Reja: Madaniyatning mohiyatini bilish «Sivilizatsiya» atamasi va madaniyat

Asosiy adabiyotlar:

1. 
   Robert U. Ayres and Leslie W. Ayres. A Hanbook of Industrial Ecology. France.. 2002.
   
2. 
   Yormatova D. Sanoat ekologiyasi. Toshkent, 2007.
   
3. 
   Yodgorova .Sh., Egamberdiyeva L.Sh., Azimova D.O. Shahar ekologiyasi. Toshkent, 2012.
   

8. 
   MADANIYAT VA DEMOKRATIYA
   

REJA:

1. 
   Ommaviy madaniyatni shakllantirishning tarixiy shartlari va bosqichlari
   
2. 
   Ommaviy madaniyat demokratiya
   
3. 
   Ommaviy madaniyat ijtimoiy va siyosiy tarbiya
   

Madaniyat - odamlarning ishlab chiqarish, ijtimoiy va ma'naviy yutuqlari. Madaniyat - bu insoniy faoliyat vositasi bo'lib, doimo takomillashtiriladi va uning yordamida inson faoliyati rag'batlantiriladi va amalga oshiriladi. "Madaniyat" kontseptsiyasi juda ko'p ahamiyatga ega bo'lib, har xil mazmunga va har xil ma'noga ega, faqat kundalik tilda emas, balki turli xil fanlar va falsafiy intizomlarda ham. Bu tarixiy jarayonda "ijtimoiy" va "ijtimoiy ong", "ob'ektiv" va "sub'ektiv" kategoriyalarni birlashtirgan "ijtimoiy amaliyot" va "faoliyat" kategoriyalaridan foydalanishni talab qiluvchi differentsial-dinamik jihatlarda oshkor qilinishi kerak.

Agar haqiqiy madaniyatning asosiy alomatlaridan biri milliy-etnik va sinfdagilarga xos tabaqalanishlarga asoslangan xarakteristikalarning boyligi va ifodasidir, XX asrda madaniy "polifoniy" ning dushmani faqat bolshevizm emas edi. "Sanoat jamiyati" va ilmiy va texnologik inqilob sharoitida, insoniyat o'ziga xos o'ziga xoslik va o'ziga xosliklarga, ya'ni alohida shaxs yoki muayyan ijtimoiy qatlamlar va guruhlarga zarar yetkazadigan naqsh va turdoshlikka aniq aniqlik kiritdi.

Zamonaviy jamiyatning madaniyati - turli xil madaniyat qatlamlarining jamlanganligi, ya'ni hukmronlik madaniyati, subkulturalari va hatto qarshi madaniyatlardan iborat. Har qanday jamiyatda yuqori madaniyat (elita) va folklor (folklor) ni ajratib ko'rsatish mumkin. Ommaviy axborot vositalarining rivojlanishi ommaviy madaniyat deb atalmish, ma'naviyat va san'atda soddalashtirilib, hamma uchun texnologik jihatdan mavjuddir. Ommaviy madaniyat, ayniqsa uning kuchli ticarileştirilmesiyle, ham yuqori, ham mashhur madaniyatni yo'q qilish mumkin. Umuman olganda, ommaviy madaniyatga nisbatan munosabat juda aniq emas.

"Ommaviy madaniyat" ning zamonaviy tsivilizatsiyani rivojlantirishdagi roli nuqtai nazaridan olimlar olimlar tomonidan mutlaqo baholanmagan. "Ommabop madaniyat" ga tanqidiy yondashuv, klassik merosni e'tiborsiz qoldirishga qaratilgan ayblovlarga tushadi, bu odamlarning ongli manipulyatsiyasi uchun vosita deb hisoblanadi; har qanday madaniyatning suveren shaxsini yaratuvchisini asir qiladi va unifikatsiya qiladi; haqiqiy hayotdan ajralib chiqishiga hissa qo'shadi; odamlarni o'zlarining asosiy vazifasidan - "dunyoning ma'naviy va amaliy rivojlanishidan" xalos etadi (K.Marks). Aksincha, "ommaviy madaniyat" barqaror ijtimoiy tizimdagi har qanday mafkura va milliy-etnik farqlarga qaramasdan, odamlarni, ayniqsa, yoshlarni birlashishini qo'llab-quvvatlaydigan qaytarilmas ilmiy va texnologik taraqqiyotning tabiiy natijasi deb e'lon qilinadi. o'tmishdagi madaniy merosni rad etmasdan, bosma, radio, televidenie va sanoatni ko'paytirish orqali replikatsiya qilish orqali eng keng tarqalgan xalq qatlamlarining eng yaxshi misollarini keltirib chiqaradi.

"Ommaviy madaniyat" ning zararlari yoki foydalari haqida faqat siyosiy jihat bor: demokratlar ham, avtoritar hokimiyatni qo'llab-quvvatlovchi shaxslar ham bu maqsad va o'z vaqtida juda muhim hodisani o'z manfaatlari yo'lida ishlatishga harakat qilishadi. Ikkinchi jahon urushi davrida va urushdan keyingi davrda "ommaviy madaniyat", xususan uning eng muhim elementi - ommaviy axborot muammolari demokratik va totalitar davlatlarda teng e'tibor bilan o'rganildi.

Ommaviy madaniyatni shakllantirishning tarixiy shartlari va bosqichlari

Madaniy boyliklarni ishlab chiqarish va iste'mol qilish xususiyatlari madaniy olimlarga madaniyatning ikki ijtimoiy shakli - ommaviy madaniyat va elita madaniyatini aniqlash imkonini berdi. Ommaviy madaniyat - har kuni katta hajmlarda ishlab chiqariladigan madaniy mahsulot turi. Ommaviy madaniyat barcha odamlar tomonidan, yashash joyi va mamlakatidan qat'i nazar, iste'mol qilingan deb hisoblanadi. Bu kundalik hayot madaniyati, turli kanallar, jumladan, ommaviy axborot vositalari va aloqa orqali keng auditoriyaga taqdim etiladi.

