim lari bilan almashtirish; 5) to ‘g‘ri ohangdan foydalanish, u zo q pauzalarning bo'lm asligi; 6) og‘zagi nutq madaniyatiga e 'tib o r berish: qayta h ikoya qilayotganda gavdani to kg ‘ri tutish, tin c h turish, tinglovchilarga m urojaat qilish, nutqning in to n atsio n m a ’nodorligidan (ifodaliligidan) foydalanish, yetarlicha baland ovozda tovushlarni aniq talaffuz etish. Ushbu talablarning barchasi bir-biri bilan uzviy ravishda bog‘liq bo'lib, bulardan birortasini ham e'tibordan c h e td a qoldirish m um kin emas. Qayta hikoya qilishga o‘rgatish usullari M a ’lumki, qayta hikoya qilish m onolog nutqni shakllantirishda eng birinchi bosqich hisoblanadi. Shuning uchun har bir bola qayta hikoya qilishni yaxshi egallab olishi shart. Buning uchun har xil usuilardan foydalaniladi. Bular quyidagilar: 1. Tarbiyachining bola bilan birga qayta hikoya qilishi. Tarbiyachi bu usuldan qayta hikoya qilishga o'rgatishning dastlabki bosqichida, ayniqsa, hikoya qilib bera olmaydigan bolalar bilan ishlashda keng foydalanishi kerak. Qayta hikoya qilish jarayonida tarbiyachi bolalarga sezdirmagan holda gavdasini t o ‘g ‘rilashi, imo-ishora, k o ‘z qarashi bilan dalda bcrishi mum kin, m ashg‘ulotning oxirida esa, albatta, bolani maqtash kerak: „Yasha, endi boshqa bolalarga hikoya qilish yengil boMadi. Faqat keyingi safar balandroq ovozda hikoya qilgin“ . 2. Qayta hikoyani takrorlash. Bu usuldan k o 'p ro q o ‘rta va katta guruhlarda foydalaniladi. Bu bola uchun a n c h a m urakkab boMgan usuldir, chunki u tarbiyachining hikoyasiga alohida luqma tashlash (gap qistirish) bilan birga, to'liq ju m la la rn i ham takrorlashiga t o ‘g'ri keladi. 3. So*z va jumlalarni aytib turish. Bu usul qayta hikoya qilishning ravonligini, izchilligini ta ’minlaydi, uzoq p au za qilishga y o l qo'ym aydi. Bu usuldan ko‘proq bola asar m atnining ayrim joylarini esdan chiqarganda foydalaniladi. Agar bola juda yaxshi hikoya qilsa-yu, biroq nutq sur'ati juda sekin bo‘lsa, tarbiyachi pauza vaqtida sabr-toqat bilan hikoyaning davomini kuzatishi: bolaning gavda holatiga c'tibor bilan qarashi, dalda berishi orqali bola diqqatini to‘plashi kerak. Agar bola hikoya qilayotgan vaqtda tebranib (chayqalib) tursa, boshini egsa, q o li bilan ortiqcha harakatlarni qilsa, uning hikoyasini b o ‘lib tan b eh berish yaramaydi, balki bunday hollarda im o-ishora, ko‘z qarashi bilan lining xatosini, kamchiligini tuzatishi, hikoya qilib bergandan keyin esa hammaga eshitilarli qilib: „Hikoya qilayotganingda tinch turishing. boshingni pastga egmasdan, o ‘rtoqlaringga qarab turishing kerak. axir ular sening hikoyangni tinglashadi-ku“ , deb aytishi kerak. Tarbiyachi bolaning bu nuqsonlarini k u n d alik k a belgilab q o ‘ysa, m aqsadga muvofiq bo'ladi. C hunki keyingi qayta hikoya qilib berish m ashg‘ulotidan oldin yana bir m arta bolani ogohlantirishda bundan foydalanadi. Tarbiyachi aytib turish orqali, bolani qayta hikoya qilayotganida yo ‘l q o kygan gram m atik xatolarni to'g'rilaydi. Bu usul qayta h ik o y a qilishga o ‘rgatishning keyingi bosqichlarida ham qollaniladi. 4. Savollar berish. Bu usul keng tarqalgan b o ‘lib, u m uqaddim a (kirish) suhbatida va m ashg‘ulot jarayonida qoMlaniladi. Qayta hikoya qilish m a s h g ‘u l o t id a fo y d a la n ila d ig a n s a v o lla rn i sh artli r a v is h d a ishlatilishiga va maqsadiga qarab bir qancha turkumga ajratish mumkin. Hikoya qilolmaydigan bolalarga qayta hikoya qilishni boshlagunga qadar yordam chi savollar berish m um kin, bu hikoyani boshlashga yordam beradi, masalan: „Sen nima haqida hikoya qilasan, ola quyon to ‘g ‘risidam i? Mayli, kel b o shlaym iz. K unlardan bir kuni jikkakkina ola q u y o n sheriklariga...“ . Y oki: „Turna Tulkini o ‘zi bilan olib, o sm o n g a ko ‘tarilibdi va u nga n im a debdi? Yerni k o ‘ryapsanmi? M an a shu T urnaning aytgan gaplarini, Tulkining esa javobini aytib bering... Ha, mushtumday... Bu yogMni o 'z in g davom e t ‘\ Bola qayta hikoya qilib bergandan keyin, albatta, savol berishdan foydalanish mumkin. Bu asar mazniunini bola qay darajada tushunganini aniqlashga yordam beradi, matnni qayta hikoya qilayotgan vaqtda tashlab ketilgan joylarini tiklashga yordam beradi. Ayrim hollarda qayta hikoya qilishdan keyin qahram onlarning fe’I-atvori yoki ularning ifodali nutqi haqida savol berish m u m k in . Qayta hikoya qilish 0‘rtasida uncha katta bo'lmagan m ashqlar 0‘tkazish yoki k o ‘rsatma berishdan foydalanish m um kin. S h u - ningdek, asar matnining ayrim joylarini yana bir marta takrorlash usulini q o ‘llash mumkin. 5. Rag‘batlantirish. Qayta hikoya qilish jarayonida tarbiyachi bolani jilmayish, boshini qim irlatish (tasdiqlash), q isq a s o ‘z aytish ( „ Y a s h a “ , „Barakalla“ ) bilan rag'batlantiradi. Qayta hikoya qilib bergandan so‘ng bolani maqtaydi. Blinda qayta hikoya qilishning biror ijobiy sifatini t a ’kidlab o ‘tadi. 6. Qismlar bo‘yicha qayta hikoya qilish. Bu usul bolalar idrokining qim m atini yo'qotm aydi, chunki qayta hikoya qilish uchun bolalarga m azm u n i tanish b o klgan asar tanlanadi. Qismlar b o ‘yicha qayta hikoya qilish u su lid an foydalanib, m ash g ‘ulotni tashkil etish jarayoni bolalardan k u n davomida so'rash imkonini yaratib beradi. 15 — Q. Shodiycva 225 7. Roiiarga bo'lib qayta hikoya qilish. Bu usui nutqning ma'nodorligini (ifodaliligini) shakllantirishga yordam beradi. Tarbiyachi tom onidan ishtirok etuvchi shaxslar xaraktcrining izohlanishi bolalar nutqining oydinlashishiga, diqqatining faollashishiga katta ta'sir ctadi. Roiiarga b o klib qayta hikoya qilish o ‘rta guruhdan boshlab qollaniladi. Bu usuldan m a s h g ‘ulotning oxirida foydalanish m aqsadga muvofiqdir. 8. O'yin usuli (dramalashtirilgan o ‘yin). Bu usulda personajlarning (ishtirok ctuvchilarning) luqma tashlashlari harakatlar bilan boshqariladi: bolalar imo-ishoradan, hayvonlarning ovozlariga taqlid qilishdan va boshqalardan keng fo y d a la n a d ila r, b iro q o ‘yin uch u n h e c h q a n d a y niqoblar, d ek o ratsiy alar talab etilm ay d i. Tarbiyachi avval o kzi m uallif n o m id an gapiradi, so ‘ngra bola gapiradi. Dastlab rolni ijro etish u c h u n nutqi b o ‘sh rivojla n g a n bolalar chiqariladi. D ra m a ­ lashtirilgan o ‘yin 5 d aq iq a davom etadi. Turli yosh guruhlarida qayta hikoya qilib bcrishga o krgatish m ash g ‘ulotining tuzilishi ( o ‘tkazish uslubiyoti) h a r xil boladi.

18-Mavzu: Hikoya qilish usullari. Bolalarni rasmlarga qarab hikoya qilish

Reja:

1. 
   Bolalarni rasm ga qarab hikoya qilishga o‘rgatish
   
2. 
   Turli yosh guruhlarida rasmga qarab hikoya tuzishga o ‘rgatish uslubiyoti
   

Bolalarni rasm ga qarab hikoya qilishga o‘rgatish Rasmga qarab hikoya qilish illustratsiyali materiallar tarkibiga kiradi. Tarbiyachi rasmlar yordam ida bolalarning tevarak-atrof t o ‘g ‘risidagi tasavvurlarini k c n g a y tira d i, tafa k k u rla rin i rivojlantiradi, xotirani mustahkamlaydi va nutqni boyitadi. Slumingdek, ko‘rish imkoniyati bo'lm agan narsa va hodisaiar bilan tanishtiradi, ular to ‘g ‘risidagi bilinilarini aniqlaydi va to ld ira d i, yuqori axloqiy sifatlarni (m ehnatga qiziqish, o n a tabiatga m uhabbat, o ‘z o 'r to q - lariga sadoqat va hokazolar) shakllantirishga yordam beradi. Bolalarni hikoya qilishga o ‘rgatish uchun narsa-buyum larni tasvirlovchi prcdmetli rasmlardan, sujetli rasmlardan, reproduksiyalardan, pcyzaj va naturmort, etud rasmlardan foydalaniladi. M. M. Konina bolalarni rasmlarga qarab hikoya qilishga o ‘rgatishning quyidagi m a s h g ‘u lo t turlarini ajratib k o 'rsatad i: 1) narsa-buyum larni tasvirlovchi rasm lar b o ‘yicha tasviriy hikoya tuzish; 2) voqeaband rasm lar b o ‘yicha tasviriy h ik o y a tuzish; 3) voqeaband rasmlar asosida mazm unli hikoya tuzish; 4) voqealar ketma-ket keladigan rasmlar to‘plami asosida hikoya tuzish; 5) peyzajli (m anzarali), n a tu r m o r t rasm lar b o ‘y ic h a tasviriy hikoya tuzish. Tarbiyachi hikoya qilish uchun rasm tanlashda quyidagi talablarga amal qilishi kerak: a) voqealar oddiy bolishi, bolaning yoshiga qarab voqeaning murakkablashib borish tamoyiliga amal qilishi; b) mazmuni jihatidan bolalarning yoshiga va nutqining rivojlanish darajasiga m os b o lish i; d) bolaning xayolini, tafakkurini, estetik h is-tuyg‘ularini, kuzatuvchanligini, nutqini rivojlantirishga yordam berishi; e) rasmda tasvirlangan narsabuyum ning ko'rinishi yoki voqeaning biror-bir qismida haqiqatni buzib tasvirlash hollari bo'lmasligi. Turli yosh guruhlarida rasmga qarab hikoya tuzishga o 4rgatish uslubiyoti Kichik guruh. Bu guruhda rasmga qarab hikoya qilishga o'rgatishga tayyorgarlik bosqichi amalga oshiriladi. Bu guruh bolalari hali o ‘z fikrlarini b ir-biriga b o g lab bayon eta olmaydilar. U larning nutqi dialog k o ‘rinishiga ega boladi. Bu yoshdagi bolalar rasmdagi narsa-buyumlarning nomini, ularning ayrim sifatlarini va harakatlarini aytib berish bilangina kifoyalanadilar, bu bolalarda id ro k n in g yaxshi rivojlanm aganligi, so ‘z t o ‘piam ining kamligi, gap larn i t o lg ‘ri tuza olish m alakasining shakllanm aganligi bilan bogMiqdir. Rasm bo'yicha ishlashda tarbiyachining asosiy vazifasi quyidagilar: 1) rasm ni k o 'r ib chiqishga, undagi eng m uhim narsani seza olishga o ‘rgatish; 2) rasmda tasvirlangan narsabuyum larning nomlarini aytishdan sekin-astalik bilan bogMangan nutq ustida (savollarga javob berish va uncha katta bolm agan hikoyalar tuzish) mashq qilishga o'tish. Bolalarni rasmlar bilan tanishtirish mashg‘uloti turli xilda olib borilishi nuimkin. M ashg'ulot asosan ikki qismdan iborat boladi: 1. Savollar yo rd am id a rasm ni ko‘rib chiqish. 2. Tarbiyachining nam una-hikoyasi bilan yakunlash. M ashg‘uiot uncha katta bo'lmagan kirish suhbati bilan boshlanishi mumkin. Lining maqsadi rasmda tasvirlanganlar t o ‘g ‘risida bolalarning ta s a w u r in i aniqlashdan va em otsional kayfiyatni vujudga keltirishdan iboratdir. Tarbiyachining savollari mashg*ulotdagi asosiy m etodik usullardan biri hisoblanadi, shuning uchun savollarni oldindan puxta o'ylab olish muhimdir. Bolalarga beriladigan savollar tushunarli bolishi va unga javob berishda qiyinchilik tug'dirmasligi kerak. K ichik yoshdagi bolalar rasm asosida ikki-uch so ‘zdan iborat b o ‘lgan gaplar yordamida hikoya qilib berishga o'rganadilar. Rasmni ko ‘zdan kechirish bolalar n u tq in in g to ‘g ‘ri va aniq rivojlanishiga yordam beradi. Tarbiyachi, rasmda tasvirlangan narsa-buyumlami va voqealarni to ‘g lri aytishlarini nazorat qilib borishi kerak. T arbiyachi o ‘z nutq n a m u n a s i, savollari, k o 'rsa tm a la ri bilan bolalarga rasm da tasvirlangan narsa-buyum larning sifat va belgilarini aniq belgilovchi s o kzlarni tanlay olishlarida y o rd a m beradi. Kichik guruhlarda dastlabki rasmlar alohida narsa-buyum lar (o ‘y in ch o q lar yoki tanish uy jih o zlari), uy hayvoniari, bolalar hayotidan olingan murakkab bo lm ag an voqealar tasviridan iborat b o ‘ladi. M ashg'ulotdan s o kng rasm g uruh xonasida bir n ec h a kunga qoldiriladi. Bolalar y an a b ir m arta rasmni k o ‘zd a n kechirib chiqadilar. Ilgari ko‘rmagan narsalarini ko‘radilar, bir-birlariga fikrlarini aytishadi. Tarbiyachi b u n d ay ko‘zdan kechirishlarga rahbarlik qiladi, ya’ni ularning aytayotgan fikrlarini aniqlashtiradi, qo'llab-quw atlaydi, rag'batlantiradi. 0 ‘rta guruh. Bu guruh bolalarining nutqi takom illashadi, fikrlashi faollashadi, lincha katta b o ‘lm agan hikoya tu za oladilar. Dastlab bolalar tarbiyachining savollari yordamida hikoya qilib beradilar. Bu bolalarning jam oa bo lib tuzgan yoki tarbiyachi va bitta bolaning ham korlikda tuzgan hikoyasi b o ‘lishi m u m k in . M ash g ‘ulot oxirida tarbiyachi bolalarn in g barcha aytgan fikrlarini u m u m lashtirib, o ‘zi to ‘liq hikoya qilib beradi. So‘ngra bolalar tarbiyachining nam una-hikoyasini takrorlaydilar. Bu guaihda tarbiyachining nam una hikoyasi bolalarning undan nusxa olishlari uchun beriladi. „Xuddi m endek hikoya qilib bering", „Yasha, m en in g hikoyam ni eslab q o lib s a n “ , — dcb tarbiyachi bolalarni rag‘b atlan tirad i, ya'ni ush b u g u ru h d a bolalardan mavzudan chetga chiqib ketmaslik talab etiladi. N am unahíkoya m a ’lum bir talablarga ja v o b berishi kerak. 0 ‘rta guruh bolalarini narsa-buyumlarni tasvirlovchi va voqeali rasmlar bo'yicha tasviriy hikoya tuzishga o'rgatish m um kin. T a rb iy a c h i bolalarni o ‘z h ik o y a s id a lug‘atidagi s o ‘z la rd a n , sifatdoshlardan, aniqlovchidan, holdan va boshqalardan keng foydalanishga o ‘rgatishi kerak. Bolalar rasmlar bo'yicha tasviriy hikoya tuzishga (bir yoki bir qancha narsa-buyumlarning yoki o b y ek tlarn in g sifatlari, x u su siy atlari, xarakterlari t o ‘g krisidagi hikoya) o 'rg an ib olganlaridan s o 'n g voqeaband su ratlar b o ‘yicha voqeaband hikoyalar tuzishga o ‘rgatiladi. Bolalar tarbiyachi y o rd am id a tasviriy xarakterga ega b o ‘lgan b o g la n g a n hikoya tuzadilar. Bu sckin-astalik bilan bolalarni mustaqil ravishda voqeaband hikoyalar tuzishlariga yordam bcradi. Katta guruhda b o lalarn in g faolligi o ‘sadi, nutqi takom illashadi, turli rasmlar b o kyicha mustaqil hikoya tuza oladilar. R asnv lardan foydalanilgan mashg'ulotlarda ularning mazmuniga qarab h a r xil vazifalar qo'yiladi: 1) bolalarni rasm iarning m azm unini t o ‘g kri tu sh u n ish g a o 'r g a tis h ; 2) h is -tu y g 'u la rn i tarbiyalash (rasm iarning m azm uniga qarab aniq rejalashtiriladi: tabiatga m u h ab b at, kasb-hunarga h u rm at va hokazolar); 3) rasmlar b o ‘yicha bogMangan hikoya tuzishga o ‘rgatish; 4) lug‘at to'plam ini kengaytirish va faollashtirish (bolalar xotirada saqlashlari lozim b o ‘lgan yangi so‘z la r y o k i aniqlanishi va m ustahkam lanishi lozim b o ‘lgan so ‘zlar o ld in d an an iq rejalashtiriladi). K atta guruhda bolalarni hikoya qilishga o ‘rgatish jarayonida tarbiyachining rahbarligi o ‘zgaradi. Endi u shaxsan ishtirokchilikdan kuzatuvchi roliga o ‘tadi, za ru r b o ig a n d a g in a aralashadi. K atta guruh bolalarining hikoyalariga katta talablar qo'yiladi: voqealarni uzviy b o g ‘langan holda, g ra m m a tik jihatdan to ‘g‘ri ju m lalar tuzib bayon qilish; til vositalarining (harakatlarni, sifatlarni, holatlarni va boshqalarni aniq belgilash) mustaqilligi, obrazliligi, bir maqsadga qaratilganligi, topshiriqni bola tomonidan ongli tarzda anglash u n i t o kg ‘ri bajarishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Bu jihatlarga tarbiyachining rahbarlik qilishi juda katta ahamiyatga ega, u topshiriqni tushunishga va to ‘g‘ri bajarishga yordam beradi. Tarbiyachining namuna-hikoyasi, ayniqsa, maktabga tayyorlov guruhida ularning hikoya qila* oiish malakasini yanada yuqori darajada rivojlanishi uchun asosiy vosita bo'lib xizmat qiladi. Tarbiyachi boladan namuna-hikoyaning aynan o'zini takrorlashni talab qilib qolm asdan, balki takomillashtirib, o ‘zgartirib, u n iu m - lashtirgan holda, adabiy obrazlardan foydalanib hikoya qilishni talab etadi. N a m u n a ko‘pincha rasmning bir qismi uchun taalluqii b o ‘Iib, u boshqa qism lar yuzasidan mustaqil hikoya tuzish im konini beradi. Maktabga tayyorlov guruhida tarbiyachining namuna-hikoyasi, guruhda rasmdagi mazmunni boglangan holda bayon ctishga qiynaladigan bolalar bolsagina taklif etiladi. Bunday m a sh g ‘ulotlarda hikoya rejasini berish, hikoya m azm unini va izchilligini aytib turishdan foydalanish yaxshi natijalar beradi. Katta guruhda rasm ga qarab hikoya tuzishning ham m a t u r l a r i d a n f o y d a la n i la d i : n a r s a - b u y u m la r n i tasv irlo v ch i va voqeaband rasmlar bo'yicha tasviriy hikoya tuzish; peyzajli va naturtmortli rasmlar bo'yicha tasviriy hikoya tuzish; rasmlar seriyalari — to ‘plam lari b o ‘yicha, m asala n , „B izning yer m a y - d o n ch am iz q ishda va yozda“ ) hikoya tuzish. R asm lar to 'p la m i b o ‘yicha h ik o y a tuzish m alakasini takomillashtirishda quyidagi usullar yordam beradi: jamoa b o lib hikoya tuzish — avval boshlanishini tarbiyachi tuzadi, bolalar tugallashadi; bir bola boshlaydi, boshqasi davom ettiradi. Quyida miso! tariqasida bog‘lanishli n u tqni rivojlantirish bo'yicha mashg'ulot ishlanmasini keltiramiz. Bu mashg'ulotda nutqning turli vazifalari ha! etiladi.

