Reja: Litosfera haqida umumiy ma`lumot

daryo vodiysi- chiziqli cho'zilgan chuqurchaga, uning pastki qismida doimiy suv oqimi mavjud. Barcha vodiylarning yon bagʻirlari va tublari bor. Tez tog 'daryolarida vodiylar tor bo'lib, butun tubini daryo egallaydi. Tekis daryolar sekin, keng vodiylarda oqadi.
Vodiy yon bagʻirlari koʻpincha pogʻonali. Tog 'daryolarida bu odatda turli qattiqlikdagi o'zgaruvchan qatlamlar bilan bog'liq. Pasttekislik daryolarida, qoida tariqasida, yonbag'irlarda daryoning kesilishini ko'rsatadigan zinapoyalar (daryo teraslari) mavjud. Har bir teras daryo kesib o'tadigan vodiyning pastki qismi edi. Buni terrasalarni qoplagan yoki ularni butunlay tashkil etuvchi daryo konlari tasdiqlaydi. Daryo konlari deyiladi allyuvial konlar, yoki allyuvium. Daryolar ko'p narsalarni olib yuradi turli material, uni deltaga joylashtirish. Daryoning kesilishi va terrasalarning paydo bo'lishi daryo oqib o'tadigan hududning ko'tarilishi, u oqib o'tadigan suv ombori sathining pasayishi, daryodagi suv sathining o'zgarishi natijasida yuzaga kelishi mumkin. Demak, rel’efning shakllanishiga daryolar katta ta’sir ko’rsatadi.

Geografik qobiqning quyi chegarasi quruqlikda Yer po`stining eng yuza qatlami bo`lgan stratisferaning, ya’ni cho`kindi jinslar qobig`ining quyi chegarasi bo`yicha o`tkaziladi (A.G. Isachenko, 1979). Magmatik jinslar qatlamlaridan farq qilgan holda Yer po`stining cho`kindi qatlamlari geografik qobiqning mahsulasi, organizmlar, suv va havo oqimlari hamda boshqa jarayonlarning natijasidir. 4-5 km chuqurlikda 100–150⁰ C haroratlarda ham metomorflashmagan cho`kindilar uchraydi.

Undan quyiroqda yuqori haroratlar va shuningdek, bosim va chuqur qatlamlardagi moddalar ta’sirida cho`kindi jinslar metamorflashadi, ya’ni yangi xossalarga - tuzilmaga, mineralogik va kimyoviy tarkibga ega bo`ladi. Binobarin, 4 -5 km chuqurlikda Yer po`stining tarkibi va xossalarida muhim o`zgarishlar sodir bo`ladi. Ayni paytda atmosfera elementlari yo`qoladi. Bu chegaradan quyida havo, suyuq holatdagi suv, organizmlar va cho`kindi jinslar yo`q va geografik qobiq uchun xos bo`lgan jarayonlar kuzatilmaydi. Geografik qobiqning poydevorini hosil qiladigan cho`kindi jinslar qobig`ining yuqori qismida Quyosh nurlari, suv, atmosfera gazlari (kislorod va is gazi) ta’sirida cho`kindi qatlamlar juda tez va kuchli o`zgarishi sodir bo`ladigan gippergeniz qatlami ajratiladi. Gippergeniz qatlami litosferaning Yer yuzasiga tutashgan qismi bo`lib, bu qatlamda fizikaviy, kimyoviy va biologik jarayonlarning murakkab birgalikdagi ta’siri ostida yuqori harorat va bosim sharoitlarida birlamchi minerallar Yer yuzasi va Yer po`stining tashqi qatlamlari sharoitlarida chidamli bo`lgan minerallarga aylanadi. Geografik qobiq va uning chegaralari. Atmosferaning quyi qatlami — troposfera, litosferaning ustki g‘ovak qatlami, gidrosfera va biosferalarni o‘z ichiga olgan hamda o‘zaro ta’sir etib turadigan yaxlit qobiq Yerning geografik qobig‘i deb ataladi. Geografik qobiqning yuqori va quyi chegarasini, uning qalinligini turli olimlar turlicha o‘tkazishadi va belgilashadi. Ko‘p olimlar geografik qobiqning yuqori chegarasini troposferaning yuqori qismidan o‘tkazishadi va uning qalinligini 30-35 km deb hisoblashadi. Aniqlanishicha, geografik qobiqning yuqori chegarasi ozon pardasiga, pastki chegarasi esa g‘ovak jinslarining tag qismiga to‘g‘ri keladi. Ozon pardasi Yerdagi organizmlarni Quyoshning ultrabinafsha nurlaridan muhofaza qiladi.
Geografik qobiqning xususiyatlari. Geografik qobiqning birinchi xususiyati, uning tarkibiy qismlari — litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferalar doimiy ravishda o‘zaro aloqadorlikda bo‘lishi va bir-biriga ta’sir etishidir; ikkinchi xususiyati, modda va energiya almashinish jarayonining bo‘lib turishidir; uchinchi xususiyati, geografik qobiqda organik hayotning, jumladan, insoniyat jamiyatining mavjudligidir. Geografik qobiqning rivojlanishiga Yerning tashqi va ichki energiyalari ta’sir etadi.