Ommaviy madaniyat qachon va qanday paydo bo'lgan? Madaniy tadqiqotlardagi ommaviy madaniyatning kelib chiqishiga doir bir qator fikrlar mavjud.

Keling, ilmiy adabiyotlarda eng ko'p uchraydigan misolni ko'rib chiqaylik:

1. Ommaviy madaniyatning shart-sharoitlari insoniyat tug'ilishidan boshlab, va hech bo'lmaganda, xristian tsivilizatsiyasi boshlangandan keyin shakllanadi.

2. Ommaviy madaniyatning kelib chiqishi 17 va 18 asrlarda Yevropa adabiyotida sarguzasht, detektiv, sarguzasht romanining paydo bo'lishi bilan bog'liq bo'lib, u katta tirajlar hisobiga o'quvchilarni kengaytirdi. Bu erda, odatda, ikki nafar muallifni misol qilib keltirish mumkin: ingliz Daniel Daniel, "Robinson Crusoe" romanining muallifi va boshqa 481 ta hayotiy hikoyalar: tergovchilar, harbiylar, o'g'rilar va boshqalar va bizning yurtdoshimiz Matvey Komarov .

3. 1870 yilda Buyuk Britaniyada qabul qilingan majburiy universal savodxonlik to'g'risidagi qonun ommaviy madaniyat rivojiga katta ta'sir ko'rsatdi.

Shunga qaramay, yuqorida aytilganlarning hammasi mashhur madaniyatning fonidir. Va to'g'ri ma'noda, Qo'shma Shtatlarda birinchi marta ommaviy madaniyat o'zini ko'rsatdi. Taniqli amerikalik siyosatshunos Zbignev Bjezinskiy vaqtni ajratib turuvchi iborani takrorlashni juda yaxshi ko'rardi: "Agar Rim Rimga butun dunyoni bergan bo'lsa, Angliya - Parlament faoliyati, Fransiya - madaniyat va respublikachilik millatchiligi, so'ngra zamonaviy Amerika Qo'shma Shtatlari jahonga ilmiy va texnik inqilob va ommaviy madaniyat berdi".

Ommaviy madaniyatning yuzaga kelishi fenomeni quyidagilar. XIX asrning boshlanishi uchun hayotning to'liq massizatsiyasi xarakterli bo'ldi. U barcha sohalarga tegdi: iqtisod va siyosat, hukumat va odamlar bilan muloqot. Inson ommasi turli ijtimoiy sohalarda faol rol XX asrning bir qator falsafiy asarlarida tahlil qilindi.

X. Ortega-i G'asset o'zining "Ommaviy yuksalish" gazetasida "ommaviy" tushunchasidan "ommaviy" tushunchani hosil qiladi. Odamlar soni va vizual jihatdan juda ko'pdir, va sotsializm nuqtai nazaridan ko'p narsa ommaviydir ", deydi Ortega. Va yana shunday deb yozadi: "Jamiyat ozchilik va ommaviylarning suyuq birligi edi. Ozchiliklar alohida-alohida ajratilgan shaxslar yig'indisi bo'lib, massa belgilanmagan. Mass - o'rtacha odam. Shunday qilib, sof miqdoriy ta'rif sifatga aylanadi. "

Bizning muammomizni tahlil qilish uchun juda ko'p ma'lumot beruvchi Amerika sosyologi, Kolumbiya universiteti professori D. Bellning "Ideologiyaning tugashi" kitobi bo'lib, unda zamonaviy jamiyatning o'ziga xos xususiyatlari ommaviy ishlab chiqarish va ommaviy iste'molning paydo bo'lishi bilan aniqlanadi. Bu erda muallif "ommaviy" tushunchasining besh ma'nosini ifodalaydi:

1. Mass - farqsiz bir qator sifatida (ya'ni, sinf tushunchasining qarama-qarshi tomoni).

2. Mass - jaholat uchun sinonim sifatida (X. Ortega-i G'asset bu haqda yozgan).

3. Massalar - mexanizatsiyalashgan jamiyat sifatida (ya'ni, inson texnologiyaning ildizi sifatida qabul qilinadi).

4. Massa - byurokratik jamiyat (ya'ni, ommaviy jamiyatda, shaxs o'zining nasl-nasabidan foydaligini yo'qotadi). 5. Massalar - olomon kabi. Bu erda psixologik ma'no bor. Olomon munozara qilmaydi, ehtiroslarga bo'ysunadi. O'z-o'zidan bir kishi madaniy bo'lishi mumkin, ammo olomonda u barbardir.

Va D. Bell shunday xulosaga keladi: massa - stadiness, uniformity, pattern.

Kanadalik sotsiolog M. McLuhan "ommaviy madaniyat" ni yanada chuqur tahlil qildilar. U, D. Bell kabi, ommaviy axborot vositalarining yangi turdagi madaniyatni yaratishi haqidagi xulosaga keladi. McLuhan "sanoat va tipografik odam" davrining boshlang'ich nuqtasi 15-asr bosma matbuotida ixtiro ekanligini ta'kidlaydi. San'atni ma'naviy madaniyatning etakchi elementi sifatida belgilaydigan McLuhan, badiiy madaniyatning qochoq (ya'ni haqiqatdan burilmoq) funksiyasini ta'kidladi.

Albatta, bu kunlarda massa sezilarli darajada o'zgardi. Odamlar bilimdon, axborot berildi. Bundan tashqari, bugungi kunda ommaviy madaniyat mavzusi nafaqat ommaviy, balki turli aloqalar bilan birlashgan shaxslar hamdir. O'z navbatida, "ommaviy madaniyat" tushunchasi zamonaviy madaniyat qadriyatlarini ishlab chiqarishning ushbu madaniyatni ommaviy iste'mol qilish uchun mo'ljallangan xususiyatlarini tasvirlaydi.