19-Mavzu: O’yinchoq va predmetlarga qarab hikoya qilish

Reja:

1. 
   O ‘yinchoqlarga qarab hikoya qilishga o‘rgatish
   
2. 
   Turli yosh guruhlarida O ‘yinchoqlarga qarab hikoya qilishga o‘rgatish
   

O ‘yinchoqlarga qarab hikoya qilishga o‘rgatish Bolalarning eng sevimli va qiziqarli mashg'ulotlaridan biri bu o ‘yinchoqlarni k o ‘rib chiqish va tasvirlashdir. O 'yinchoqlarga qarab hikoya tuzishning m a’nosi juda keng. U bolalarda axloqiy sifatlarni tarbiyalaydi, birgalikda hikoya qilish malakalarini rivojlantiradi, xotira, diqqat va irodani mashq qildiradi. Hayotda hosil qilgan tajribalarini, idroklarini m ustahkam laydi; kam gapiradigan bolalarning nutqiy muloqotga kirishib ketishiga ta'sir etadi, ularning hayotlarini serm azm un va qu v n o q qiladi; lug‘atini faollashtiradi, b o g klangan nutqning rivojlanishiga yordam beradi. 0 ‘yinchoqlar b o ‘yicha m ashgkulotni tashkil etishda o ‘yinchoqlarni tanlashga jiddiy e ’tib o r berish kerak. Kichik guruh bolalariga tasvirlash u c h u n tak lif etiladigan o ‘y in ch o q lar o'zining ba'zi bir xususiyatlariga ega: o ‘yinchoqlar nonii b o 'y ic h a bir xil b o lish i mumkin, biroq tashqi ko'rinishi jihatidan bir-biridan farq qilishi kerak (katta va kichkina ayiqchalar; sochi m ay d a o krilgan, d o ‘ppi kiygan va sochiga lenta taqilgan q o ‘g ‘irch o q ; qizil va yashil piram idalar, kubiklar va hokazolar). O ky in c h o q la rn i bu tartibda tanlash bolalaming lug'atini faollashtirishga va taqqoslash usulidan foydalanish asosida boglanishli nutqini rivojiantirishga yordam bcradi. Katta guruhlarda taxm inan quyidagi o ‘yinchoqlarn¡ tanlash m um kin (tarbiyachi oldindan o 'y in c h o q la r t o ‘plam i ro‘yxatini tuzib qo'yadi): Sentabr. Q o g 'o z d a n y asalgan t o 'q s a riq , z a rg ‘ald o q ra n g bayroqcha; m atodan yasalgan yashil rangdagi bayroqcha; yog‘o chdan yasalgan q o ‘ziqorin; p lastm assad a n va m ctalldan qilingan chelakehalar; har xil kattalikdagi q o ‘g ‘irchoqlar to'plam i; qayiqchalar (o'yinchoqlar nim adan yasalganligini, nom ini. rangini bildiruvchi so ‘zlarni m ustahkam lash u chun). Noyabr. Soatlar, pochta qutisi, telefon, paroxod, avtomobillar, sam olyotlar (shakl va fazoni bildiruvchi, oldinda, yuqorida, orqada kabi so‘zlarni m ustahkam lash va tushuntiruvchi hikoyalar tuzish uchun). Yanvar. Juft o 'y in c h o q la r to ‘plami: past va baland ikkita piramida; ikki xil avtomobi!; m ushuk va kuchuk; h ar xil rangdagi ikkita otcha; ikkita h ar xil q o kg‘irchoq (o'ngda, chapda, yornio, ketm a-ket so ‘zlarini m ustahkam lash h a m d a taqqoslovchi hikoya tuzish uchun). Turli yosh guruhlarida o'yinchoqlarga qarab hikoya tuzishga o ‘rgat¡sh. Kichik guruh. Ushbu guruhda o'yinchoqlarni tasvirlash b o ‘yicha m ashg'ulotlar em otsional shaklda, o d atd ag i oddiy ta '- limiy o ‘yin ko‘rinishida („Ajoyib x altach a“ , „ B u kim ?“ , „Sen nim ani topding?“ ) olib boriladi. 0 ‘yinchoqlarni tasvirlash bo'y ich a m ash g 'u lo tlar ularni ko‘rib ch iq ish d a n b oshlanadi. T arb iy a ch i b o la la r d iq q a tin i o ‘yinchoqlarning tashqi ko‘rinishidagi xarakterli xususiyatlarga qaratadi (rangi, shakli, m ateriali), ularning belgilarini bildiruvchi so ‘zlarning to ‘g ‘ri aytilishini nazo rat qiladi. Tasvirlash tarbiyachining savollari yordamida olib boriladi. Kichkintoylarga tugallangan hikoya berilmay, balki alohida jum lalar aytiladi, shuning uchun savollar yordamida uzuq so'zlar, jumlalar, luqma tashlashlar birlashtiriladi. Tarbiyachi bolalarning javoblaridan keyin ularni umumlashtiradi, o ‘y in ch o q lar haqidagi nam u n a-h ik o y an i taklif etadi. M asalan, k u ch u k c h a o ‘y in c h o g ‘ini olib (tarbiyachining stoli ustida ikki xil rangdagi k u c h u k c h a , biri katta, oq baxm aldan qilingan. qulog‘i pastga tushgan; ikkinchisi, kichkina, qora rangda, quloqlari tik) shunday deydi: „ M e n hozir bu o ‘yin ch o q kuchukcha haqida gapirib beram an. Sizlar esa diqqat bilan tinglab o'tiringlar, keyin sizlar ham kuchukcha haqida xuddi mendek gapirib berasizlar: Bu o ‘y in ch o q — kuchukcha. U katta, rangi oppoq, baxm aldan yasalgan. Kuchukchaning boshida ikkita uzun quloqlari bor. Uning bitta q u lo g ‘i tik, yuqoriga qaragan, ikkinchi qulog‘i esa pastga osilib tushgan. Kuchukchaning bo'ynida yashil rangli lentasi bor. Uning uzun dum i, oldingi va orqa oyoqlari ham bor. U ,,vovvov“ deb vovullaydi. Bu o ‘y inchoqni biz ju d a sevib o ‘ynaym iz, o ‘z im iz b ila n sayrga olib b o ra m iz . 0 ‘y n a b b o ‘lg ach , uni o 'y i n c h o q l a r b u rc h a g ig a q o 'y i b q o ‘y a m iz ‘\ B o lalar, e n d i kuchukcha haqida sizlar gapirib berasizlar. Men kimni chaqirsam, shu bola o lyir>choqni olib, uning nom ini, rangini, qanday materialdan yasalganligini, uning nimalari borligini aytib beradi. Bolalar shu tariqa sekin-astalik bilan namuna-hikoya asosida tasviriy hikoya tuza boshlaydilar. 0 ‘rta guruhda bolalar sekin-astalik bilan mustaqil ravishda o 'y in c h o q la r b o 'y ich a tasviriy hikoya tuza boshlaydilar. 0 ‘rgatishning eng natijali usullaridan biri bu har doimgi m ashg‘u lo td a n a m u n a -h ik o y a d a n foydalanishdir. N a m u n a - hikoyani m a sh g ‘ulotning qaysi qism ida (m ashg'ulotning boshida, oxirida) berishni bolalarning hikoya qilib bera olish darajasi belgilaydi. U shbu guruh bolalari yilning ikkinchi yarmidan boshlab tarbiyachining rejasi asosida hikoya tuza boshlaydilar. Dastlab uncha katta boMmagan reja asosidagi ikki-uchta savol o ‘y in ch o q larn in g nom ini, ularning asosiy sifatlarini va u bilan qilinadigan harakatlarni birlashtiruvchi uncha katta bolm agan hikoya tu zish n i nazarda tutadi. ( „ 0 ‘yinchoqning nom i, rangi, hajmi, u bilan qanday o'ynash m um kinligini gapirib bering“ .) S ekin-astaiik bilan rejani m urakkablashtirish, y a ’ni savollarni h ar xil berish m u m k in . (Bu o ‘yinchoq qanday m aterialdan qilingan? U senga yoqadimi?) O 'y in c h o q la r bilan o ‘tkaziladigan ta'lim iy o'yinlardan keng foydalaniladi: ,,0 'y in c h o q la r d o ‘koni“ , „P ochtachi sovg‘a olib 240 k eld i“ . B unday m a s h g 'u lo tla rn i e m o ts io n a l ta rz d a o 'tk azish b o g 4lanishli n u tq q a 0‘rgatish u c h u n q u la y s h a ro it yaratadi. A yniqsa, o ‘y in c h o q la r haqidagi to p is h m o q la r d a n foydalanib o ‘tkaziladigan m ash g ku!ot ju d a qiziqarli o ktadi. Bolalar tasviriy hikoya tuzishga yaxshi o ‘rganib olganlaridan so 'n g , o 'y in c h o q la r to ‘plam i b o ‘yicha v o q e a b a n d hikoyalar tuzishni taklif etish m u m k in . Bu m a s h g ‘u lo t u c h u n o ‘yinchoqlarni shunday tanlash kerakki, oddiy voqea chizigMni beigilash qiyin boMmasin (qizcha, q o kz iq o rin , savatcha, archa, tipratikan). Tarbiyachining savollari bolalarga hikoya voqealarini izchil yoritishga yordam beradi. Chunonchi: ,,0 ‘rmonda qizcha bilan qanday voqea sodir bo'lishi m um kin? Qizcha o ‘rmonda nirnani uchratib qolishi mumkin? Nimani topib olishi mumkin? U o ‘rniondan savatchasida nima olib keldi?“ Hikoya tuzishda tarbiyachining hikoya-namunasidan ham foydalaniladi. Bolalar bu hikoya nam unasining aynan o ‘zini takrorlaydilar, shuning uchun nam unani har bir m ashg‘ulotda bcrish m aqsadga muvofiqdir. N am una bolalarni voqeaviy hikoya tuzishga 0‘rgatib qolmasdan, balki nutqiy qurilmalarni ham berishi kcrak. Shuning uchun hikoyaga ko'chirma gapni, tasvirli (obrazli) ifodalarni, uncha katta bolm agan tasvirlashlami kiritish maqsadga muvofiqdir. Masalan, tarbiyachining namuna-hikoyasi: „G avhar ismli qizcha yozda qishloqdagi buvisinikiga dam olgani bordi. Kunlardan bir kuni u savatchasini olib o ‘rmonga sayr qilgani chiqdi. Qarasa, y o ‘lning chckkasida tipratikan yugurib kctyapti. G a v h a r uni ushlab, savatchasiga solib, uyiga olib kctm oqchi b o ld i, biroq bu fikridan tez qaytdi. „Mayli. tipratikan o 'rm onda yashay qolsin, bu yerda unga ju d a h a m y ax sh i“ d e b o ‘y la d i-d a , gullar, q o ‘ziqorin!ar tcra boshladi“ . 0 ‘yinchoqlar to 'p lam i b o kyicha v o q e a b a n d hikoya tuzish m ashg‘uloti ikki qism dan iborat bo'ladi: 1) o ‘yinchoqlarni ko'rib chiqish; 2) o 'yinchoqlar b o ‘yicha hikoya tuzish. Birinchi qism ning m aqsadi — bolalarni o ‘y in choqlar bilan tanishtirish, har biriga qisqacha taVif berish. Bu qism vazifa bcrish, hikoyaning qisqacha rejasi yoki n am u n a-h ik o y a tuzish bilan tugallanadi. (Bu o ‘yinchoqlar haqida hikoya tuzishga o ‘rg an am iz.) Katta guruhda o ky in c h o q la r b o 'y ic h a b o g ‘langan hikoya tuzishning xilm a-xil m ashg'ulot tu rlarid an foydalaniladi, c h u n o n c h i: 1) o ‘y i n c h o q l a r n i ta s v irla s h ; 2) o ‘y in c h o q l a r to ‘plami b o ‘yicha v o q eaband hikoya tuzish; 3) bitta o 'y in ch o q 16 — 0- Shodiycva 241 bo'yicha voqcaband liikoya tuzish. Mashg'ulot ikkinchi yarim yillikdan b o sh lab tashkil etiladi. M ashg'ulot muvaffaqiyatli o ‘tishi uchun uni jih o zlash n i va tashkil etishni oldindan o ‘ylab qo'yish kcrak. Guruhda bo lalar d iq q atin i ch alg 'itm aslik uchun o'yinchoqlarni yashirin holda (qutichada, sandiqchada va hokazo) olib kirgan m a 'q u l. Dastlab m ash g ‘ulotga 6 — 8 yirik o ‘yinchoq olib kiriladi. M ashg‘ulotni boshlashda tarbiyachi bolalarga o ‘yinchoqlarni k o ‘rib chiqqanliklarini, ular har xil rangda va har xil m a teria ld a n vasalgan b o klishini bilishlarini eslatib o'tadi. Yana ularga o ‘yin ch o q olib kclganligini m a'lu m qiladi. Tarbiyachi b o la la r g a b u g u n g i m a s h g ‘u lo td a o 'y in c h o q l a r n i k o 'z d a n kcchiribgina qolm asdan, balki ular haqida hikoya tuzishlarini m a ’lum qiladi. Bolalarga shunday deydi: „A w al o'vinchoqni diqqat bilan ko'zdan kechirish kcrak, so‘ngra u nima deb aytilishini. qanday rangda ekanligini, nimadan yasalganini gapirib berish kcrak“ . T arb iy ach i dastlabki m ash g ’ulotda hikoyaning nam unasi yoki rcjasini (Bu qanday buyum? Uning qanday qismlari bor? Ular nima uchun kcrak? Bu buyumdan qanday toydalanishni tushuntir va ko'rsat) bcradi. Ushbu guruhda mustaqillikka va ijodiylikka undovchi m ashg‘ulotlardan keng foydalaniladi: „ 0 ‘y in ch o q lar b o 'y ich a to p ish m o q lar aytish o ‘ynaym iz” . (Stol ustiga echki, it, xo‘roz, ot, toshbaqa, mushuk. qo'v o'yinchoqlari q o kyiladi. Ularga oid to p ish m o q lar oldindan tanlab qo'yiladi: „Boshida tavog'i bor, sakkizta tuyog'i bor", „Emaklagan toshni k o ‘rd ik , to sh d a n c h iq q a n b o sh n i k o 'rd ik “ , „ T o 'r td ir uning oyog‘i, tc m ir mixli tuvog‘i, m anzilga vetishtirar, toshdan qattiq tuyog'i*1, „K etavcradi, ketaveradi, savatday ycrni cgallaydi“ , „ E rta tu rad i, ja r chaqiradi", „K ichkina q u m g 'o n . o'tirib ko‘zini y u m g a n “ . Tarbiyachi bitta o ‘yinchoq bo ‘yicha topishmoqni aytadi, bolalar topadilar. So'ngra bolalarning o lziga topishmoqlar aytish taklif etiladi) „Cevimli o'yinchoqlarim iz haqida gapiram iz“ . 0 ‘yinchoqlarni ta'riflashda bolalar nutqiga katta talablar qo'yiladi. Bolalarga berilgan „Q anday o 'y in ch o q ?" degan savolga o 'y in c h o q n in g h ar bir qismini diqqat bilan ko’rib chiqib uni tasvirlashni (shaklini, uzunligini, rangini, nimadan qilinganligini va hokazolarni) talab etadi. Bolalar uni darrov to liq tasvirlab bera olmaydilar. Tarbiyachi bolalarga hikoyani to'ldirishni taklif etadi yoki o'zi hikoya namunasini beradi.