Ommaviy madaniyatning ijtimoiy vazifalari

Ijtimoiy ma'noda, ommaviy madaniyat "o'rta sinf" deb nomlangan yangi ijtimoiy qatlamni shakllantiradi. Madaniyat sohasidagi shakllanish jarayoni va faoliyatining jarayoni frantsuz faylasufi va sotsiologi E Moren tomonidan "Vaqt ruhi" kitobida eng aniq tasvirlangan. "O'rta sinf" tushunchasi G'arb madaniyati va falsafasida asosiy bo'lib qoldi. Ushbu "o'rta sinf" ham sanoat jamiyatining hayot aylanishiga aylandi. U mashhur madaniyatni ham mashhur qildi

9. 
   HUQUQIY MADANIYAT
   

REJA:

1.Huquqiy ong: tushunchasi, tarkibiy qismlari, turlari.

2.Huquqiy madaniyat: tushunchasi, tuzilishi va darajalari.

Jamiyat hayotining olg‘a qarab rivojlanishida huquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib turish yo‘li bilan unga uyushqoqlik va tartib kiritadi. Huquqning qoidaga solish ta’siri o‘ta ko‘p qirralidir. Ya’ni u, bir tomondan, mavjud ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlasa va barqarorlashtirsa, ikkinchi tomondan, hayotda endi tug‘ilib kelayotgan yangi munosabatlarning rivojiga rag‘batlantiruvchi ta’sir qiladi. Ijtimoiy hayot rivojiga to‘sqinlik qiluvchi, jamiyatning olg‘a borishiga xalaqit beruvchi, ya’ni jamiyat munosabatlari uchun noxush bo‘lgan hodisalarning oldini olishda ham huquqning vazifasi kam emas.

Huquq – ozodlik me’yorini belgilab yoki man etib, majburiyat yuklab va aniqlab, odamlarni aniq rivojlanish iziga solib, ularning fe’li-atvoriga faol ta’sir ko‘rsatadi. Huquqning tartibga solish ta’siri, uning odam ongiga ta’sirida yuzaga chiqadi. Huquqiy talablar ongda aks etib, shaxs tomonidan anglab yetiladi, tushuniladi va o‘zlashtiriladi, insonning huquqqa munosabatini belgilovchi taassurot va ishonchning murakkab bilimlar birikmasiga aylanadi.

Huquq, ijtimoiy hodisa sifatida, ongdan tashqarida mavjud bo‘la olmaydi. U, haqiqiy voqelikning boshqa hamma hodisalari kabi, jamiyat ongida aks etib, nafaqat uning in’ikosiga, balki bilish quroli yoki usuliga aylanadi. Ushbu murakkab ruhiy sohada kechadigan ichki fikrlash jarayoni huquqiy haqiqatning ongdagi aksini tushunib yetish va huquq haqidagi bilimlarni shakllantirish bilan bog‘langan. Huquq va ong o‘rtasida vujudga keladigan uzilmas bog‘liqlikni ko‘zda tutib, avvalo, huquqiy ong tushunchasini aniqlab olish lozim.

Huquqiy ong ijtimoiy ongning bir shaklidir. Demak, u yagona shakl emas. Hayotning sohalari g‘oyatda xilma-xil va ularning har biri jamiyat ongida diniy, siyosiy, huquqiy, axloqiy va boshqa aniq shakllarda yuz beradi. O‘rganadigan sohasining o‘ziga xosligidan qat’i nazar, ijtimoiy ongning har bir shakli boshqa shakllar bilan uzviy aloqada rivojlanadi. Goho, ijtimoiy ongning har xil shakllari o‘rtasidagi o‘zaro singib borish tarzi muayyan qiyinchiliklar tug‘diradiki, natijada ularni ajratish oson bo‘lmaydi.

Hamma biladigan «O‘ldirma!», «O‘g‘irlama!» kabi diniy aqidalar o‘zining yuqori axloqiy talabi bilan ajralib turadi. Ammo shu talablarning o‘zi ijtimoiy ongning axloq kabi shaklida ham ko‘rinadi.

Huquqda ko‘zda tutilgan o‘g‘irlik, jamoat mulkini talon-taroj qilish yoki odam o‘ldirish uchun jinoiy-huquqiy javobgarlik o‘zining tabiati bilan o‘sha axloqiy talabning gavdalanishi yoki timsoli emasmi? Yaxshilik va yomonlik hodisalarini tushunish, ko‘rdingizki, jamiyat ongining har xil shakl va darajalarida va shunday dialektik o‘zaro bog‘liqlikda namoyon bo‘ladi. Shu bilan bir vaqtda ularning har biri ijtimoiy ongning alohida sohasida huquq va huquqiy voqelikning xilma-xil hodisalari bilan uzviy bog‘liqdir. Ongning bu shaklini huquqsiz tasavvur qilib bo‘lmaganidek, huquqni ham huquqiy ongsiz aqlga sig‘dirib bo‘lmaydi. Biri ikkinchisidan kelib chiqadi, biridan oldin ikkinchisi yuz bergan bo‘ladi, chunki bir holda huquq huquqiy ongning rivojiga yordam bersa, boshqa holda buning aksi bo‘lib, huquqiy ong huquqning rivojiga, uning takomillashuviga ko‘maklashadi va amalga kiritilishini ta’minlaydi. Ammo ular o‘rtasidagi mavjud uzilmas bog‘liqlik, ularning har biri inson odatiga ta’sir qilishiga qaramasdan, huquq va huquqiy ong birbiriga o‘xshatish uchun asos bo‘la olmaydi. Ularning har biri alohida huquqiy hodisa sifatida, odamlar munosabatiga, o‘zining tartibga solish xususiyatiga ta’sir etishi bilan farq qiladi. Masalan, huquqning odamlar munosabatiga ta’sirining o‘ziga xosligi shundaki, uning me’yoriy qoidalari umummajburiy xususiyatga ega. Bu – har kim huquqiy talabga bo‘ysunishga majbur deganidir. Bo‘ysunmaslik bo‘lsa, huquqiy javobgarlik bilan bog‘liqdir.

Huquqiy ongga kelsak, uning tartibga solish ta’sir kuchi boshqa shaklda amalga oshiriladi.

Gap shundaki, har bir huquqiy ko‘rsatma huquqiy ong sohasi orqali o‘tgandan so‘nggina, aniq fe’l-atvorda yoki qilmishda amalga oshiriladi.

Huquqiy buyruq, hamma vaqt, shaxsning ongiga murojaat qiladi, chunki odillikning ta’sir kuchi shaxsga qaratilgan buyruqni inson tomonidan anglab olib qabul qilinishiga qaratilgan. Inson huquqiy axborotni anglab qabul qilish, ruhiy tushunib yetishdek murakkab jarayonga duch keladi. Axir, huquqiy ong, mohiyati bo‘yicha o‘ziga xos «laboratoriyani» tashkil qiladi, unda huquqiy axborotni o‘zlashtirish va qabul qilib olish bilan bog‘liq bo‘lgan murakkab jarayon kechadi. Huquqiy ongning bilib olish vazifasi, huquqiy talabga nisbatan, o‘zining fe’l-atvor yo‘lini ishlab chiqishdagi baholash fikriga yoki mulohazaga aylanadi. Boshqacha qilib aytganda, miyaning ichki fikrlash ishining butun jarayoni insonning o‘z-o‘zini boshqarishi, o‘zini o‘zi nazorat qilishiga, uning fe’l-atvori xususiyatini aniqlashga yordam beradi. Huquqiy talabni tushunishda, huquqiy bilim darajasi, adliya sohasidan xabardorligi, umumiy va shuningdek, huquqiy madaniyatning saviyasi so‘zsiz muhim ahamiyatga egadir. Huquq qanday fe’l-atvor shaklida (qonuniy yoki qonunsiz) amalga oshirilmasin, u hamma hollarda, avvalo, insonning ongiga qaratilgan bo‘ladi, u orqali fe’l-atvorga uni tartibga solish ma’nosida ta’sir ko‘rsatadi. Huquq va huquqiy ongning yuqoridagidek o‘zaro ta’sirida, shu murakkab ijtimoiy hodisaning jamiyat munosabatlariga ta’sir kuchi va tartibga solish ta’sirining mohiyati namoyon bo‘ladi. Huquqiy ong ijtimoiy ongning shunday sohasiki, uning qamrovida: tushuncha, taassurot, baholash, fikr yuritish kabi jarayonlarning huquq me’yorlarigina shakllanib qolmasdan, balki huquqiy tizimning xilma-xil qismlari (hakam, hakamlar ishi, jazo berish huquqi, militsiya xizmati, notarial idoralar, prokuratura va boshqa ko‘p sohalar) borasida tushunchalar yuzaga keladi.

Pirovardida – odamlar xulq-atvori tamoyiliga singib ketadigan, xilma-xil huquqiy hodisalarga jamiyat a’zolarining munosabati, huquq to‘g‘risidagi tushuncha, huquqiy bilim – yuqorida zikr etganimizdek shakllanadi.

Huquqiy ongning tuzilishi

Murakkab ruhiy hodisa bo‘lgan huquqiy ong ikki qismga: huquqiy mafkura va huquqiy ruhiyatga ajratiladi. Shu birliklarning har qaysisida huquqiy hodisalar o‘ziga xos aksini topadi. Masalan, ulardan birida, huquqiy hodisalar ilmiy-tushunib yetilgan mafkura ko‘rinishida aks etsa, ikkinchisida esa, huquqiy hodisaning tarkibiy qismlari, xilma-xil his qilish va holatlar shaklida namoyon bo‘ladi.

Huquqiy mafkura va huquqiy ruhiyatlarning o‘ziga xosligi ulardagi mavjud umumiylikni va o‘zaro ta’sirni mutlaqo inkor etmaydi. Chunki ular bir-birlari bilan chambarchas bog‘langandir. Ularning biri ikkinchisini to‘ldiradi, biri ikkinchisidan kelib chiqadi, shu tariqa huquqiy voqelik to‘g‘risida ilmiy asoslangan, hissiy tushunib yetilgan, murakkab yo‘lni o‘tgan tushunchani hosil qiladi.

Huquqiy ong ruhiy tarkibining boyligi, uning odamlar xulqatvoriga, ularning huquqqa munosabatiga ta’siri unga o‘ziga xos kuch bag‘ishlaydi.

Huquqiy mafkura – har xil huquqiy hodisalar haqidagi nuqtayi nazar, tushuncha, g‘oya va qarashlarning ilmiy umumlashtirilgan tizimidan iboratdir. Huquqiy ongning huquqiy mafkura qismida aksini topgan huquqiy hodisalar huquqqa bag‘ishlangan maxsus nazariy izlanishlarda o‘z rivojini topib, ilmiy darajada anglab yetiladi.

Bunday ilmiy asarlarning mazmuni odamlar ma’naviy mulkiga aylanib, ularning ongiga aniq huquqiy bilimlarni, mulohazalarni, e’tiqod va kayfiyatni olib kiradi. Insonning ongida huquqni bilib olish jarayoni, yuqorida zikr qilganimizdek yoki shunga yaqinroq tarzda kechadi. Odamning huquqiy ong jarayonini bilib olish vazifasi tufayli huquqni qo‘llashda, sud ishlarida, qonuniylik va qonun to‘g‘risida axborot olinadi. Shunday axborotlar asosida huquqiy madaniyat darajasi yuksaladi, odamning huquqiy bilimi rivojlanadi va teranlashadi. Insonning huquqiy fe’l-atvori qandayligi, pirovardida uning huquqiy madaniyati darajasiga, huquqiy bilimining kengligi va teranligiga bog‘liqdir. Huquqiy mafkura – shaxsning huquqiy ongini ilmiy asosda shakllantira borib, huquqqa, odamning huquqqa bo‘lgan munosabatiga hal qiluvchi ta’sir qiladi.