20-Mavzu: O’z tajribalaridan (xotiradan) hikoya qilish.

Reja:

1. 
   B o la la rn i o ‘z ta jrib a la rid a n (x o tira d a n ) hikoya qilib bcrishga o'rgatish
   
2. 
   O’z tajribalaridan (xotiradan) hikoya qilish
   

B o la la rn i o ‘z ta jrib a la rid a n (x o tira d a n ) hikoya qilib bcrishga o'rgatish Bu hikoya tu ri bolalarning boglanishli nutqini rivojlantirishga, m u lo q o tg a o'rgatishda, o ‘z his-tuyg‘ularidan foydalanish va uni b o g ‘lan g an holda bayon etishga odatlantiradi. O lz 11 krlarini aniq. ravshan va tushunarli tarzda bayon etish malakasi shakllanadi. Bu hikoya turining rivojlanish asosi bolalar hayotining m azm unidir. Bolalar hikoyasining mavzulari uchun sayrlar, sayohatlar, mehnat va bayramlar asos bo'ladi. Tevarak-atrofdagi n a rsa -b u y u m la r va h o d isalarn i kuzatish, sh e'rlar, badiiy asarlardan parchalar o'qib bcrish, tasvirlashga asoslangan ta'limiy o ‘y in lar o'tkazish, bolalar n u tq in i badiiy so‘z va iboralar bilan boyitish ularni o ‘z hayotlaridagi qiziq voqealar haqida hikoya qilib bera olish qobiliyatini rivojlantirishning muhim shartlari hisoblanadi. 0 ‘z tajribalaridan hikoya tuzish o ‘rta gunthdan boshlanadi. B olalarga o'zlariga tanish b o l g a n , yaqinda b o ‘Iib o ‘tgan aniq- 244 ravshan voqealar m avzu sifatida taklif etiladi: „ B iz n in g bayrarn“ , „Biz onam izga qanday sovg‘a tayyorladik?“ , „B iz an h o rg a qanday bo rd ik ?“ . Yaqin atrofdagi kishilar m ehnati bilan bogMiq bo'lgan m avzulam i ham taklif etish m um kin: „O sh x o n ad a kim ishlaydi?“ , „Zulfiya opa — bizning farroshim iz“ . Shuningdek, ota-onalarning mehnatlari bilan bogliq b o ‘lgan mavzularda („ M e n in g otam va o n a m q ay e rd a ish la y d ila r? “ ) h ik o y alar tu z d iris h m u m k in . Yuqoridagi mavzularda m ashg'ulot o'tkazishdan avval tarbiyachi bolalarni oshxonaga o lib boradi, farrosh m e h n a ti bilan tanishtiradi, ota-onalarga bolalariga o ‘z kasblari h a q id a (Qayerda kim b o iib ishlaydi? Bu kasb nimasi bilan m uhim ?) gapirib berishlarini aytadi. Sayrlar, bolalarning m e h n a t, tab iat to kg ‘risida kichik hikoyalar tuzishlari uchun asos bo'lib hisoblanadi. Awal bolalar narsa-buyumlar yoki tabiatdagi m ehnat va turli hodisalar haqida voqeaviy hikoyalar tuzishga o'rgatiladi. („Biz tomorqada q an d a y ishladik?“ , „Biz q an d a y qilib k u c h u k c h a n i boqdik?“) Tarbiyachi hikoya uchun mavzu tanlar ck an , u bolalarni bog'chaga yaqin bolgan tabiat manzaralari bilan tanishtiradi. sayohat yoki sayming mazmunini va maqsadini belgilaydi. Bolalarni hikoya tuzishga tayyorlash ishlari sayohat, kuzatishlar vaqtida olib boriladi. Tarbiyachi bolalarga sayohatda, sayrda ko‘rgankuzatganlari b o ‘yicha savollar bcradi. Mashg'ulot oxirida tarbiyachi: „Bizning bog‘imiz haqida nima deyish mum kin, u qanday?“ degan savol beradi va hajmi uncha katta bolm agan hikoyaning namunasini beradi. Tarbiyachi bolalarning taassurotlarini m ustahkam lash m a q sa d id a ta ’limiy o'yin o'tkazadi. Rasmni ko'rishni taklif ctadi yoki she'r aytib bcradi. Taklif etilgan mavzuda hikoya qilishga o ‘rgatishni jamoa bo'lib hikoya tuzishdan boshlash ma'qul. Tarbiyachi hikoyani boshlaydi, bolalar esa uncha katta bolm agan tasvirlashlar bilan hikoya qilib beradilar. Tarbiyachi hikoyani yozib borishi va m ashg'ulotning oxirida o ‘q ib berishi m aqsadga m uvofiqdir. 0 ‘z tajribalaridan (xotiradan) hikoya tuzishning m uhim metodik usullaridan biri — bu b o la la r d iqqatini q ay sid ir, q an d a y d ir voqeani eslash va uni o ‘z hikoyasi yuzasidan o ‘tkazadigan suhbatida esga tushirishni aytadi, hikoyaning asosiy qismlarini belgilaydi (avval nimani hikoya qilamiz, keyin-chi, nim a bilan (qanday) yakunlaymiz). Shuningdek, bu hikoya turida tarbiyachining namuna-hikoyasi ham katta rol o ‘ynaydi. B olalarni o ‘z tajribalaridan hikova qilishga (Vrgatish ularni o'zlariga y aq in ro q bo'lgan m av zu d a ancha uzoq so ‘zlashishga 0‘rgatadi va ijodiy hikoya tuzishga zamin tayyorlaydi. Katta va maktabga tayyorlov guruhida bu hikoya turining roli ancha ortadi, bu guruhdagi bolalar ko'rgazmali qurolsiz hikoya tuza boshlaydilar. X otiradan hikoya tuzishning h a m m a turlari b o ‘yicha (shaxsiy, jamoa tajribalaridan, ko'rgazmali qurolsiz tasvirlashga oid ta'limiy o ‘yinlar) m ash g ‘uiotlar tashkil ctiladi. Bolalarning ijtimoiy hayot hodisalari, kishilar niehnati bilan tanishish doirasi kcngayadi. Shuning uchun ham ularning hikoya m avzulari murakkablashishi m um kin. Masalan, katta guruh bolalari qurilishdagi kishilarning mehnatlarini kuzatganlaridan so‘ng, tikuv ustaxonasiga (atelycga) va boshqalarga sayohatga borishgach, ularga quyidagi m avzularda hikoya tuzish taklif etilishi m um kin: „B u uyni kim q u rg an ?", „K iyim larni qanday tik a d ila r? “ , „B izning d am olish im iz u ch u n kim lar m ehnat qilgan?“ va hokazo. M aktabga tayyorlov guruhida esa quyidagi mavzular bcrilishi m u m k in : „B iz k u tu b x o n ad a boMdik“ , „M aktabdagi d arslar“ , „Biz shirinliklar fabrikasida ninialam i ko‘rdik?“ va hokazo. Líshbu g u ru h d a tabiat to ‘g krisidagi m avzular ham m urakkablashadi. K eyinchalik bolalar hikoyasi uchun bayramlar, kattalar m ehnati, tabiat manzaralari haqida kichik rasmli albomcha tuzish m u m k in . 0 ‘z shaxsiy tajribasidan hikoya tuzishga bem o r o ‘rtog‘iga yoki boshqa shahardagi tengdoshlariga jam o a b o ‘lib xat matni tuzish ham kiradi.

21-Mavzu: Hikoya qilish bo`yicha didaktik o`yinlar o`tkazish

Reja:

1. 
   Didaktik o’yinlar haqida
   
2. 
   Hikoya qilish bo`yicha didaktik o`yinlar o`tkazish
   

Didaktik o„yinlar maktabgacha yoshdagi bolalar ta'lim va tarbiya vositasi sifatida keng qo„llaniladi.Didaktik o„yin ta'lim bilan bevosita bog„liq bo„lib, unga yordam beradi. Didaktik o„yin-bu-maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning yosh va imkoniyatlariga mos keladigan ta'lim berish metodidir. Tajribali tarbiyachi bu o„yindan passiv bolalarni jamoaga aralashtirish, har xil rejalar, vazifalarni qo„rqmasdan bajarishlari uchun foydalanadi. Didaktik o„yinni amalga oshirishda har doim g„oyaviylik prinsipiga asoslanish kerak. Didaktik o„yin tarbiyaning vazifa hamda maqsadlariga muvofiq kelishi lozim. Didaktik o„yinlar bolalarni birgalikda o„ynab, o„z manfaatlari bilan uyg„unlashtira olishi, bir-biriga ko„maklashish va o„rtog„ining muvoffaqiyatidan xursand bo„lishi kabi yaxshi munosabatlarning tarkib topishiga yordam beradi. O„yinlar shaxsning sofdillik, rostgo„ylik kabi ijobiy hislatlari shakllanishiga imkon beradi. Loto, domino kabi ko„pgina o„yinlardan (bolalarning o„zlashtirishiga qarab) mustaqil ravishda foydalaniladi va bu o„yinlar tashkilotchilik qobiliyatini o„stirishga ijobiy ta'sir ko„rsatadi. Didaktik o„yin bolalarning amaliy faoliyati hisoblanadi, chunki unda bolalar mashg„ulotlarda olgan bilimlaridan foydalanadilar. Shu nuqtai nazardan qaraganda, didaktik o„yin bolalarning aqliy faoliyatini kuchaytiradi, olgan bilimlaridan har xil usulda foydalanishlari uchun hayotiy sharoit yaratib beradi. Bunday o„yinlarga kichik bolalar uchun “Rangiga qarab top”, “Shakliga qarab top”, “Mazasiga qarab top” kabi o„yinlarni misol tariqasida keltirish mumkin. Katta guruh bolalari uchun “Ishchilar nimalar va qanday ishlarni bilishadi”, “Dehqonlar nimalarni yetishtirishadi”, “Kim ko„proq narsaning nomini ayta oladi” va boshqa o„yinlarni ko„rsatish mumkin. Didaktik o„yinlar bolalarni tevarak-atrof to„g„risidagi bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi, o„z shaxsiy tajribalari va mashg„ulotlarda olgan bilimlarini amalda qo„llay bilishga o„rgatadi, ulardagi fikrlash qobiliyatlarini, ijodiy kuchlarni, sensor jarayonni rivojlantiradi, olgan bilimlarini tartibga soladi. Didaktik o„yinlar ta'lim jarayonini yengilroq va qiziqarliroq qiladi. Bolalar yoshlariga mos, qiziqarli faoliyat orqali o„yinda amalga oshiriladigan aqliy tarbiya vazifasini juda oson va yaxshi o„zlashtiradilar. Didaktik o„yin kattalar tomonidan bolalarni aqliy rivojlantirish maqsadida yaratiladi.Unda o„yin elementlari qancha ko„p bo„lsa,bolalarga u shuncha ko„p quvonch bag„ishlaydi. Didaktik o„yinning muhim tomoni–uni o„tkazishdan ko„zda tutiladigan g„oyadir. O„yin g„oyasi bolalarda o„yinga qiziqish uyg„otadi, ko„pincha bu g„oya didaktik o„yinni boshlashga sababchi bo„ladi. Masalan, “Xaltachada nima bor?” yoki “Kim qanday qichqiradi?” va shunga o„xshashlarda bir didaktik o„yinda o„yin mazmuni, g„oyasidan kelib chiqqan qoidalar bo„ladi. Unda qoidaning mavjudligi harakat yo„nalishini yoki o„yinning borishini belgilab beradi, bolalarning hulqini, o„zaro bir-birlariga bo„lgan munosabatlarini boshqarib, kerak tomonga yo„naltirib turadi. Qoida bolalar harakatini baholovchi o„lchovdir. Didaktik o„yinda amal qilinadigan qoidalar o„yin harakatlarining to„g„ri noto„g„riligini aniqlovchi va ularga baho beruvchi mezon hisoblanadi Bolalarning biror bir bolaga nisbatan “U o„yin qoidasini buzib o„ynayapti” deyishlarining o„zi ularning o„yin qoidalariga qandaydir o„zgartirib bo„lmaydigan qonundek munosabatda bo„lishlarini ko„rsatadi. Bolalarning o„yin qoidalarini o„rganib olishlari va ularga rioya qilishlari, ularda mustaqillikni, o„yin jarayonida o„zo„zini, o„zaro birbirlarini nazorat qila bilish qobiliyatini tarbiyalashga yordam beradi. O„yinning natijasini ikki nuqtai nazardan:bolalar va tarbiyachi nuqtai nazaridan baholash lozim. Agar o„yin natijasini bolalar nuqtai nazaridan baholaganda, unda bu o„yindan bolalar qanday ma'naviy va axloqiy ozuqa olganlarini hisobga olish lozim. Didaktik vazifalarnibajarish bolalardan ma'lum darajada zo„r berishni, ya'ni ularning aqliy faoliyatiga talabni kuchaytiradi. Bolalar fahm-farosatlari, topog„onliklari, diqqat va xotiralarini namoyish qiladilar. Bular hammasi bolalarning o„z kuchiga ishonchini oshiradi, qalbini xursandchilik hissi bilan to„ldiradi, ular bundan ma'naviy qoniqish hosil qiladilar. Didaktik o„yinning natijasini muhokama qilganda tarbiyachi quyidagilarga e'tibor berishi lozim: qo„yilgan maqsadga erishildimi, belgilangan harakat bajarildimi, shu ko„zlangan nuqtai nazardan ma'lum natijalarga erishildimi yoki yo„qmi. Yuqorida keltirilgan ikki vazifa ham yaxshi bajarilsa, ya'ni bir tomondan, bolalarda qiziqish uyg„ota olsa va ular faoliyatini amalga oshirishga intilsalar, ikkinchi tomondan, qo„yilgan hamma maqsad, vazifaga erishilsa, bunday o„yin yaxshi natija berdi, deb hisoblash mumkin. O„yin qatnashchilarini rag„batlantirish, maqtash, yaxshi qatnashganlari uchun ularga yetakchi rolni berish, ba'zan esa shu o„yinda foydalanilgan qo„g„irchoqni o„ynashga berish, ammo bolalar bunday mukofatlarni olaman deb har qanday yo„l bilan bu ishga intilishlariga yo„l qo„ymaslik kerak. O„yin harakatlari bolalar tomonidan bajariladi. O„yin harakatlari xilma-xil ishlarda: narsalarning joyini almashtirish,yig„ishtirish,ularni rangiga,katta-kichikligiga,shakliga qarab bir- birlaridan ajratish,tanqidiy harakatlar va hakozolarda namoyon bo„ladi. Katta bolalarning o„yin harakatlari esa murakkaroqdir: bu o„yin harakatlari esa murakkabroqdir: bu o„yin harakatlari bir guruhbolalari harakati bilan boshqa guruh bolalari harakati o„rtasida o„zaro bog„lanish bo„lishini, harakatlarning izchillik va navbati bilan amalga oshirilishini talab etadi. O„yin natijasi didaktik o„yinning muayyan natijasi bo„ladi, natija esa o„yinning finali hisoblanadi. Masalan, topishmoqlarni topish, berilgan o„yin topshiriqlarni bajarish, fahm-farosatini namoyish qilish kabilar o„yin natijasi bo„lib, ularni bolalar erishilgan muvaffaqiyat deb tushunadilar.