Huquqiy ruhiyat – ong doirasidagi huquqiy hodisalar bilan bog‘liq holda, ongda yuzaga keladigan va unga singib ketgan his-tuyg‘u, kechinmalar sohasini ifodalaydi. Huquqiy ruhiyat – huquqiy hodisalarni hissiyot bilan tiklash sohasidir. Odam hissiz, o‘z-o‘zidan o‘ylamasdan fikr qiladigan mashina emas, u nafaqat fikr qiladigan, balki sezadigan tirik zotdir. Shuning uchun u ijtimoiy hodisalarni, jumladan, huquqiy hodisalarni ham, nafaqat aql bilan, balki sezgi bilan ham tushunib yetadi.

Huquqiy hodisalarni tushunib yetish jarayoni odamning ishtirokisiz rivojlana olmaydi, shu sababli unda tabiiy tarzda g‘oyaviy va hissiy jarayonlar qo‘shilib, chatishib ketadi. Misol uchun, loyihalanayotgan qonun mazmuni bilan oddiy tanishib chiqish, unda har xil hayajonlanishni (shodlanish va qanoatlanishdan, anglashilmovchilik va achinishgacha, chuqur hafa bo‘lishgacha) keltirib chiqaradi yoki to‘lqinlanishga olib keladi. Odam o‘zining ruhiy holatiga ko‘ra huquqni oyoq osti qilish, noqonuniylik, zulm va inson erkini kamsitish bilan bog‘liq bo‘lgan salbiy huquqiy voqeliklarga befarq, loqayd qola olmaydi. Uning huquqiy kechinmalari va kayfiyati g‘azab, qahr va norozilik ko‘rinishlarida namoyon bo‘lib, ijtimoiy-huquqiy hayotning manfiy hodisalariga tanqidiy qarash uchun hissiy asos yarata borib, insonparvarlik g‘oyalari negizida, odamda qayta tuzishga intilish tug‘diradi.

Huquqiy ong chegarasida har qanday bilimning shakllanishi idrok etish jarayonini teranlashtira borib, ular aks ettirgan hodisalarni o‘zlashtirishda hissiy tus oladi. Huquqni takomillashtirishda xuddi shu inson hissiyoti (buni eslatib o‘tish joiz) oldingi o‘rinlardan birida turadi. Jamiyatda ijtimoiy odillikka erishishga qaratilgan va hissiy tus berilgan talablar kuchiga ishonish uchun qullikni bekor qilish, tabaqaviy imtiyoz va chegaralash, irqiy kamsitish, qonun oldida hamma fuqarolarning konstitutsiyaviy tengligini tan olish kabilarni eslashning o‘zi kifoya. Huquqiy ong sohasida kechadigan fikrlash jarayoni odamlar talabini va manfaatini ifoda etuvchi inson hissiyoti bilan yo‘g‘rilgan yoki shu hissiyotdan tuzilgan. Huquqiy ong sohasida vujudga keladigan huquqiy g‘oyalar, tushunchalar va taassurotlar, aql va sezgining shunday noaniq chalkashib ketishi oqibatida, odam fe’l-atvorini tartibga solishda katta ta’sirchan kuchga ega bo‘ladi. Shuning uchun, huquqiy ongni o‘rganishga katta ahamiyat beriladi.

Huquqiy ongning tuzilishi tahlili, bir tomondan, huquqiy mafkura va huquqiy ruhiyat kabi uning tabiiy tarkibiy qismlarining o‘zaro ta’siri tabiatini va o‘zaro nisbatini ochadi, boshqa tomondan, ijtimoiy hayotda bugun hodisa sifatida uning vazifasini ochib berishga yordamlashadi.

Huquqiy fan huquqiy ong sohasini ijtimoiy va shaxsiy turlarga ajratadi. Ammo bu chegaralash, ularning o‘rtasidagi dialektik o‘zaro bog‘liqlikni mutlaqo

10. 
    MUOMALA MADANIYAT
    

REJA:

1. Til madaniyati va nutq madaniyati.

2. Muomala madaniyatini o‘rganish.

3. Salomlashish va so‘zlashish odobi.

Tilshunoslikda ko‘pincha “til madaniyati” va “nutq madaniyati” tushunchalari ma’nodosh tushunchalar sifatida qo‘lanadi. Holbuki, nutq bilan tilga alohida-alohida hodisalar sifatida qaralar ekan, til madaniyati va nutq madaniyatini ham farqlash maqsadga muvofiq bo‘ladi. “Til madaniyati tilning “madaniylashganlik”, adabiylashganlik, normalashganlik darajasini, lag‘at tarkibi, grammatik, semantik, stilistik jihatlardan rivojlanganlik, boylik darajasini, ifoda ikoniyatlarining ko‘lamdorligini ifoda etadi”. “Nutq madaniyati esa tildan bemalol, maqsadga o‘ta muvofiq va ta’sirchan bir tarzda foydalana olishni ta’minlaydigan ko‘nikma, malaka va bilimlarning jami demakdir. Boshqacharoq aytganda, nutq madaniyati tilda potensial mavjud bo‘lgan xilma-xil shakllardan fikr uchun eng zaruriylarini, uyg‘unlarini tanlay bilish va shu asosda raso nutq tuza olish mahoratidir”. Demak, bu mahorat tilni estetik jihatdan shakllantirishga xizmat qiladi, chunki til nafaqat kommunikativ (odamlar o‘rtasida aloqa vositasi bo‘lish) vazifani, balki estetik (tilning go‘zal jihatlarini ifodalash, atrofdagilarga ta’sir o‘tkazish) vazifasini ham bajaradi. Tilning estetik vazifasi, albatta, kommunikativ vazifa bilan birgalikda adabiy meyorlar asosida amalga oshiriladi.