22-Mavzu: Bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirishda MTT oldida turgan vazifalar

Reja:

1. 
   Bolalarni h ar tornonlama barkamol qilib tarbiyalashda badiiy adabiyotning ahamiyati
   
2. 
   Bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirishda MTT oldida turgan vazifalar
   

Bolalarni h ar tornonlama barkamol qilib tarbiyalashda badiiy adabiyotning ahamiyati Bolalar badiiy adabiyoti ularga aqliy, axloqiy va estctik tarbiya berishda, nutqini har taraflama rivojlantirishda va boyitishda kalta ta'sir etuvchi vosita hisoblanadi. Badiiy adabiyot bolalarga jamiyat h ayotini va tabiatni, kishiiik dunyosining ichki h is-tuygkularïni va o ‘zaro m unosabatlarni poetik obrazlarda ochib bcradi. tushuntiradi. U bolaning his-tuyg‘ularini rivojlantiradi, xayolini tarbiyalaydi va o*zbek adabiyotining eng yaxshi namunalari bilan tanishtiradi. Bu nam unalar o ‘zining ta’siri jihatidan xilma-xildir: hikoya orqali bolalar so'zlarning aniqligini, ma'nodorligini anglab oladilar; she'rlardan csa ularning musiqaviyligini. kuylanuvchanligini. ohangdorligini bilib oladilar, xalq ertakkiri bolalarçra tilning ifodaliligini, mazmundorligini ochib bcradi, nutqning xilma-xilligini. hazilmutoyibaga boyligini bolalarning k o ‘7. oldida namoyon qiladi. Badiiy adabiyot bolalarga kishilarning hayoti va mchnatlari, ishlari va qahramonliklari, bolalikdagi eng qiziqarli voqealar, u larn in g o ‘yinlari, m ehnatlari haqida hikoya qilib bcradi. Badiiy adabiyot bolalarga hayotni tushuntiradi va shu orqali bola hayotiy tajribasining ortib borishiga ta’sir eradi. Badiiy adabiyot kishilarning ichki dunyosini, ularning his-tuyg‘ularini, xaraktcrlarini ochib bcrishi bilan bolalarni hayajonlanishga, qahram onlarning xatti-harakatlarini baholashga va uni muhokama qilishga o ‘rgatadi. Badiiy asarning eng yaxshi namunalari bolalarda axloqiy sifatJarn i tark ib to p tirish g a : yaxshi — y o n io n , h aq — n o h aq , rost — yolg'on va h.k. so'zlarning ma'nosini tushunib olishlariga yordam bcradi. 2- §. B olalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirishda bolalar bog‘chasining tarbiyachisi oldida turgan vazifalar Bolalar bog'chasi tarbiyachisining oldida har bir badiiy asarni s a n ’at asari sifatida bolalar ongiga yetkazish, uning m azm unini ochib berish, badiiy asarda qatnashuvchi personajlarga nisbatan emotsional munosabatda boyish, muallifning lirik keehinmalarini his etishga, ya'ni asarda qatnashuvchi qahramonlarga nisbatan o kz m unosabatlarini ifodalashga o ‘rgatish kabi m urakkab vazifalar turadi. Bu vazifalarni amaiga oshirish u c h u n tarbiyachining o ‘zi, bolalarni badiiy asar bilan tanishtirishdan avval, uni his etishi va tushunishi, mazmunini tahlil eta olishi zarur. Shuningdek, pcdagog o ‘qish va hikoya qilib berish texnikasini, y a ’ni a n iq diksiyani, ifodali o ‘qish vositalarini (m an tiq iy u rg 'u n i t o ‘g ‘ri qo'ya olish, pauza, ovoz toni va tem pi) egallagan boMishi kerak. Badiiy asarning har bir janrini ifodali tarzda bolalarga y etk aza olingandagina, lining g‘oyaviv m a z m u n in i to ‘g kri idrok e ttira olish m u m k in . Bolalarda badiiy asarni idrok etish qobiliyati o ‘zo'zidan vujudga kelmaydi, uni bolaning ilk yoshidan boshlab rivojlantirish va tarbiyalash kerak. shundagina bolu keyinchalik badiiy asarlarni diqqat bilan tinglashga, badiiy nutqqa e ’tib o r berishga o ‘rganadi. Bolalar ongiga badiiy asarlaming axloqiy, estetik m ohiyatini yetkazish — bu m u rak k a b vazifa hisoblanadi. Pedagogik rahbarlikning bir maqsadga qaratilishi bolalar tom onidan badiiy asarlam ing estetik jihatlarini va ularning mazmunini, badiiy ifoda vositalarini idrok etish imkonini yaratadi.

23-Mavzu: Mashg`ulotdan tashqari vaqtda badiiy adabiyotdan foydalanish

Reja:

1. 
   Bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish
   
2. 
   Mashg`ulotdan tashqari vaqtda badiiy adabiyotdan foydalanish
   

„B olalar bog‘chasida ta'lim -tarb iy a dasturi“ bolalar ad ab iy o ti bilan tanishtirishda quyidagi vazifalarni qo'yadi: bolalarda badiiy s o ‘zga m u h a b b a tn i tarbiyalash; k ito b n i sevishga o ‘rg a tish . Shuningdek, dasturda bolalarga qaysi asarni o ‘qib berish, h ik o y a qilib berish, yod olish ko‘rsatilgan. Bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish bo'yicha dastur vazifalari birinchi kichik gum hdan boshlab belgilab berilgan. „B o lalar b o g 'c h a sid a ta ’lim -ta rb iy a d a s tu ri“ ning birinchi va ikkinchi kichik guruhlarida badiiy adabiyot bilan tanishtirish bo'yicha quyidagi ish vazifalari belgilangan: 1. Bolalarda badiiy asarga n isb atan qiziqish uyg‘otish. U larn i yoshiga. qiziqishlariga mos keladigan asarlar bilan tanishtirish. 2. B olalarda ertak, hikoya, s h e ’iiarni berilib tin g lash , tushunish, voqcalar rivojini diqqat bilan kuzatish ko‘nikm alarini hosil qilish. 3. Asar m azm uni b o ‘yicha beriladigan savollarga javob berish. qisqa s h e ’rlarni, erta k va hikoyalarning m a z m u n in i buzm ay (tarbiyachi bilan birga, keyinchalik mustaqil) takrorlash kabi k o ‘nik m alarn i o ‘stirish. B olalarda asarlar b o ‘y ich a ishlangan rasmlarga nisbatan qiziqishni rivojlantirish. 0 ‘rta guruhda esa bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirishning quyidagi vazifalari belgilangan: 1. Bolalarda badiiy adabiyotga qiziqish va tabiiy m uhabbatni tarbiyalash.Ularni turli mavzudagi ertak, shuningdek, topishm oqlar, sanamalar, hadislar, maqollarning m azm unini idrok etishga o ‘rgatish. 2. 0 ‘zbek xalq d o s to n la rid a n o lin g a n p a r c h a la r bilan tanishtirish. Sharqning buyuk allomalari haqida qisqacha ma'lumot berish orqali bolalar qalbida avlod-ajdodlarga nisbatan hurmat, iftixor tuyg‘usini uyg‘otish. 3. A sa rla r m a z m u n i b o ‘yicha sav o llarg a ja v o b berish ko‘nikmasini mustahkamlash. 4. Asarda ishtirok etuvchi qahramonlarning xatti-harakatlarini baholashga, ayrim m a'naviy sifatlarini (yaxshi, yovuz, jasur), ruhiy kechinmalarini (xafa, xursand) ta'riflashga undash. S h eï, ertak, topishmoq, hikoya, sanamalarni ifodali aytishga o'rgatish. Katía va maktabga tayyorlov guruhida: 1. Bolalarda h ay o tg a nisbatan qiziqish va m uhabbatni vanada kuchaytirish, asardagi g o kzallikni, nafosatni his etish kabi ko ’- nikmalarni mustahkamlash. 2. U larning badiiy asarlardagi qahram onlar xatti-harnkatlari va xulq-atvorlarini t o ‘g ‘ri baholash, aks ettirilayotgan voqealar mohiyatini tushunish qobiliyatlarini o'stira borish lozim. 3. Bolalarning milliy, badiiy didlarini rivojlantirish, badiiy adabiyotning o kziga xos xususiyatlari. ba'zi janrlari. asarning tili haqidagi boshlang‘ich tasavvurlarini shakllantirish. 4. Bolalarni asar g ‘oyasini tushunishga, tasviriy vositalarni his etishga, s h e ’riy nu tq d ag i musiqiylik, o h angdoriik va ritmni payqay olishga o ‘rgatish. 5. Bolalarning o ‘zbek xalq og'zaki ijodiyoti, sharq allomalari, yozuvchilari, shoirlari haqidagi tushunchalarini boyitish. Ertak va hikoyalarni o ‘qib berganda va bolalar tom onidan badiiy asarlarni qayta hikoya qilish jarayonida badiiy asarlarda aks etgan voqea va obrazlarga nisbatan ularning shaxsiy munosabatlarini aniqlab, t o ‘g ‘ri y o l ko'rsatib borish. Asarlardagi obrazlar haqida gapirilayotganda, ularning holatlarini im o-ishora, yuz ifodasi, harakatlar orqali bayon qilishga o'rgatiladi.

24-Mavzu: Bolalarga asarlarni o`qib berish va hikoya qilish

Reja:

1. 
   Bolalarga asarlarni o`qib berish
   
2. 
   Bolalarga asarlarni hikoya qilish
   

Tarbiyachi badiiy asarlarni sh u n d a y o ‘qib yoki hikoya qilib bcrishi kerakki, u bolalarni o ‘ziga jalb qila olsin, bolalar asardagi obrazlarning siymolarini ko‘z oldiga keltirib, ta s a w u r qila olsinlar va hayajonlansinlar. Tarbiyachining badiiy asarlarni o ‘qib yoki hikoya qilib berishga tayyorgarligi muallifning nima dem oqchi ekanligini yoki xalq ertaklarining g ‘oyaviy m azm unini, u n d a ishtirok etuvchilarning xarakter va o kzaro niunosabatlarini an iq lash d a n boshlanadi. M aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun yozilgan asarlarda qahram onlarning xarakteridagi xususiyatlardan biri ajratib ko'rsatiladi. Masalan: „Q u yonning uychasi“ ertagida tulki ayyor, kuchsizlar ustidan hukmronlik qiluvchi, xo'roz esa botir, topqir, kuchsizlarni hinioya qiluvchi sifatida tasvirlanadi. Asar shunday tarzda m uhokam a etib olingach, uni ifodali bayon etish ustida ishlanadi. Bu uch y o ‘nalish d a olib boriladi: 1) emotsional va obrazli ifodalilik, intonatsiyaning xilma-xilligi va boyligi ustida ishlash; 2) asarning ayrim qismlari o ‘rtasiga mantiqiy urg‘u qo'yish; 3) an iq va to ‘g lri talaffuzni hosil qilish; h a r b ir so'zni to ‘g‘ri talaffuz elishga erishish kerak, shundagina bolalar uni to ‘g kri idrok ctadiiar. Tarbiyachi bunday tayyorgarlik jarayonida adabiy asarning g ‘oyaviy m azm u n ig a tushunib yetadi va m a tn n i esda saqlay oladi, o ‘zining kichik tinglovchilari bilan erk in m u lo q o td a b o ‘ladi va uning nutqi ravon, aniq boiib, ishonchli chiqadi, aytilayotgan so ‘z ishonarli, t a ’sirchan, bolalar u c h u n tushunarli b o ‘ladi. Agar tarbiyachi bolalarga tanish b o lg a n asarni o'qib yoki hikoya qilib bermoqchi bolsa, ilgari uni bolalarga yetkazish ustida yetarli darajada ishlagan b o lsa, u vaqtda m ash g ‘ulotga quyidagicha tayyorlanadi: asar m atnini va ilgari hosil qilingan ifodali o*qish vositalarini yodiga tushirish maqsadida uni bir necha marta ovoz chiqarib o ‘qiydi, m ash g ‘ulot rejasini tu zad i. M ash g ‘ulot rejasida asarni bolalarga qanday yetkazish — o ‘q ib berish yoki h ik o y a qilib berish usuli ko‘rsatiladi. Dastur m azm unida tarbiyachi kitobdan foydalanishning ta'lim va tarbiyaviy maqsadlarini belgilab oladi, bolalarni qanday yangi so'zlar bilan tanishtirishni ko'rsatadi. Tarbiyachi to m o n id a n o ‘qib yoki hikoya qilib berish u ch u n ta n la n g a n b a d iiy a s a r la r n in g g ‘oyaviy m a z m u n i b o la la rg a tushunarli b o l s a , ularning yuragiga yetib borsa, asar o ‘zining tarbiyaviy rolini bajargan bo'ladi. Bolalar bog‘chasining tarbiyachisi yozuvchi va bolalar o krtasida vositachi b o ‘lib hisoblanadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o ‘quvchi emas, tinglovchidirlar. Bolalar to m o n id an badiiy asarlarni q an d ay idrok qiiish tarbiyachiga bog‘!iq. Tarbiyachi asarni qanchalik ifodali, mazmunli o'qisa, bolalar shunchalik diqqat bilan tinglaydilar, uning mazmunini yaxshi tushunadilar. Badiiy asarlar tarbiyachi to m o n id a n kitobdan o ‘qib berilishi, kitobsiz yoddan aytib berilishi, hikoya qilib berilishi mumkin. Asar m azm unini bolalarga yetkazish asar janriga va tinglovchilarning yoshiga bogkliq. Xalq ertaklarini — xalq og'zaki ijodiyoti namunalarini bolalarga kitobdan o kqib b erm a sd an , hikoya qilib bergan m a ’qul. Tarbiyachi dastur asosida o'qib berishi yoki hikoya qilib berishi uchun asar tanlagach, asarning g ‘oyaviy m azm uni va uning tili bolalarga tushunarüm i yoki y o ‘qm i, shuni oldindan tasavvur etishi kcrak. A g ar ta rb iy a c h i u la rd a g i ay rim ifo d a la r, s o kzlar b o lalarg a tushunarli emasligini taxmin qilsa, u holda muallifning bayon etm oqchi boMgan fikrlarini bolalar tom onidan idrok etish qiyinlashadi. M ana shunday hollarni oldindan bilgan tarbiyachi bolalarga m a ’nosi tushunarsiz b o ig a n so'zlarni quyidagi usullar yordamida tushuntirishi lozim: asarni hikoya qilayotgan vaqtda to'xtalm asdan (u z o q pauza qilm asdan), yangi so ‘zni sinonim i bilan yoki qisqa jum lalar bilan tushuntirishi kerak. Masalan, K. D. U sh inskiyning „S abr qiiishni o 'r g a n “ nom li asarini o kqib berishda „g‘o kra k‘ so'zi uchraydi, bu s o ‘z h am m ag a tushunarli b o ‘laverm aydi, shu sababli tarbiyachi bu so ‘zni o kqiyotganda bolalarga tushunarli bo'lgan „xom “ so‘zini ishlatadi. D em ak, tarbiyachi bolalarni badiiy asarlar bilan tanishtirishdan avval asardagi ayrim s o kzlarni, ya'ni bolalar tushunishi qiyin boMgan so kzlarni qaysi s o ‘zlar bilan alm ashtirishni belgilab oladi. Agar ayrim notanish so ‘zlar va jum lalar bolalarga muallifning asosiy fikrini idrok qilishlariga xalaqit bermasa. u holda ushbu sokzlarning ma'nosini tushuntirish shart emas.