Adabiy til meyorlari so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi axborot jarayonida tildagi barcha so‘z, ibora va jumlalarni, tilning barcha ifoda vositalarini to‘liq anglash imkonini beradi. Shunday ekan, adabiy til masalasi nutq madaniyatiga bag‘ishlangan ushbu ma’ruzamizda alohida ahamiyatga molikdir.

Tabiiyki, umumxalq o‘zbek tili – bu uzoq tarixiy taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan, ammo “andavalanmagan”, meyorlashtirilmagan tildir. Adabiy til esa ana shu xalq tilining ma’lum meyorlarga solingan, “oro berilgan”, sayqallangan shaklidir. O‘zbek adabiy tili xalq tili asosida shakllangan. Manbalarda o‘zbek adabiy tili fonetik jihatdan Toshkent shevasi asosida, leksik morfologik jihatdan Farg‘ona vodiysi shevalari, ya’ni qarluq-chigil lahjalari asosida tashkil topgan deyiladi. Biroq shuni ham e’tirof etish lozimki, adabiy tilimizning tarkib topishida qipchoq va o‘g‘uz lahjalarining ham xizmati katta. Bu lahjalarga xos bo‘lgan ko‘plab so‘zlar, shuningdek -ning qo‘shimchasi (qipchoq), -yotir qo‘shimchasi (o‘g‘uz) fikrimizga yorqin misoldir.

Odatda biz ommaviy axborot vositalari, ya’ni televideniye va radio xodimlari faqat adabiy tilda so‘zlashishlari kerak, degan e’tirofni ko‘p eshitamiz. Bu gap, albatta, to‘g‘ri, ammo to‘liq emas. Uning to‘g‘riligi shundaki, darhaqiqat televizor yoki radio rqali chiqish qilayotgan suhandon va muxbirlar o‘zbek adabiy tilida so‘zlashlari kerak. To‘liq emas, deganda esa shuni nazarda tutganmizki, nafaqat OAV vakillari, balki ko‘pchilik o‘rtasida nutq so‘zlayotgan har qanday kishi albatta adabiy til meyorlariga amal qilib gapirishi kerak. Bundan kelib chiqadiki, adabiy tilda gapirish quyida keltirilgan guruh vakillari uchun majburiydir:

suhandonlar;

radio yoki telemuxbirlar;

o‘qituvchilar;

murabbiylar:

aktyorlar;

artistlar;

notiqlar;

rasmiy majlisda nutq so‘zlovchilar;

Adabiy til meyorlarining mustahkamlanishida, jamiyat a’zolarining unga amal qilishlarini targ‘ib etishda avvalo, bog‘cha va maktab, qolaversa, litsey, kollej, oliy ta’lim muassasalari, televideniye, radio, gazeta va jurnallarning alohida o‘rni bor. Albatta, madaniy nutq tarbiyasini shakllantiruvchi vosita sifatida dastlabki o‘rinda bolalar bog‘chasini tilga olishimizning ham o‘ziga yarasha sabablari bor. Binobarin, bola tilning ma’lum qonuniyatlarini, undagi unli va undoshlar talaffuzini, so‘zlarni go‘daklik paytidanoq o‘rganib, o‘zlashtira boshlaydi. Bizga ma’lumki, til ijtimoiy hodisa bo‘lib, insonda til va nutqning shakllanishida uning atrofini o‘rab turgan muhit yetakchi o‘rinni egallaydi. Demak, bolani o‘rab turganlar qaysi til yoki qanday shevada so‘zlashsa, bolaning tili ham, tabiiyki, o‘sha sheva doirasida chiqib, rivojlana boshlaydi. Keyinchalik o‘sha bola xoh o‘qituvchi bo‘lib yetishsin, xoh artist bo‘lsin, baribir uning tilida o‘zi mansub bo‘lgan sheva elementlari saqlanib qoladi. Hatto adabiy tilni o‘rganish va mukammal o‘zlashtirishgan qasd qilgan odamni ham sof adabiy tilda so‘zlashga o‘rgatish ancha qiyin kechadi. Masalan, Xorazm shevasida o‘zbek tilidagi chuqur til orqa “q” tovushi rus tilidagi “k” tovushiga yaqin talaffuz qilinadi. Xorazmliklar tilidagi bu nuqson hatto taniqli xonanda va aktyorlar, filolog olimlar va shoirlar nutqida ham sezilib turadi. Qipchoq shevalarida esa “a” o‘rnida “o” va aksincha, “o” o‘rnida “a” ni talaffuz qilinishiga ko‘p bora guvoh bo‘lganmiz. Quyidagi so‘zlar fikrimizga dalil bo‘la oladi: “qochan (qachon)”, “oraq (aroq)”, “toraq (taroq)” va hokazo. Bu holat hatto ismlar talaffuzida ham kuzatiladi: “Loyla (Laylo)”, “Shohla (Shahlo)”, “Ro’na (Ra’no)” kabi. Demak, bolada to‘g‘ri talaffuz ko‘nikmalarini, go‘dakligidan boshlab shakllantirib borish zarur.

“Muomala” – asli arabcha so‘z bo‘lib, “o‘zaro munosabat”, “aloqa” ma’nolarini ifodalaydi. Kishilar muloqotida nutq odobi mezonlari sifatida quyidagilarni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin:

Salomlashish;

Xayrlashuv;

Uzr so‘rash

Iltimos;

Minnatdorchilik.

Bizga ma’lumki, musulmon sharqida muomala madaniyati, avvalo, salomlashishdan boshlanadi. Buning yorqin misolini o‘zbek xalq ertaklaridagi devlar, yalmog‘iz kampirlar huzuriga kelgan kishiga: “Gar saloming bo‘lmasa, ikki yamlab bir yutardim” – degan misollarda ham ko‘rishimiz mumkin. Shu bois musulmonchilikda “So‘z boshi - salom” yoki “Avval salom, bad az kalom” kabi maqollar paydo bo‘lgan. Salomlashishdagi xushmuomalalik undan keyingi mazmunli suhbatga debocha vazifasini o‘taydi, tinglovchida yaxshi kayfiyat uyg‘otadi. Agar salomlashish quruq, iltifotsiz bo‘lsa, keyin yuzaga keladigan suhbatga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, salomlashish turli xalq va millat vakillari tomonidan turlicha amalga oshiriladi. Ko‘plab Yevropa millatlari kunning o‘tishiga qarab salomlashadilar. Masalan: inglizlarda: Good morning! Good afternoon! Good evening! Ruslarda: Dobroye utro! Dobriy den! Dobriy vecher! v hokazo. Albatta bu tillarda aytiganlardan tashqari, yana inglizcha Hello! Hi! yoki ruscha privet, zdravstvuyte kabi so‘zlar ham ishlatiladi. Bizda ko‘p asrlik odatiy an’analarimizga ko‘ra “Assalomu-alaykum” deb salom berish va unga javoban “Vaalaykum-assalom” deyin odat tusiga kirgan. Islom olamida “Salom farz – alik qarz” degan purma’no maqol bor. Demak, o‘zidan kattaga salom berish musulmonchilik farzlaridan biri sanaladi. Salomni javobsiz qoldirish esa qarzdorlik bilan barobar. Biroq salomlashishning ham o‘ziga yarasha qonun-qoidalari bor.

Komil insonlarga xos fazilatlardan yana biri xayrlashuv odobidir. Tilimizda xayrlashganda ishlatiladigan “Xayr!”, “Sog‘ bo‘ling!”, “Xayr, omon bo‘ling!” “Ko‘rishguncha xayr!” “Yaxshi qoling!” “Yaxshi kunlarda ko‘rishaylik” kabi ta’sirchan so‘z va iboralar mavjud. Bu jumlalardan ham o‘rinli foydalanish maqsadga muvofiq. Mustaqillikdan keyin xalqimiz, millatimizning azaliy urf-odatlari, qadriyatlari o‘z o‘rnini topib, “rusiylashish” majburiyatidan xalos bo‘ldik. Shahar va qishloqlarimizdagi ko‘chalar, maktab va boshqa muassasalar mamlakatimiz va millatimizning tarixiy an’analari, sharafli voqealari va shaxslari nomi bilan ataladigan bo‘ldi. Hozirgi kunda metroning oxirgi bekatida: “Buyuk Ipak yo‘li – oxirgi bekat. Xayr, salomat bo‘ling!” – degan ovoz jaranglaydi. Haqiqiy o‘zbekona xayrlashish mana shunday bo‘lishi kerak.

Muomala madaniyati qamrovida iltimosning ham o‘ziga xos alohida o‘rni bor. Birovga biron ishni buyurgandan ko‘ra, iltimos qilib so‘ragan ma’qul. Buni pedagogik amaliyot yoki bevosita pegagogik faoliyat jarayonida tajribada sinab ko‘rish ham mumkin.

Insonlarga minnatdorchilik bildirish odobini ham bolalik davridanoq o‘rgatib borish zarur. Chunki yaxshilik qilgan, aytilgan yumushni, iltimosni bajargan kishiga minnatdorchilik izhor etish shart. Tilimizda rag‘batlantirishni, minnatdorchilikni, rozilikni ifodalaydigan bir qator chiroyli so‘z va iboralar bor. Masalan: rahmat, ofarin, barakalla, otangga rahmat, shukur, minnatdorman va hokazo. Topshiriqni, vazifani, aytilgan ishni yaxshi o‘tagan bolani, albatta murabbiyi, o‘qituvchisi, ota-onasi minnatdorchilik so‘zlari bilan rag‘batlantirib turishi kerak. Bu esa, tabiiyki, bolada ham minnatdorchilik bildirish ko‘nikmalarining shakllanib borishiga omil bo‘ladi. Demak, bog‘cha bolasi, o‘quvchi va talabaning nutq madaniyati va muomala odobi tadrijiylik asosida kichik yoshidan boshlab rivojlantirib borilishi kerak. Shundagina talabalik davridan muvaffaqiyatli o‘tgan bo‘lg‘usi pedagog, filolog yoki boshqa soha vakili ning nutqi adabiy til normalariga sodiq qoladi, adabiy tilning go‘zal va ta’sirchanligini o‘zida saqlaydi Adabiy til ma’lum qo‘shimchalar, grammatik kategoriyalarning qo‘llanilishidagi bir xilligi, barqarorligi bilan umumo‘zbek xarakterida bo‘ladi va sheva, jargon, aksent kabi har qanday nuqsonlardan xoli bo‘ladi.

Til aloqa materiali, nutq esa aloqa shaklidir.

Tilni xalq yaratadi, nutqni esa har bir shaxs yaratadi.

Tilning xayoti uzoq-xalq hayoti bilan bog‘liqdir. Nutqning hayoti esa qisqa bo‘lib, u aytilgan paytdagina mavjuddir.

Ayrim shaxsning ayni paytda bir necha tili bo‘lishi mumkin, chunki u vaqt va joy bilan bog‘liq emas. Nutqi esa bir vaqtda faqat bitta bo‘ladi, chunki u ma’lum bir vaqtda va ma’lum o‘rinda yuz beradi.

Tilning hajmi noaniqdir, nutqning hajmi esa aniq: u manolog, dialog, matn, kitob shaklida bo‘ladi.

Til turg‘un satistik hodisadir. Nutq esa harakatda bo‘lishi mumkin bo‘lgan dinamik hodisadir.