25-Mavzu: Badiiy asarni sahnalashtirish

Reja:

I Badiiy asarni sahnalashtirishning o ‘ziga xos xususiyatlari. ... Sahnalashtirilgan o ‘yinlar.

1. 
   Badiiy asarni sahnalashtirib ko ‘rsatish usullari.
   

Tayanch tushunchalar: personaj, emotsional, ijodiy o ‘yinlar, sahnalashtirilgan o ‘yinlar, siluetlar, teatr-kitoblar, panorama-kitoblar, qurish-yasash o ‘yinlari 1. Badiiy asarni sahnalashtirishning o‘ziga xos xususiyatlari. Sahnalashtirish o‘yinlari, bu bolalaming mustaqil ijodiy o‘yin turi boiib, unda badiiy asar va hikoyalar bolalar tomonidan rollarga boiib ijro etiladi. Bu o‘yinlar bolalarda iroda, intizom va o‘z xattiliarakatlarini boshqara olish, boshqalaming harakatlari bilan hisoblashish kabi ijobiy ma’naviy xislatlarni shakllantiradi. Sahnalashtirish o‘yinlarida bolalar o‘yin jarayoniga kirib boradilar, voqea va ertak qahramonlarining ichki hayotiga bevosita aloqador boigan qahramonlik, jasurlik, mehribonlik, jonbozlik, jonkuyarlik kabi ijobiy fazilatlami o‘zlarida yaqqol namoyon qiladilar. Bu jarayonda bolalaming nutq faolligi, lug‘at boyligi, dunyoqarashi kengayib boradi. Sahnalashtirish uchun badiiy asar, ertaklar tanlash katta yoshdagilardan bolalarning yosh xususiyatlari, qiziqishlari, istaklarini hisobga olishni talab etadi. Adabiy asarlami tanlashda quyidagi talablar qo‘yiladi: 1. Mazmunining g‘oyaviy-ma’naviy barkamolligi. 2. Badiiy jihatdan mazmundorligi. 3. Asardagi qatnashchi va rollaming soni (qancha ko‘p boisa, asar shuncha ahamiyatlidir). 4. Mazmuni yaxshi boiishi bilan birga, unda harakat turlarining ham ko‘p boiishi. 5. Ifodali o‘qishga mos boiishi. 6. Mazmuni qiziqarli, hayot bilan bog‘ langan bo‘ lmog‘ i zarur. 293 Bolalar xalq ertaklarini sahnalashtirishni yaxshi ko‘radilar. Masalan, «Sholg‘om», «Zumrad va Qimmat», «Bo‘g‘irsoq» va boshqalar. Bolalar boshqa xalq ertaklarini ham turli usullarda (qo‘g‘irchoq, soya, soya teatri orqali) sahnalashtirishga ehtiyoj sezadilar. Badiiy asami eslab qolishlari uchun uni qayta qo‘yib berish, sahnada ko‘rsatish, rasmlar namoyish etish, didaktik o‘yinlardan foydalaniladi. Sahnalashtirish o‘yinlari qiziqarli o‘tishi va uzoq vaqt davom etishi uchun kerakli jihozlar tayyorlanishi va unga to‘g‘ri rahbarlik qilinishi kerak. Kattalar o‘yin rejissyori rolini amalga oshira borib, bolalarning xatti-harakatlari, qobiliyatlari, intilishlarini hisobga olib boradilar. o‘yinda faol ishtirok etgan bolalarni alohida rag‘batlantirilib, kelgusida qaysi asarlarni sahnalashtirish kerakligini aniqlaydilar. Bolalarning ijodiy qobiliyatlarini yanada takomillashtirishda qurilish materiallari bilan o‘ynaladigan o‘yinlaming roli kattadir. Pedagoglardan Z.V. Lishtvan, V.G. Nechayeva o‘z tadqiqotlarida qurishyasash o‘yinlarining o‘ziga xos tomonlari va ahamiyatini yoritib berganlar. Bolalar nashriyotlari badiiy asarlarni sahnalashtirish uchun xalq ertaklariga siluetlar, teatr-kitoblar, panorama-kitoblar kabi turli ko‘rinishdagi ko‘rgazmali qo‘llanmalarni chop etmoqdalar. 2. Sahnalashtirilgan o‘yinlar. Sahnalashtirilgan o‘yinlar ijodiy o‘yinlar sarasiga kiradi. Unga ijodiy o'yinning quyidagi asosiy: niyatning mavjudligi, roli va mavjud harakatlar, xayol qilingan vaziyatning va boshqa elementlarning uyg‘unligi, bolalarning mustaqillik va o‘z-o‘zini uyushtira olish jihatlari xos. Sahnalashtirilgan o‘yin badiiy asar asosida ko‘riladi: o‘yin syujeti, rollar, qahramonlaming xatti-harakatlari, ulaming nutqi asar matniga ko‘ra belgilanadi. Sahnalashtirilgan o‘yin bolalarning eshitgan asar yoki ertagidan oigan tasavvurlarini mustaqil ifodalash hamda mashq qilish imkonini beradi. Bu o‘yinlar bolalarda iroda, intizom, o‘z harakatlarini boshqalarning harakatiga muvofiq amalga oshirish kabi sifatlami tarbiyalashda samarali vosita hisoblanadi. Sahnalashtirish bolalarni qayta so‘zlashga o‘rgatish usullaridan biridir. Ba’zi bir bolalarda badiiy asardan olingan parchani qayta so‘zlab berishga xohish ham qiziqish ham bo‘lmaydi, ammo unga o‘yin usuli kiritilishi bilan bola asardagi roiga kirib, o‘sha asar mazmunini juda yaxshi aytib berishga harakat qiladi. 294 Itmiday o‘yinda bola o‘zini o‘sha asardagi qahramon o‘rnida his lili, iining sezgi, kechinmalari dunyosiga chuqurroq kirib boradi. Ba- ■ 111 s ¡isarlami qahramonlar tilida so‘zlab berish boladagi xayolni rivojI inlirishga yordam beradi va asar qahramonida mavjud bo‘lgan ijobiy ilutlumi egallashga intiladi. Sahnalashtirilgan o‘yinda badiiy asaming iVoynviy mazmuni bolalar tomonidan chuqurroq anglab olinadi. Sahnalashtirilgan o‘yinlar bolalar biror ertak yoki hikoya syujeti ¡i'.usida ma’lum bir rolni bajarishiga, o‘yin jarayonidagi personajlarniiig aytadigan so‘zlarining yod olinishiga asoslangan bo‘lib, bolalariln ¡roda, intizom, o‘z harakatlarini boshqalaming harakatigamuvofiq .imalga oshirish kabi sifatlami tarbiyalashda samarali vosita sanaladi. ‘»¡ihnalashtirilgan o‘yinlami tashkil etish quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga qamrab oladi: I hosqich. Sahnalashtirish uchun badiiy asarni tanlash. Badiiy asarni tanlashda quyidagi talablarga rioya qilish kerak: 1) ertak yoki hikoyada qatnashuvchilar soni ko‘p bo‘lishi kerak; 2) asarning nafaqat mazmuni, balki unda harakatlaming ham turfa xil bo‘lishiga c’tibor qaratish lozim; 3) asar ifodali o‘qishga mos boMishi kerak; 4) asar mazmuni qiziqarli va emotsional bo‘lishi zarur; 5) asar bolalarning yoshiga mos kelishi lozim. II bosqich. Sahnalashtirish uchun tanlangan ertak yoki hikoyaning mazmunini o‘qib berish. III bosqich. Asarni bolalar tomonidan eslab qolinishiga erishish: qayta o‘qib berish, har bir bolaning aytadigan gaplari ustida individual ish olib borish, rasmlar namoyish etish. IV bosqich. 0 ‘yin qiziqarli o‘tishi va uzoq davom etishi uchun o‘yinga kerakli materiallar, kiyimlar tayyorlash hamda rahbarlikni to‘g‘ri amalga oshirish. 3. Badiiy asarni sahnalashtirib ko‘rsatish usullari. Sahnalashtirilgan o‘yinlar bolalaming yosh xususiyatlarini hisobga oigan holda oddiydan murakkabga qarab yo‘naltirib borilishi maqsadga muvofiq. Masalan, o‘rta guruh uchun asosan harakatni aks ettiruvchi asarlar tanlansa, katta guruh bolalari uchun esa asar qahramonlarining ancha murakkab munosabatlari, ulaming kechinmalari, qayg‘ulari aks ettirilgan asarlar tanlanadi.

26-Mavzu: Bola yoshiga mos o`rgatuvchi kompyuter o`yin va dasturlarini tanlash

Reja:

1. 
   Kompyuter o’yinlari haqida
   
2. 
   Bola yoshiga mos o`rgatuvchi kompyuter o`yin va dasturlarini tanlash
   

Ta’lim sohasining bo‘lajak mutaxassisi sifatida davrimiz kichkintoylarining kompyuter dasturlari va mobil telefonlari funksiyalarini juda tez o‘zlashtirib olishlarini ko‘rib, hayratlanganlarni ko‘p uchrataman. Kompyuter o‘yinlarini bir ko‘rishdayoq tushunib olgan va berilib o‘ynayotgan bolakaylar kattalarni ham hayron qiladi, ham tashvishga soladi. Shunday bo‘lsada, ko‘pchilik bolalarga go‘daklik chog‘idayoq elektron o‘yinchoq olib beradi. O‘yinchoq do‘konlarda turli yoshdagi bolalarga mo‘ljallangan bunday o‘yinchoqlar talaygina. Biroq ota-onalar ularni to‘g‘ri tanlashni bilishlari zarur.

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun eng oddiy kompyuter o‘yinlari orasida rivojlantiruvchi, ta’limiy, hisob va til o‘rganish, rasm chizish hamda turli foydali mashqlarni amalga oshirishga yo‘naltirilgan dasturlar, ko‘ngilochar mashg‘ulotlar o‘yin shaklida taqdim etiladi. Rivojlantiruvchi kompyuter o‘yinlari bolajonlarga juda yoqadi. Ular ko‘pincha bolalarga yaqin bo‘lgan yorqin ranglardagi multfilm qahramonlaridan foydalanilib yaratilgan bo‘ladi. Maktab yoshidagilarga mo‘ljallanganlari esa o‘quvchilarga fanlarga oid bilim berishga mo‘ljallangan bo‘ladi. Eng keng ommaviylashgan kompyuter o‘yinlari qatoriga: mashina, kemalar, samolyotlar va boshqa poyga o‘yinlari, shuningdek, kompyuter sport o‘yinlari kiradi. Shunday ta’limiy o‘yinlarni Ziyonet ta’lim tarmog‘idan olish mumkin.

Biroq shunisi achinarliki, bola o‘yinlar bilan uzoq vaqt o‘rindiqda o‘tirgan holda o‘zini bokschi, basketbolchi sifatida his etib, o‘yinga kirishib ketadi. Ayrim kompyuter o‘yinlari juda oddiy bo‘lsada, mazmunan jangu-jadal mavzusida bo‘lishi mumkin. Masalan, oddiygina otishma o‘yinlarini olaylik. Bunday kompyuter o‘yinlarining asosiy maqsadi — barcha raqib tomondagilarni yo‘q qilishdan iborat. Mazkur kompyuter o‘yinlarida kichkintoy ongida tajovuzkorlik shakllanishi xavfi mavjud.

Rolli sarguzashtli bolalar kompyuter o‘yinlari ham ularda katta qiziqish uyg‘otadi. Mazkur o‘yinlar, avvalo, bolalarni real dunyodan virtual olamga sho‘ng‘ib, undagi voqelikda ishtirok etishga, qandaydir vazifalarni amalga oshirishga berilib ketishlariga sabab bo‘ladi. Sarguzasht o‘yinlar orasida go‘yo qo‘rqinchli filmlarga o‘xshagan syujetlilari ham talaygina. Bunday mazmunga ega o‘yinlar bola tarbiyasiga ta’sir etmay qolmaydi, deb o‘ylayman.

Ma’lumki, kompyuter o‘yinlarining foydali yoki zararli jihatlari haqida ko‘plab fikrlar mavjud. Shunisi qiziqki, har qanday o‘yinchoq kabi bolalar kompyuter o‘yinlari o‘z-o‘zidan alohida foydali yoki zararli xususiyatlarga ega bo‘ladi. Biroq bola o‘yinlardan foydali va bilimini oshiruvchi ta’limiy yoki ko‘ngilochar o‘yinlarni to‘g‘ri tanlashi uchun unda foydali axborotga yondashuv salohiyatini shakllantirish zarur. Axir hammaning ham uyida pichoq, qaychi kabi ro‘zg‘or buyumlari mavjud. Bola behosdan o‘ziga zarar keltiruvchi harakat qilmasligi uchun go‘daklik chog‘idanoq mazkur predmetlardan to‘g‘ri foydalanishni o‘rgatib boradilar. Demak, ota-onalardan farzandlarida kompyuterdan to‘g‘ri foydalanish malakalarini shakllantirish talab etiladi. Hamma narsaning me’yori bo‘lgani kabi kompyuterdan foydalanishda ham, avvalo, to‘g‘ri o‘tirish, undan foydalanish qoidalariga amal qilish, ayniqsa, ko‘zga, asab tizimiga zarar yetkazmaslik uchun gimnastik mashqlar bilan shug‘ullanish zarur. Shunda bolalar kom-pyuter o‘yinlari: dam olish, bolalar reaksiyasi tezligini rivojlantirish hamda mantiqiy tafakkurlarining shakllanishi uchun foydali va samarali omil bo‘lishi mumkin. Internet yoki lokal tarmoqdagi muloqotlari esa ularda muloqotchanlikni rivojlantirishga sabab bo‘ladi. Bolalarning kompyuter o‘yinlari bo‘yicha musobaqalarda g‘alaba qozonishlari esa ularda faxr-iftixor tuyg‘usini rivojlantiradi. Shunday ekan, kompyuter o‘yinlarining bola tarbiyasiga foydali yoki zararli ta’sir etishi ko‘proq kattalarga bog‘liq ekan.

Ma’lumki, 7–8 yoshli bolalar kompyuterga ongli munosabatda bo‘ladilar. Psixologlarning fikriga qaraganda, kompyuter bolalarda diqqatni, mantiqiy va abstrakt tafakkurlarini rivojlantiradi. Kompyuter o‘yinlari ularga mustaqil qaror qabul qilishga, bir vaziyat, harakatdan boshqasiga tezda o‘tishga yordam beradi. Bolalar ijodiy qobiliyatlariga, bolaning individual shaxsiy xususiyatlariga ham yaxshi ta’sir etadi. Ayniqsa, rivojlantiruvchi kompyuter o‘yinlari — bu mustaqil ta’limni rivojlantirish, Internetdan foydalanishni bilish esa axborotni izlash va to‘g‘ri tanlashlarida hayotiy maktab bo‘ladi.

Biroq shuni ham unutmaslik kerakki, kompyuterdan me’yoridan ortiq foydalanish bolalar so‘g‘lig‘iga zarar keltiradi. Shu sababdan ham kompyuter yoki televizor ro‘parasida qiziqib o‘tirgan farzandlarining sog‘lig‘iga ota-onalari mas’ul deb hisoblayman. 6 yoshgacha bo‘lgan bolalar iloji boricha, kompyuterdan uzoq o‘tirishlari va qisqa muddat foydalanishlari mumkin. 9–11 yoshdagilar uzog‘i bilan 20 daqiqa foydalanib, so‘ngra dam olishlari shart. Eng asosiysi ko‘zlariga alohida e’tiborli bo‘lish zarur. Shuningdek, bolaning jismoniy va psixologik holatiga salbiy ta’sir etishiga yo‘l qo‘ymaslik zarur.

Kompyuterdan samarali foydalanish uchun uning o‘rnatilish joyini to‘g‘ri tanlash muhimdir:

• Birinchidan, monitor bilan yorug‘lik nisbatini to‘g‘ri tanlash, bolaning o‘rindig‘i o‘ziga mos bo‘lishi, qaddini rostlab o‘tirishiga alohida e’tibor qaratish lozim.
• Ikkinchidan, bola nigohidan ekran 70 santimetr masofada bo‘lishi shart. Shifokorlar kompyuter oldida kaktus o‘simligi bo‘lishi, iloji bo‘lsa, shu xonada akvarium turishi va nam latta bilan changni arttib turishni tavsiya etadilar.

Bola kompyuter o‘yiniga berilib ketmasligi va bu holatning oldini olish uchun birinchi kunlardanoq kattalar tartibga rioya etishni talab etishlari zarur. Agar kattalar gapini o‘tkaza olmasa, kompyuterga bog‘lanib qolish oilaviy muammoga aylanishi mumkin. Shunday vaziyatda bolani ko‘proq kitobga qiziqtirish zarur. Bola bilan qandaydir ijodiy ishlar, qo‘l mehnati bilan shug‘ullanish ham samara beradi. Masalan, biror foydali ish kelajakda kasbga aylanishi mumkin bo‘lgan mashg‘ulot bilan chalg‘itish lozim.

Bolaning shaxsiy kompyuteri — uning xususiy olamiga aylanishi, biroq shaxsiy shakllanishiga salbiy ta’sir etmaydigan bilimlar va malakalar makoni bo‘lishi zarur. Bolalar kelajagimiz — shu sababdan ham ularning qiziqishlari, yutuq va kamchiliklari borasida qayg‘urish biz kattalarning vazifamizdir.

27-Mavzu: Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida xalq og’zaki ijodi janrlari bilan tanishtirish

Reja:

1. 
   O`zbek xalq og`zaki ijodida bolalar tarbiyasida qo`shiqlarning o`rni
   
2. 
   Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida xalq og’zaki ijodi janrlari bilan tanishtirish
   

O`zbek xalq og`zaki ijodida bolalar tarbiyasida qo`shiqlar salmoqli o`rin egallaydi. “Qo`shiq” atamasi turkiy “qo`shmoq” fe’lining o`zagidan yasalgan bo`lib, misraga misrani qo`shib kuylash, aytish ma’nolarni anglatadi va bu atama ikki ma’noda qo`llanib, keng manoda, (ya’ni) u og`zaki lirikani anglatadi va bu ma’no, ya’ni she’riyat, qasida atamasi, qo`shiq ma’nolari Mahmud Qoshg`ariyning “Devonu lug`atit turk” asarida ham qayd etilgan tor ma’noda qo`shiq atamasi og`zaki lirik turga mansub mustaqil janrni anglatadi. Qo`shiqning mustaqil janr atamasi esa asarda ifodalangan mazmunga qo`shiqning ijro o`rni, tarzi va funktsiyasiga qarab turli sifatlovchilar bilan birgalikda nomlanadi. Masalan, qo`shiq mehnat jarayonida ijro etilgan bo`lib mazmunan mehnat jarayoni bilan bog`liq bo`lsa bunday qo`shiqlar mehnat qo`shiqlari deb yuritiladi. Yoki qo`shiqda ishq-muhabbat kuylansa bunday qo`shiq lirik qo`shiqlar deyiladi va hakozo. Xalq qo`shiqlarida voqelik yakka shaxsning kechinmalari orqali aks etadi. Biroq bu kechinmalar jamoaning his-tuyg`ulari bilan uyg`unlashgan bo`ladi. Chunki xalq og`zaki ijodida yakka shaxsning kechinmalarini jamoa kechinmalarini ifodashning bir vositasi bo`lgan. Shuning uchun xam xalq qo`shiqlarida mehnatkash xalqning ruxiy kechinmalari, dunyo qarashi to`laqonli aks etgan. Qo`shiqlar xalq ma’naviyatining qudratini, mehnatkash omma irodasining bukulmasligini ifodalab, kishilarni ruhan tetiklikka jasoratga, mexnatsevarlikka va elparvarlikka, do`slikka, sevgida sadoqatga chorlaydi. Xalq qo`shiqlari, asosan, barmoq vaznida yaratiladi. Masalan, Alisher Navoiy o`zining “Mezonul avzon” asarida qo`shiq janrlariga ham alohida to`xtalib o`tgan. Uning ko`rsatib o`tishicha, qo`shiq kuylanish va o`yin vositasida ijro etilishi ham mo`ljanlangan xalq qo`shiqlarining aruz vazniga mos keluvchi turlari haqida to`xtalib, u ikki vaznni qayd etadi. Birinchisi, xalq qo`shiqlarida tabiiy tovushlar uyg`unlashishi tufayli vujudga kelgan vazn bo`lib, u arab xalq she’riyatdagi modidi muammoni solim (faylatun. Falotun faylatun, folun) ga to`g`ri keladi, ikkinchisi esa H.Bayqaro tomonidan isloh qilinib, u ko`pgina qo`shiqchilar orasida keng tarqalgan bo`lib, u ramanli muammoni makruf (faylatun, folotun faylatun folun) vaznida iborat. O`zbek xalq qo`shiqlari janri mansubiyati, yaratilishi davri, ijro o`zini turi kabilari jihatidan xilma-xillik kasb etadi. Bu jihatdan xalq qo`shiqlari marosimi va 30 marosimga aloqasiz qo`shiqlarga bo`linadi. To`y va boshqa marosimlarda ijro etiladigan yoki motam yig`inlari marosim qo`shiqlarini tashkil etadi. Marosimga aloqasiz qo`shiqlarga esa mehnat hamda lirik qo`shiqlarga mansub, yana beshik qo`shiqlari ham bor. Bola tug`ilishidan tili so`zga o`rganib yurib ketguncha qadar kattalar ularga alla aytib beradilar, onalar-tarbiyachliar bola bilan turil xil mashg`ulotlar o`tkazadilar, turmushda bola uchun zaruz bo`lgan dastlabki hayotiy qoidalarni o`rgatadilar. Bolalar uchun anna shu xil aytilib yurgan, bir ikki emas, barcha onalar og`zida tarqalgan fol’klorning bu janrini beshik qo`shiqlari deganlar. O`zbek xalqining uzoq davrlaridan buyon yaratgan bola tarbiyasi haqidagi pedagogik tajribasi jismoniy tarbiyasida beqiyosi buyukdir. Garchi beshik qo`shiqlari qadimdan bor bo`lsalar ham, ularni xalq og`zaki ijodining janri sifatida to`plash va ilmiy jihatdan o`rganish bizda asrimizning yigirmanchi yillaridagina boshlanadi. Beshik qo`shiqlari davri bolalar fol’klorini yuqorida aytganimizdek, birmuncha kengroq doirada: allalar, ovunchoqlar, ibrat-o`git so`zlari misolida ko`rib chiqish mumkin. Onalarning farzandiga, beshik yonida aytgan lirik kuylari o`zbeklarda ko`pincha, “alla” nomi bilan yuritilgan. Allaning qadim vaqtlarda “balu-balu” deyishi ham ma’lum. A.Navoiy esa “alla” aytishni “ navoro` ” deb atadi. Ko`zining nozi eldan eshitib uyqu, Anga uyqu keturmakka navog`o` A.A.Ibn Sino “alla”larning bola tarbiyasidagi rolini aytib, bu masalada faqat jismoniygina emas ruhiy xolati ham diqqatimizni tortadi: “Bolaning mijozini kuchaytirimoq uchun, unga ikki narsani qo`llamoq kerak. Biri – bolani sekin-asta tarbiyalash, ikkinchisi – uni uxlatish uchun odat bo`lib qolgan musiqa va allalashdir. Allalar poetik jihatdan go`zal onalarning ichki tuyg`ularining bayoni sifatida ham xalq ijodining bo`lak turlaridan ajralib turadi. Xalq orasida beshik qo`shiqlari o`zining son jihatidan ko`pligi bilan ko`zga tashlanadi. Ko`pgina kitoblarda allaning namunalari keltirilgan: Alla bolam, alla Jonim bolam, alla Ikki ko`zim, alla Shirin so`zim, alla Ko`p bolalik onalarning hurmatda bo`lishi qadim zamonlardan to bizning kunlarimizgacha sharafli an’ana bo`lib keladi. Serfarzandlik o`zbeklarning qadimiy udum hisoblanadi. Xalq ijodining deyarli barcha turlarida qo`shiqlar, ertaklar, xatto dostonlarning mavzulari shunga bag`ishlangandir. Farzandlik uyiga yog`ar rahmat alla, Farzansizlik chekar zahmat alla Farzandlikning uyin ko`rsang gulison, alla Befarzandning uyin ko`rsang cho`lison, alla... O`tmishda yaratilib og`izdan-og`izga o`tib kelgan qo`shiqlarda onalarning qayg`u alam yoshlari bilan qo`shilib yo`g`rilib ketgan edi.
28-Mavzu: Xalq og`zaki ijodi janrlari. Bolalar falklori.

Reja:

1. 
   Bolalar folklori
   
2. 
   Qo’shiqlar haqida
   

BOLALAR FOLKLORI Ma’lumki, og‘zaki adabiyot yozma adabiyot paydo bo‘lmasdan ilgari, uzoq o‘tmishdayoq mavjud bo‘lgan. Bu adabiyot xalq badiiy kamoloti va ma’naviy boyligining bitmas-tuganmas xazinasidir. Xalq og‘zaki ijodi turmush tajribalari asosida yuzaga kelgan bo‘lib, mehnat jarayoni bilan chambarchas bog‘langan. Xalq donoligi shu mehnat jarayonining turli va o‘ziga xos shart-sharoitlariga muvofiq ravishda bolalar uchun ham ajoyib ertaklar, qo‘shiqlar, topishmoqlar, maqollar yaratgan. Ularni bolalar juda sevib tinglaydilar va o‘qiydilar. Xalq og‘zaki ijodi bilan bolalar maktabgacha tarbiya yoshidan boshlab tanisha boshlaydilar. Xalq og‘zaki poetik ijodidagi obrazlarning yorqinligi, so‘z ma’nolarining aniqligi, matnning ohangdorligi, musiqiyligi kabi xususiyatlar bola ruhiga orom, huzur bag‘ishlaydi, uni o‘ziga mahliyo etadi. Yana bir narsani alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, kichik va o‘rta yoshdagi bolalar qahramonlik dostonlarini zavq-shavq bilan o‘qishadi, ertak, qo‘shiq va topishmoqlarga g‘oyat qiziqishadi. Xalq og‘zaki poetik ijodida yaxshilik yomonlik ustidan, to‘g‘rilik egrilik ustidan g‘alaba qiladi, mehnatkash xalqning intilishlari, turli orzu, istaklari haqqoniy va favqulodda qiziqarli ravishda hikoya qilinadi. Ko‘rinib turibdiki, xalq og‘zaki ijodida mehnat ahlining urfodati, tabiat va jamiyat hodisalariga bo‘lgan munosabati, baxtli hayot haqidagi ezgu tilak va orzulari, qayg‘u va shodlik hislari, ularning qahramonlik, vatanparvarlik va insonparvarlik tuyg‘ulari, dushmanga nisbatan g‘azab va nafratlari, yengilmas iroda-yu haqiqat, adolat, baxt haqidagi o‘y va tushunchalari aks ettiriladi.

QO‘SHIQLAR Bola tarbiyasida qo‘shiqning roli juda katta. Qo‘shiq lirikaning eng qadimgi shakllaridan biri bo‘lib, kuylashga mo‘ljallangan bir necha bandli she’rdan iboratdir. Qo‘shiqlar kuy-ohang bilan aytiladi. Ba’zan qo‘shiq o‘yin bilan birga ijro etiladi. Demak, qo‘shiq uchun she’r va kuy kerak. Qo‘shiq xalq og‘zaki ijodining eng ko‘p tarqalgan va ommalashib ketgan janrlaridan biri hisoblanadi. Ayniqsa, „Alla“ qo‘shig‘i yetakchi o‘rinda turadi. Beshik qo‘shig‘i — allada kichkintoyning dastlabki tabassumi, ilk bor 16 qo‘l-oyoqlarini qimirlatishi, imo-ishorani tushunishi kuylanadi. Ona endigina olamga kelgan do‘mbog‘idan shod, xursand holda berilib alla aytadi. Garchand norasida allaning mohiyati nimadan iborat ekanligini hali uncha his etmasa-da, baribir ona alla aytaveradi. Ona o‘z allasida atrofni qurshab turgan olamni qo‘shib aytadi. Butun borliq kechasi uxlashi — dam olishi va shu jumladan, kichkintoyi ham uxlashi zarurligini berilib aytadi: Yot, bolam, uxla, qo‘zim, Uylarda o‘chdi chiroq. Uxlar asalarilar, Uxlar baliqlar tinchroq. Ko‘kda oy yarqiraydi, Derazadan qaraydi. Ko‘zlaring yumgin, qo‘zim, Yot, quvonchim, qunduzim! Alla, alla, Suv sepganday, uylar tinch... Qorong‘i hujralar tinch... Hech darvoza tiq etmas. Ko‘zlaringni yum, qo‘zim, Ovunchog‘im, qunduzim! Alla, alla. Qushcham g‘amsiz yashaydi, Uning har dam vaqti chog‘. Shirinliklar mo‘l-u ko‘l, Ko‘pdir qiziq o‘yinchoq. Bari sengadir, qo‘zim! Yig‘lama, quvonchim, qunduzim! Alla, alla. Alla, alla, alla-yo. Uxla qo‘zim, alla-yo. Yum ko‘zingni, yulduzim, Yum-yum ko‘zingni, qunduzim. Ona uchun bolaning ovunishi, tinchligi, tabassumi kerak. Norasida chehrasida paydo bo‘lgan dastlabki kulgu ona uchun katta shodlik, bayram hisoblanadi, uning butun vujudini nurga burkab yuboradi: Dilimdagi himmatim, alla, Og‘zimdagi novvotim, alla. Daryo suvga to‘layotir, alla, O‘g‘lim menga kulayotir, alla. O‘g‘lim menga qarab kulsa, alla, Ko‘nglim nurga to‘layotir, alla. 17 Ovuntirish — allani hamma — onalar, buvilar, bobolar aytishadi. Alla asta-sekin ommaviy qo‘shiqqa aylanadi. Qo‘shiqlar uzoq yillar mobaynida davom etadi. Aytaylik, chaqaloqni birinchi bor beshikka solayotganda aytiladigan qo‘shiqlarda, avvalo, beshikka ta’rif-tavsif beriladi. Aslida beshik yog‘och-taxta. Paxta, par va matolar bilan burkanganda u yumshoq, har qanday murg‘akka huzurbaxsh joy bo‘lishi har bir beshik qo‘shig‘ida chiroyli ifodaga ega: Beshigi taxta, Orqasi paxta. Egasi keldi, Kuchugi qoch. Ichida yotganning Bahrini och. Chaqaloq beshikda maza qilib uxlab, orom olib bo‘lgach, norasidani beshikdan olayotganda aytiladigan qo‘shiq ham nihoyatda muxtasar aytiladi. Alloh beshikdagi chaqaloqqa xotirjamlikni ato etganligini, shu sababli hech qanday sharpa — dushman uning uyqusini buza olmaganligini quyidagi to‘rtlikdan bilib olish qiyin emas:

29-Mavzu: Ertak va uning mavzu jixatdan turlari

Reja:

1. 
   Ertaklar haqida
   
2. 
   Bola tarbiyasida ertaklarning o`rni.
   

Xalq og‘zaki poetik ijodidagi eng boy va rang-barang janrlardan biri ertaklardir. Xalq tomonidan yaratilgan ko‘plab ertaklarda bolalarning o‘ziga xos hayoti chetlab o‘tilmagan. Hatto turli yoshdagi bolalar uchun juda ko‘p maxsus ertaklar yaratilgan. Ertakning muhim xususiyatlaridan biri uning hamisha xalq hayoti, kurashi, tarixi, ruhiy olami, dunyoqarashi, urf-odatlari bilan chambarchas bog‘lanishi, insonlarga axloqiy va ma’naviy yo‘ldosh bo‘lib kelishidadir. Ertaklar insonning ma’naviy va jismoniy kuchiga ishonch ruhi bilan sug‘orilgan bo‘lib, ijobiy kuchlar tabiat va ijtimoiy hayotda o‘ziga dushman bo‘lgan kuchlarga qarshi kurashda doimo g‘olib chiqadi. Xalq ertaklarida ijtimoiy muhim masalalar odilona hal etiladi. Ertaklar sodda va tushunarli bo‘lgani uchun har qanday kitobxonga tez yetib boradi. O‘tmishda yaratilgan ertaklarda xalqchillik kurashi o‘zining haqqoniy badiiy ifodasini topgandir. Xalqning kelajakka bo‘lgan ishonchi, adolatning adolatsizlik ustidan g‘alabasi, yorug‘likning zulmatni yengishi, ozod va baxtiyor hayotga erishish g‘oyalari yorqin obrazlar orqali tasvirlangan. Xalq ertaklari o‘z xususiyatlariga ko‘ra bir necha turga bo‘linadi: hayotiy ertaklar, hayvonlar haqidagi ertaklar, sehrli-afsonaviy ertaklar, ijtimoiy-maishiy ertaklar. Xalq ertaklarida el-yurtni ko‘z qorachig‘iday avaylab saqlovchi ajoyib qahramonlar ulug‘lanadi, ayollarning haq-huquqlari himoya qilinadi, uzoq masofalar yaqin qilinadi, kishilar xarakteridagi yaramas odatlar, noma’qul illatlar tanqid ostiga olinadi, mardlik, epchillik, dovyuraklik, mehnatsevarlik, halollik, vafodorlik, saxiylik g‘oyalari ulug‘lanadi

30-Mavzu: O’zbek xalq ertaklari

Reja:

Ertak turlari haqida.