1-SEMESTRDA O’TILADIGAN MAVZULAR RO’YHATI 33 TA

1. 
   PSIXOLOGIYA FANINING PREDMETI MAQSAD VA VAZIFALARI
   

REJA:

1. Psixologiya fan sifatida.

2. Psixologiyaning predmeti. Psixika va uning namoyon bo’lish shakllari.

3. Psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni va bog’liqligi

Psixologiya sohasida mukammal darsliklar yozila boshlagan davrga deyarli 160 yilbo’ldi. SHu davr ichida juda ko’plab ilmiy tadqiqot natijalarini o’z ichiga olgan monografiyalar, darsliklar, qo’llanmalar yozildi. Lekin, bu bilan fanning jamiyat hayotida tutgan o’rni juda oshib ketdi, deb bo’lmaydi. Sababi, psixologiya sohasida faoliyat ko’rsatgan barcha olimlar ko’prok diqqatlarini mavxum shaxs va individual psixologiyaga qaratdilar. Vaholanki, inson, uning barkamolligi, jamiyat taraqqiyyotiga bevosita ta’siri masalasi hozirgi davrga kelib, o’ta dolzarb va muhim muammolar qatoridan joy oldi.

XX asrda insoniyat texnika, elektronika va boshqa shunga o’xshash murakkab texnologiyalarni yaratgangani bilan xarakterlansa-da, vaqti kelganda, shunday xolatga duch kelamizki, murakkab elektron texnikani yaratgan o’ta aqlli inson o’zi va o’zi atrofidagilarning ruhiy kechinmalarini to’g’ri baholay olmasligi sababli, o’zini nochor va kuchsiz sezishi mumkinligini hayot isbotladi. XXI asrda juda ko’plab davlatlarda bo’lgani kabi dunyo xaritasida munosib o’rin olgan mustaqil O’zbekistonda ham barcha sohalarda tub islohotlar boshlandi. Bu islohotlarning barchasi inson omilini har qachongidan ham yuqori saviyaga ko’tarib, uning kuchi, idroki, salohiyati, ruhiy hamda ma’naviy barkamolligini bevosita taraqqiyot, rivojlanish va tsivilizatsiya bilan uzviy bog’ladi. Bundan inson va uning mukammalligi, o’z ustida ishlashi, o’z mukammalligi xususida qayg’urishi muammosi har qachongidan ham dolzarb masalaga aylandi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining to’qqizinchi sessiyasidagi ―O’zbekistondagi demokratik o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari‖ mavzuidagi ma’ruzasida yettinchi ustuvor yo’nalish deb, barcha islohotlarning pirovard natijasini belgilab beradigan inson omili va mezoni ekanligi besabab ko’rsatib berilmagandir.

(Karimov I. A. O’zbekistonda demokratik o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari.- ―Turkiston‖, 2002 yil 31 avgust).

Inson psixologiyasini bilish, o’z taraqqiyotini va iqtidorini tashkil etishni bilish, har qanday yosh davrda ham optimal ravishda ishga yaroqlilikni, turli o’zgarishlarga psixologik jihatdan tayyorlikni ta’minlash, yangicha fikrlash va tafakkur qilish, ro’y berayotgan jarayonlarni ob’ektiv va to’g’ri idrok qilish qobiliyatini rivojlantirish muammosini ilgari surdi.

2.Psixologiyaning predmeti.

Psixika va uning namoyon bo’lish shakllari.

«Psixologiya» so’zi ikkita grek so’zlaridan - «psyche» - jon, ruh va «logos»- ta’limot, ilm so’zlaridan iborat bo’lib, an’anaviy ma’noda inson ruhiy dunyosiga aloqador barcha hodisalar va jarayonlar uning predmetini tashkil etadi. Boshqacha qilib aytganda, psixologiyaning predmeti har birimizning tashqi olamni va o’z-o’zimizni bilishimizning asosida yotgan jarayonlar, hodisalar, holatlar va shakllangan xislatlar tashkil etadi. Psixologiya bo’yicha adabiyotlarda uning predmetini qisqacha qilib, psixikadir, deb ta’rif berishadi. Psixika - bu inson ruhiyatining shunday holatiki, u tashqi olamni (ichki ruhiy olamni ham) ongli tarzda aks ettirishimizni, ya’ni bilishimiz, anglashimizni ta’minlaydi. Lekin bu qisqa ta’riflardan psixikaga aloqador jarayonlar ongning aks ettirish shakllari ekan, degan yuzaki xulosaga kelish noto’g’ri bo’ladi. CHunki inson psixikasi va uning ruhiy olamiga aloqador hodisalar va jarayonlar shu qadar murakkab va xilma - xilki, biz ba’zan o’z-o’zimizni ham tushunmay qolamiz. SHuning uchun ham odamlarning bilimdonligi nafaqat tashqi olamda ro’y berayotgan ob’ektiv hodisalar mohiyatiga aloqador bilimlar majmuiga ega bo’lish bilan, balki hayotda munosib o’rin egallash, o’z ichki imkoniyatlari va salohiyatidan samarali foydalangan xolda faoliyatini oqilona tashkil etishning barcha sirlaridan boxabar bo’lish, o’ziga va o’zgalarga ta’sir ko’rsatishning usullarini bilish va ulardan o’z o’rnida unumli foydalanishni nazarda tutadi. Psixologik bilimdonlikning murakkabligi aynan shundaki, atrofimizdagi narsalar va hodisalarning mohiyatini bevosita his qilib bilishimiz mumkin, lekin psixikaga aloqador bo’lgan jarayonlarni, o’zimizda, miyamiz, ongimizda ro’y berayotgan narsalarning mohiyatini bilvosita bilamiz. Masalan, o’rtoqlarimizdan biri bizga yokadi, doimo bizda yaxshi, ijobiy taassurot qoldira oladi, lekin uning u yoki bu hatti - harakatlarini bevosita ko’rib, baholab, tahlil qilolsak-da, unga nisbatan his qilayotgan mehrimizni, uzoq ko’rishmay qolganimizda uni sog’inayotganligimiz bilan bog’liq hisni bevosita ko’rib, idrok qilish imkoniyatiga ega emasmiz. Aynan shunga o’xshash holatlar psixologiya o’rganadigan hodisalar va holatlarning o’ziga xos tabiati va murakkabligidan darak beradi va ular boshqa turli hodisalardan farq qiladi.