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga o‘qib, hikoya qilib beriladigan ertaklar
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga o‘qib, hikoya qilib beriladigan ertaklar Bu yoshdagi bolalarga tavsiya etiladigan ertaklarning hajmi qisqa, mazmuni sodda bo‘ladi. Avval eslatib o‘tganimizdek, bu yoshdagi bolalar hali olam nima ekanligini bilmaydilar. Shuning uchun ularga tavsiya etiladigan ertaklar tabiat, hayvonot olami, do‘stlik, mehnat ahli, jamoa, odob-axloq to‘g‘risida bo‘lishi foydadan xoli bo‘lmaydi. Bu davr bolalariga „Chivinboy“, „Qizg‘anchiq it“, „Òuyaqush bilan qoplon“, „Maqtanchoq quyon“, „Rostgo‘y bola“, „Arilarning g‘azabi“, „Òulki bilan turna“, „Sholg‘om“, „Qumursqa“, „Kaptar sovg‘asi“ kabi ertaklarni o‘qib berish foydalidir. Bog‘cha tarbiyachilari va ota-onalar oldidagi vazifalardan eng muhimi kichkintoylarni mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalashdir. Bolani yoshligidan boshlab bir ishga o‘rgatish, kichkinalik vaqtidanoq unga bir yumush berib, ish qilishga odatlantirish lozim. Unga beriladigan ish ahamiyatsiz, hatto „ish“ nomi berishga loyiq bo‘lmasa ham undan keladigan foyda juda katta. Chunki bunday ishlar mehnatni sevishga o‘rgatadi. Bola bog‘chadaligidayoq o‘sib, ulg‘ayib yashashning asosi ish, mehnat deb kamol topmog‘i zarur. Bog‘chada qilinishi kerak bo‘lgan yumushlarni bolaning o‘zi erkin bajarsin, xatolari uchun o‘zini javobgar sezsin. Ishlaganda ham uning natijasini o‘ylab, fikr yuritib, to‘g‘ri ishlash uchun g‘ayrat qilishga ko‘niksin. Ammo bu borada shu narsani ham ta’kidlab o‘tish kerakki, bu malakalar birdan hosil bo‘lmaydi, balki asta-sekin yuzaga keladi. Lekin zaminni erta, bog‘chadan boshlab qo‘yish kerak. Bolada mehnat qilish malakasi vujudga kelsa, u ota-onasi, kattalarning ko‘rsatib turishini kutib o‘tirmay, mehnatni o‘zi eplab ketaveradi. Ishga o‘rganish va o‘rgatishda diqqat qilinadigan yana bir narsa har ishni o‘z vaqtida bajarishdir. Ishga odatlanish qancha muhim bo‘lsa, ishni o‘z vaqtida bajarish shu darajada muhim, balki undan ham muhimroqdir. Har ishni o‘z vaqtida bajarmay, keyinga qoldirish ko‘p ishlarning yig‘ilib qolishiga, ko‘pining yuzaki, sifatsiz ishlanishiga yoki butunlay qolib ketishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun har ishni o‘z vaqtida g‘ayrat va matonat bilan bajarish lozimdir. Chunki dunyodagi barcha tirik narsalar harakatda bo‘ladi, intiladi va shu tufayli hayot uchun zarur bo‘lgan 25 narsalarga yetishadi. Hatto eng zaif hisoblangan arilar, chumolilar va qushlar ham intilishda bo‘lib, yozda qish g‘amini yeydilar. Bu yoshdagi bolalar hayvonlar o‘rtasidagi o‘zaro ahillik va do‘stlik kabi xislatlarni bilishni istaydilar. Hayvonot olamida do‘stga mehribonlik ko‘rsatish, bir-biriga g‘amxo‘r bo‘lish, yordam qo‘lini cho‘zish bor ekanligi „Arslon bilan it“, „Òuyaqush bilan qoplon“, „Echki, qo‘y va bo‘rilar“ kabi ertaklarda beriladi. „Òuyaqush bilan qoplon“ ertagiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, unda xuddi odamlar orasida bo‘lganidek, hayvonlar o‘rtasida ham bir-birlariga yordam berish, ayniqsa, boshlariga kulfat tushganda yurakdan, samimiy ko‘maklashish g‘oyasi yotadi: Qoplonning boshiga musibat tushibdi. Òomog‘iga katta bir suyak qadalib qolibdi. Dod-faryod qilibdi. Òuyaqush yordamga kelib: — Osmonga qarab og‘zingni ochib tur, men suyakni olib qo‘yay, — debdi qoplonga. Qoplon osmonga qarab og‘zini ochib turibdi. Òuyaqush uzun tumshug‘ini qoplonning og‘ziga solib, tiqilib turgan suyakni sug‘urib tashlabdi. Qoplonning ko‘zlari ravshan bo‘lib, o‘limdan qutulibdi. Biroz joni orom olgandan keyin qoplon tuyaqushga qarab shunday debdi: — Sen mard ekansan, menga yaxshilik qilding, endi ikkalamiz do‘st bo‘lamiz, zarur vaqtda bir-birimizga yordamga kelamiz, — debdi. Òuyaqushga bu gap ma’qul bo‘libdi. Òuyaqush bilan qoplon ikkalalari do‘st bo‘libdilar. Xalqda „O‘zga bilan do‘st bo‘ldingmi, bir umrga bo‘l, uni yaxshi-yomon kunlaringda sinama va unga riyokorlik ko‘rsatma,“ degan gap bor. Òuyaqush bu yo‘ldan bormabdi. Oradan ko‘p vaqt o‘tibdi, kunlardan bir kun u qoplonni sinamoqchi bo‘lib, jo‘rttaga: — Voy dod, o‘lyapman, qoplon, meni qutqar! — deya bor ovozi bilan qoplonni yordamga chaqiribdi. Qoplon chin so‘zli, do‘stga sadoqatli, g‘amxo‘r va mehribon bo‘lganligi uchun zudlik bilan tuyaqushning oldiga shox-butoqlar orasidan ustidagi junlari yulinib, harsillab yetib kelibdi. Lekin u tuyaqushning yuzidagi tabassumni ko‘rib hayron bo‘libdi. Òuyaqushning surbetlik bilan „Ko‘rmaganimga ancha vaqt bo‘ldi, ahd-paymonimiz esingdan chiqib qolmadimi, deb sinab 26 ko‘rmoqchi edim“, degan gapidan qoplon qattiq ranjibdi, dili og‘ribdi, do‘stidan ko‘ngli qolibdi. Do‘stini aldagan o‘zini aldagan bo‘ladi. Sen birovni bir marta aldadingmi, tamom, u senga ikkinchi marta ishonmaydi. Òuyaqush bilan ham xuddi shunday bo‘libdi. Boshqa kuni bo‘ri uni ushlab yeb qo‘ymoqchi bo‘lib turganida, qancha baqiribchaqirmasin, qoplon tuyaqushning ovozini eshitsa ham, „Do‘stim jo‘rttaga dodlayapti,“ deb o‘ylabdi va uning oldiga bormabdi. Òuyaqush bo‘riga yem bo‘libdi. Qo‘li ochiq bo‘lish, saxiylik qilish, do‘stga sodiqlik namunasini ko‘rsatish bu davrda tinglaydigan ertaklarning katta qismini tashkil etishi kerak. „Òulki bilan Òurna“ ertagiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bu holning butunlay teskarisini ko‘ramiz. Dunyoda tulki zotidan mug‘ambir, pismiq, aldamchi, riyokor bo‘lmasa kerak. Ko‘p ertaklarda turna insonga yaqin yuradi, unga ko‘maklashadi, yordam beradi, saxiylikda ibrat ko‘rsatadi. Ertakda tulki va turnaning bir-birlarini uylariga chaqirib mehmon qilishlari haqida gap boradi. Maqtanchoq, mug‘ambir, ayyor tulki oddiy, sodda turnani uyiga chaqirib: — Albatta kelgin, jonginam, albatta, azizam, yaxshilab mehmon qilaman! — debdi. Ba’zan yangi do‘stingni fe’l-atvori qanday ekanligini yaxshi bilmay yurakdagi borini oshkor qiladigan bolalar kabi turna ham tulkiga ishonadi, chinakamiga meni mehmon qilar ekan-da, degan o‘y-xayol bilan uning uyiga keladi. Òulki shirguruch pishirib, uni likopchada turnaning oldiga qo‘yadi. U, uzun tumshug‘i bilan likopchaga taq-taq uradi, ammo hech narsa yeya olmaydi. Ayyor tulki esa bir zumda shirguruchni o‘zi yeb bo‘ladi. Ertakda turnaga alam qiladigan joyi shuki, tulki o‘zi pishirgan taomni o‘zi yeb, yana xushomadgo‘ylik bilan: — Aybga qo‘shmaysan-da, jon do‘stim! Yaxshilab mehmon qilishga boshqa narsa topa olmadim! — deya surbetlik qilib turishi bolalarning qahr-g‘azabini keltiradi. Ularni hayotda tulki kabi ochko‘z, aldamchi bo‘lmaslikka da’vat etadi. Ertakda turnaning ham bo‘sh kelmasligi, tulkini uyiga chorlab, mo‘ndiga o‘zi tayyorlagan ovqatni quyib, uni bir zumdayoq, uzun tumshug‘i bilan o‘zi yeb qo‘yishi kichkintoylarni xursand qiladi. Ularda qilmish-qidirmish, sen birovga nima qilsang, senga ham, albatta, qaytib keladi, degan tushuncha hosil bo‘ladi. 27 Xullas, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar o‘zlari tinglagan ertaklari yordamida atrof olam bilan tanishib, nima yaxshi-yu, nima yomonligini bilib o‘saveradilar
31-Mavzu: Turli yosh guruhlari uchun o`zbek halq ertaklarini tanlash, asar ustida ishlash va sahnalashtirish

Reja:

1. 
   Maktab yoshidagi kichik bolalarga tavsiya etiladigan ertaklar
   
2. 
   O‘rta va katta maktab yoshidagi bolalarga tavsiya etiladigan ertaklar
   

Maktab yoshidagi kichik bolalarga tavsiya etiladigan ertaklar Avval ta’kidlab o‘tganimizdek, bu davr bolalari maktabga o‘zlari mustaqil boradigan, ozmi-ko‘pmi kitoblar o‘qiydigan darajada bo‘ladilar. Bu davr bolalariga o‘qish uchun tavsiya etiladigan ertaklarning ham ko‘p qismi ona-Vatan, tabiat, axloq-odob, mehnat, o‘qish haqida bo‘lishi talab etiladi. „Zumrad va Qimmat“, „Oltin tarvuz“, „Dehqon bilan ayiq“, „Non va tilla“ (arab xalq ertagi),„Haqqush“ (tojik xalq ertagi), „Danak“ (qirg‘iz xalq ertagi), „Qizg‘anchiq Pak“ (koreys xalq ertagi), „Kuchuk va topqirlik“ (latish xalq ertagi), „O‘tinchi yigit“, „Bo‘ri bilan echki“ singari asarlar kichik maktab yoshidagi bolalar sevib o‘qiydigan ertaklardir. Bu yoshdagi bolalarga ko‘proq ig‘vo, g‘iybat, munofiqlikdan yiroq bo‘lgan ertaklar yoqadi. Negaki, yaxshi, mukammal tarbiyalangan bola boshqalarga hech bir ozor yetkazmasligini, takabburlik qilmasligini, hech kimga haqorat ko‘zi bilan qaramasligini, rostgo‘y bo‘lishini avvalgi davr bolalar kitobxonligida tavsiya etilgan ertaklar orqali bilib olishgan. Demak, u o‘zidan kattalarga hurmatli, kichiklarga shafqatli va marhamatli, shirin so‘zli va xushmuomala bo‘ladi. Mana shularga o‘xshash go‘zal xislatli bolalarni el sevadi, e’zozlaydi. „Zumrad bilan Qimmat“ ertagidagi Zumrad xuddi shunday fazilatli obrazlardan biridir. Zumrad! Xalq orzu qilgan, istagan, e’zozlagan qizlarning yorqin timsoli. Bugungi qizaloqlar Zumraddan qanchalik ibrat olishsa, Zumrad kabi chiroyli, odobli, muloyim, aqlli, mehnatsevar bo‘lishsa arziydi. Qarang, yo‘lda lolalar, rang-barang gullar Zumradni ko‘rib boshlarini egib, unga salom beradilar. Zumrad maysalar ustida o‘tirib dam olganida, gullar uni olqishlab, bulbullar quvonib, unga qo‘shiqlar aytib beradilar. Xo‘sh, bunday maqtov, bunday e’zoz qaysi qizaloqqa yoqmaydi! Hammaga yoqadi. Bunga muyassar bo‘lish uchun esa tinimsiz mehnat qilish, kattalarning, ota-onalarning, muallimlarning o‘gitnasihatlariga qattiq amal qilish kerak. Ana o‘shandagina xuddi Zumrad kabi behisob boylig-u shon-sharafga, hurmatga sazovor bo‘lish mumkin. 28 Zumrad el sevadigan darajada chiroyli, odobli, muloyim, aqlli. Uni bir ko‘rgan, bir suhbatlashgan kishi yana ko‘rsam, yana suhbatlashsam deb orzu qiladi. Zumrad otasini, odamlarni yaxshi ko‘radi, hayvonlarni, tabiatni, maysa-yu o‘tloqni sevadi, ularga xizmat qiladi. Hammasiga muloyim boqib, qo‘li bilan silab-siypalab erkalaydi. Bundan gullar, o‘t-o‘lanlar, bulbullar quvonib, unga ta’zim qilishadi, qo‘shiqlar aytib berishadi. Mehnatkash xalq o‘z farzandlarini xuddi Zumrad kabi ishchan, mehribon, iboli, boy-badavlat bo‘lishini orzu qilgan, lekin Qimmat kabi erka, tantiq, ishyoqmaslarni yomon ko‘rgan. Qimmat obrazi ishlamay tishlashga o‘rganib qolgan, injiq, muttaham va bedavo farzandni eslatadi. Bizda va, ayniqsa, ertaklarda o‘zidan kattalarni hurmat qilish va keksalarni e’zozlash, odamoxunlik va mehnatsevarlik, iboli va hayolilik asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Savol tug‘iladi. Xo‘sh, Qimmatda yuqoridagi fazilatlardan qaysi biri mavjud? Hech qaysisi yo‘q. Xalq farzandiga to‘g‘ri tarbiya bera olmagan onani yoqtirmaydi. Shuning uchun har ikkalasi ham o‘limga mahkum — ajdar yutib yuboradi. Bu holga xalq aslo achinmaydi, aksincha, to‘g‘ri bo‘libdi, deb mamnun bo‘ladi. Kitobxon bolalar ham hayotda Qimmat qiyofasiga tushib qolmaslik uchun o‘zlarini o‘nglab olishga, mehnatni sevishga, ko‘proq dars qilishga, kitob o‘qishga intiladigan bo‘ladilar. Axir Qimmatni ishyoqmasligi, odobsizligi tufayli juda ko‘p narsalar xush ko‘rmaydi. Hatto uning yurish-turishi, xatti-harakati kuchug-u sehrgar kampirga ham ma’qul bo‘lmaydi. Dangasaligi, kekkayganligi, qo‘rs, qo‘polligi o‘zining boshiga yetadi. Mehnatkash xalq bechorahollik bilan hayot kechirgan, ko‘pincha ochlik, yupunlik ularning bir umr hamrohi bo‘lgan. Uzun tunlari bir-birlarini ovutish, ko‘ngillarini ko‘tarish maqsadida ertaklar aytishgan. O‘zlari to‘qigan ertaklar zaminida unumli mehnat qilish, farzand rohatini ko‘rish, baxtiyor bo‘lish va boshqa ko‘pgina g‘oyalar yotadi. O‘rni kelganda birdaniga boy-badavlat bo‘lib, behisob boylik bilan el-yurtni, boybadavlatlarni qoyil qoldirish mehnatkash xalqning ezgu tilagi bo‘lib kelganligi hech kimga sir emas. „Oltin tarvuz“ ertagi xuddi shunday o‘y-xayol, oliy istak bilan to‘qilgandir. „Oltin tarvuz“ yosh kitobxonni ko‘p narsaga o‘rgatadi. Birinchidan, mehnatkash bo‘lish, chunki dehqon o‘z yeriga 29 qayta-qayta ishlov beradi. Ikkinchidan, parranda-yu darrandaga g‘amxo‘rlik qilish, negaki dehqonning uyda yeydigan hech vaqosi yo‘q. Laylakni so‘yib yeyishi mumkin edi. Ammo u bu ishni qilmaydi: Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, qadim o‘tgan zamonda bir kambag‘al dehqon bor ekan. Uning atigi bir tanob yeri bor ekan. Dehqon yer hayday boshlabdi. Yerni ikki marta haydab bo‘lib, yaqinidagi katta soyning bo‘yida salqinlab o‘tirsa, osmonda uchib ketayotgan bir laylak yerga qattiq zarb bilan tushibdi. Dehqon qarasa, laylakning qanoti singan ekan. Dehqon haligi laylakni darrov uyiga olib borib, siniq qanotiga taxta bog‘lab, uni bir qancha vaqt boqibdi. Laylak sog‘ayib, uchib ketibdi. Laylakka qayta umr bag‘ishlagan dehqon biror narsadan umidvor emas. Shu majruh laylakni davolab, uning yordami bilan behisob boylikka ega bo‘laman, degan fikr uning xayoliga, o‘yiga ham kelmagan. Laylak tashlab ketgan tarvuz urug‘ini yerga ekib, unga mehr bilan ishlov berar ekan bu — oltin (tarvuz) degan tushunchaning o‘zi unda bo‘lmagan. Dehqon ochko‘z emas, bir parcha nonni ham o‘zgalar bilan, qo‘ni-qo‘shni, o‘ziga o‘xshagan kambag‘allar bilan baham ko‘radiganlardan. Sabr-toqat bilan tarvuzlarning obdan pishishini, yetilishini kutgan dehqonning yaqin qarindoshlarini, oshnaog‘aynilarini ham mehmonga chaqirishi va tarvuz so‘yishi kitobxon bolalarda yaxshi taassurot qoldiradi: Dehqon bir kuni tarvuzdan uchtasini uzib, uyiga olib ketibdi. Òarvuzlar juda katta ekan. Dehqon o‘zining yaqin qarindoshlarini va oshna-og‘aynilarini mehmonga chaqiribdi. Bir mahal tarvuzga pichoq ursa, pichoq sira botmas emish. Uni qo‘yib, ikkinchisini so‘ymoqchi bo‘libdi, pichoq o‘tmabdi, uchinchisi ham shunday bo‘libdi. Dehqon ham, mehmonlar ham hayron bo‘lishibdi. Yerga bir urib yorib qarasalar, ichi to‘la tilla emish. Kambag‘al sevinib ketib, hammasini mehmonlarga ulashibdi, ular ham xursand bo‘lib, uy-uylariga tarqabdilar. Uch tup tarvuzning har biri o‘ntadan solgan ekan. Dehqon qolgan tarvuzlarni ham yig‘ib olibdi. Shunday qilib kambag‘al dehqon juda boyib ketibdi. Xalq voqeani bunday qoldirmoqchi emas. Yon-atrofdagilarni, kambag‘allarning boyib ketganini ko‘ra olmaydiganlarni hech bo‘lmasa ertak orqali tanqid qilmoqchi, ularning jirkanch xayollari-yu ashaddiy yovuzliklarini, boylik va davlat deb qing‘ir ishlarga ham qo‘l urishlarini oshkor qilish maqsadida qo‘shni — xasis boy obrazini to‘qigan. 30 Dehqon qanoti sinib, to‘dasi bilan ucha olmay qolgan laylakka yaxshilik qilib, oyog‘iga taxta bog‘lab tuzatgan va laylakning in’omi bilan behisob boylikka ega bo‘lgan bo‘lsa, boy bu voqeadan xabar topgach, sog‘ laylakning oyog‘ini sindirib, so‘ng davolaydi. Bu laylak ham boyning dalasiga tarvuz urug‘ini tashlab ketadi. Biroq tarvuzdan oltin emas, balki qovog‘arilar chiqib, ko‘pchilikni chaqadi. Boyning halok bo‘lishi esa yosh kitobxonda unga nisbatan achinish hissini uyg‘otmaydi. Aksincha, u tabiatga, qushlarga ziyon yetkazganligi, boylik ustiga behisob boylikka erishish uchun laylakning oyog‘ini sindirganligi sababli bu ish to‘g‘ri bo‘ldi, degan ijobiy xulosaga keladi, xolos. O‘rta va katta maktab yoshidagi bolalarga tavsiya etiladigan ertaklar Maktabgacha ta’lim va kichik maktab yoshidagi bolalarga tavsiya etiladigan ertaklar yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek hajm jihatidan kichkina, mazmuni sodda bo‘lishidan tashqari, rasm va bo‘yoqlar bilan boy bo‘lishini ham ta’kidlab o‘tgan edik. Bu ikki guruhga kiruvchi ertaklar vositasida tabiat, ona-Vatan, hayvonot olamiga g‘amxo‘rlik qilish, to‘g‘ri so‘zli, odobli bo‘lish, kattalarni hurmat qilish, kichiklarni e’zozlash singari masalalar kichkintoylarning ong-tushunchalariga yetkazilishini eslatib o‘tish lozim. Endilikda bu davr bolalariga o‘qish uchun tavsiya etiladigan ertaklarning asosiy qismi dovyuraklik, vatanparvarlikdan tashqari, yaxshi kasb-kor egasi bo‘lish, xalq va Vatan uchun jon fido qilishga chorlovchi ertaklardan iborat bo‘ladi. „Pahlavon Rustam“, „Birlashgan o‘zar“, „Uch og‘a-ini botirlar“, „Egri bilan Òo‘g‘ri“, „Ona yer farzandi“, „Sardorning oyni ushlab olmoqchi bo‘lgani“ (turk xalq ertagi), „Donishmand qiz“ (xitoy xalq ertagi), „Qadrdon uyning mixi“ (shved xalq ertagi), „Chollar, ho‘kizlar, Bo‘rka va pop“ (gruzin xalq ertagi) singari ertaklarni o‘qish uchun tavsiya etish mumkin. Ota-bobolarimizdan qolgan iboratomuz bir gap bor: yaxshi hayot kechirish insonning o‘ziga bog‘liq. U nechog‘lik to‘g‘ri so‘zli, aqlli, tadbirkor, pok ko‘ngilli bo‘lsa, do‘stga, vatanga xiyonat qilmasa, yolg‘on gapirmasa, topshirilgan ishni o‘z vaqtida bajarib, va’dasiga vafo qilsa, uni el dildan sevadi, hurmat qiladi, ertaklardan ana shu fikrlarni uqish mumkin. Bizga ozgina bo‘lsa ham ezgulik qilgan odamga ezgulik qaytarish burchimiz ekan, dunyoga kelishimizga sababchi bo‘lgan, 31 o‘stirgan, tarbiya qilgan ota-onalarimizga doimo muhabbat, hurmat, itoat va xizmat qilish bo‘ynimizdagi sharafli burchdir. Bu sharafli burchni ado qilib, ota-ona olqishini olgan farzand, shubhasiz, dunyoda baxtli, saodatli bo‘lib yashaydi. Buning yorqin namunasini „Uch og‘a-ini botirlar“ ertagida ko‘rishimiz mumkin. Ertakdagi ota uzoqni ko‘zlab ish ko‘radiganlardan. O‘g‘illariga yaxshi tarbiya beradi. Natijada o‘g‘illari ota izmidan borib, komil insonlar bo‘lib kamol topadilar. Ota duosi, o‘git-nasihatlarini dillariga jo qilib olganliklari uchun hayotda kam bo‘lmaydilar. Uch zabardast o‘g‘il. Uchovlarining qo‘llari ko‘ksida, otaga ta’zimda. Aql, kuch — jasoratda tengi yo‘q bu yigitlar odobda butun olamni qoyil qoldiradilar. Negaki, ta’lim va tarbiya shunday bo‘lgan. Ota birinchidan, kambag‘al, ikkinchidan, botir — pahlavon o‘g‘illarini ko‘zining tirikligida hayotda o‘z yo‘llarini topib olishlarini orzu qiladi. Darvoqe, odam qanchalik tarbiyali va halol-pokligi o‘zga odamlar bilan do‘stlashganda, ko‘pincha safarga chiqqanda, mard — pahlavonligi esa kurashda, jangda bilinadi. Ota xuddi shunday reja, o‘y bilan farzandlarini uzoq safarga jo‘natadi. Bunday olib qaraganda otaning boshqa otalardan uncha farqi yo‘qdek tuyuladi. Ammo ertakni sinchiklab o‘qib, ota nasihatiga nazar tashlaydigan bo‘lsangiz u dunyodagi eng bilimdon, uzoqni ko‘ra oladigan, aql-zakovatda tengsiz bir inson ekanligini sezasiz. Otaning farzandlariga aytadigan so‘zi — nasihati bir jumlagina. Lekin uning ma’nosi, ta’siri, kuchi olamcha bor. Ota nasihatini bir necha bo‘limlarga ajratib o‘rganish mumkin. Nasihatning birinchisida har bir ota-ona o‘z farzandiga olamga kelishi bilan unga yaxshi, o‘ziga munosib ism qo‘yib, to‘ytomoshasini o‘tkazib, o‘qitishi, xat-savodli qilishi haqida gap boradi: — O‘g‘illarim, men boy emasman, mendan qolgan davlat sizlarning maishatingiz uchun kifoya qilmaydi, o‘zimdan keyin baxtsiz bo‘lib qolmanglar, deb sizlarni o‘qitdim. Yaxshi ot qo‘ydim. Òo‘y qildim. Voyaga yetkazdim. Hamma zamonlarda ham bola tarbiyasi muhim masalalardan biri hisoblangan. Nasihatning ikkinchi bo‘limida bola tarbiyasi haqida so‘z boradi. Bolani chinakamiga sog‘lom, tetik, kuchquvvatli qilib voyaga yetkazish, ona-Vatan himoyasiga doimo tayyor kishilar qilib tarbiyalash, foydali mehnat ko‘nikmalariga e’tibor berish ta’kidlanadi: 32 — Sizlarni uch narsa bilan tarbiya qildim. Birinchidan, sog‘lom vujudli qilib tarbiyaladim — quvvatli bo‘ldingiz. Ikkinchidan, yarog‘ bilan tanishtirdim — yarog‘ ishlatishga usta bo‘ldingiz. Uchinchidan, qo‘rqitmay o‘stirdim — qo‘rqoq bo‘lmay, botir bo‘ldingiz. Nasihatning uchinchi bo‘limi juda muhim. Unda to‘g‘ri, halol, pok insonlar bo‘lish suv bilan havodek zarurligi, ayni paytda, maqtanchoqlik va dangasalik yomon illatlarga olib kelishi keskin qoralanadi: — Yana uch narsani aytaman, quloqlaringizga quyib olinglar, eslaringizdan chiqarmanglar. Òo‘g‘ri bo‘ling — bexavotir bo‘lasiz. Maqtanchoq bo‘lmang — xijolat tortmaysiz. Dangasa bo‘lmang — baxtsiz bo‘lmaysiz. „Uch og‘a-ini botirlar“ ertagining qahramonlari mehribon, o‘z vaqtida qattiqqo‘l, shu bilan birga talabchan ota tarbiyasini olganliklari uchun safarda katta muvaffaqiyatlarga erishadilar. Yo‘lda o‘zlariga duch kelgan barcha to‘siqlarni yengib, botir va dovyurakliklari bilan el-yurtni lol qoldirib, baxtiyor bo‘ladilar. Har bir bola dunyoda olim va fozil bo‘lishga, o‘zini soflik va to‘g‘rilik ziynati bilan bezashga intilishi, Vatan va xalqiga munosib xizmat qilishi shart. O‘z ota-onasini esa halol xizmatlari bilan mamnun etishi kerak. Yoshligidan mehnat qilishga intilgan, to‘g‘- riso‘z va sofdil inson doimo el-yurt olqishiga muyassar bo‘lgan. Xullas, kimki xalq og‘zaki ijodiga mehr qo‘ysa, ayniqsa, ertaklarni ko‘proq o‘qisa, hayotda kam bo‘lmaydi.

32-Mavzu: Rus xalq ertaklari

Reja:

1. 
   Rus xalq ertaklari haqida
   
2. 
   Ertaklarning bolalar rivojlanishidagi o’rni
   

O‘ziga xos tarbiya vositasi bo‘lgan ertaklar bolajonlar uchun juda qiziqarli va qadrlidir. Bilamizki, ertak inson fantaziyasi va ichki kechinmalari mahsuli sifatida dunyoga keladi. E’tiborli jihati, har doim ularda insonparvarlik, Vatanga muhabbat, rostgo‘ylik, halollik tuyg‘ulari ustuvor bo‘ladi va har bir ertak yaxshilikning yomonlik ustidan qilgan g‘alabasi bilan tugaydi. «…Shunday qilib ular murod-maqsadiga yetibdi» degan iboraning deyarli hamma ertak yakunida uchrashi fikrimizni tasdiqlaydi.

Mutaxassislarning ta’kidlashicha, ertaklar bolaning dunyoqarashini kengaytirib, uning hayotga ongli munosabatini shakllantirar ekan. Bola ertak orqali yaxshilik va yomonlik, ezgulik va yovuzlikni bir-biridan farqlashni o‘rganadi. Bu tushuncha uning psixologiyasida bir umrga muhrlanib qoladi. Va bola voyaga yetganidan keyin ezgu ishlarga  odatlanadi.

Ma’lumki, ertakni qiziqarli va maromiga yetkazib aytish va shu orqali bolaning e’tiborini jalb qilish ham bir san’at. Qolaversa, xalq og‘zaki ijodining yorqin namunasi bo‘lmish ertaklar faqat tarbiya vositasi emas, balki ota-ona va farzandni ruhan yaqinlashtiruvchi ko‘prik  hamdir. Shuning uchun ham mutaxassislar ota-onalarga farzandlariga ko‘proq ertak aytib berishni ta’kidlashadi. Zero, bir narsani unutmaslik lozim, ertaklar hayotiy uydirmalar asosiga qurilgan bo‘lsa-da, ularda tabiiy ravishda hayot haqiqati aks etadi. Qiziqarli syujet bilan boyitilgan bu hikoyalar bolaning ongli ravishda  hayotni anglashiga yordam beradi.

Dunyo xalq og‘zaki ijodini kuzatadigan bo‘lsak, ular orasida farqlardan ko‘ra, o‘xshashliklar ko‘proq ekanligiga amin bo‘lamiz. Buning sababi shuki, insonlar qaysi millat vakillari bo‘lishidan qat’i nazar ularning farzand tarbiyasiga bo‘lgan e’tibori bir xil. Shuning bilan birga, har bir millat avlod-ajdodlari tafakkurida dastlab mifologik tasavvurlar ustunlik qilgan va o‘sha davrlarda qadriyatlar, orzu-istaklar deyarli bir xillik kasb etgan. Ertaklar turli tillarda, turli urug‘ va qabilalarda turlicha nomlar bilan atalgan. Masalan, o‘zimizning respublikamiz miqyosida oladigan bo‘lsak,  Surxondaryo, Samarqand, Farg‘ona viloyatlarida ertak – matal deb nomlansa, Buxoro atrofidagi ayrim qishloqlarda ushuq, Xorazmda – varsaki, Toshkent shahri va uning atrofida – cho‘pchak deyiladi.

Ma’lumki, ertakni qiziqarli va maromiga yetkazib aytish va shu orqali bolaning e’tiborini jalb qilish ham bir san’at. Qolaversa, xalq og‘zaki ijodining yorqin namunasi bo‘lmish ertaklar faqat tarbiya vositasi emas, balki ota-ona va farzandni ruhan yaqinlashtiruvchi ko‘prik  hamdir. Shuning uchun ham mutaxassislar ota-onalarga farzandlariga ko‘proq ertak aytib berishni ta’kidlashadi. Zero, bir narsani unutmaslik lozim, ertaklar hayotiy uydirmalar asosiga qurilgan bo‘lsa-da, ularda tabiiy ravishda hayot haqiqati aks etadi. Qiziqarli syujet bilan boyitilgan bu hikoyalar bolaning ongli ravishda  hayotni anglashiga yordam beradi.

33-Mavzu: Turli yosh guruhlari uchun xalq ertaklarini talash, asar ustida ishlash va sahnalashtirish