Reja Legirlangan po'latlar

LEGIRLANGAN PO'LATLARNI TOBLASH
Reja

1. 
   Legirlangan po'latlar haqida tushuncha
   
2. 
   Legirlangan po'latlar va ularni sturukturasi boshq metallar bilan aloqalari
   
3. 
   Legirlangan po'latlar toblashda kechadijan jarayonlar
   

Legirlangan po'latlar - tarkibida legirlovchi elementlar: xrom, nikel, molibden, vanadiy, volfram, marganes, mis, kremniy va boshqalar kiruvchi poiatlardir. Legirlovchi elementlar poiatga muayyan xossalar baxsh etish uchun qo'shiladi. Masalan, tarkibida albatta bo'ladigan qo'shimchalar bilan birga xrom va nikel ham bo'ladigan xrom-nikelli poiatlarning mexanik xossalari yaxshi, korroziyaga chidamli, shuningdek issiqlikka chidamli bo'ladi. Ulardan mashinalarning ko'pchilik qismlari va uy-ro'zg'or buyumlari (zanglamaydigan qoshiq, va boshqalar) yuqori harorat hamda bosimlarda puxta bo'ladi. Ular quvurlar, aviamotorlar va kompressorlarning qismlari tayyorlashda ishlatiladi. Xrom-volframli po'latlarni olish oson. Buning uchun suyuqlanish tugashidan oldin zaruriy metall va qotishmalar qo'shish kerak. Lekin legirlangan po'latlar odatda maxsus elektr pechlarda 3000°C dan yuqori haroratda suyuqlantirib olinadi. Bu elektrtermik usul bo'lib, taikibida qiyin suyuqlanadigan metallar -molibden, volfram va boshqalar bor po'latlar olish uchun qo'llaniladi. Marten usuli bilan 85% gacha po'latlar ishlab chiqariladi. Bu usul bilan bir qatorda Bessemer va Tomas usullari ham qo'llaniladi.
Tarkibida ataylab kushilgan elementlar, masalan Sr, Ni,Mo, V, W va boshkalar yoki ortikcharok mikdorda doimiy kushimchalar, masalan kremniy, marganets va boshkalar bulgan pulatlar maxsus yoki
legirlangan pulatlar deb, kushilgan va ortikcharok bulgan doimiy elementlar esa maxsus yoki legtrlovchi elementlar deb ataladi. Pulat tarkibida kaysi legirlovchi element yoki elementlar bulsa pulatning nomi shunga karab aytiladi (marganetsli pulat, xromnikel’-molibdenli pulat va x.k.). Pulatni legirlashdan maksad uning xossalarini zarur tomonga uzgartirishdan iborat. Mis, xrom, nikel’, titan, molibden, niobiy va boshkalar pulatning korroziyabardoshligini oshiradi va uning boshka xossalariga xam ijobiy ta’sir etadi.
Legirlangan pulatlar kimyoviy tarkibi jixatdan ma’lum guruxlarga bulinadi. Bunday pulatlar uz tarkibidagi legirlovchi elementlar mikdoriga kura uch guruxga bulinadi: Kam legirlangan
(2,5% gacha legirlovchi elementi bulgan pulatlar), urtacha legirlangan (2,5 - 10,0%) va kup legirlangan (10,0% dan kup) pulatlar. Kam legirlangan pulatlar asosan konstruktsion pulatlar sifatida, urtacha legirlangan pulatlar konstruktsion va asbobsozlik pulatlar sifatida, kup legirlangan pulatlar esa asosan maxsus xossali pulatlar sifatida ishlatiladi.
Legirlangan pulatlar vazifasiga kura uch guruxga - konstruktsion pulatlar guruxi, asbobsozlik pulatlar guruxi va maxsus xossali pulatlar guruxiga bulinadi. Uchinchi gurux pulatlarga kuyidagi maxsus pulatlarni kursatish mumkin: korroziyabardosh pulatlar, olovbardosh pulatlar, issikbardosh pulatlar, elektr karshiligi yukori bulgan kotishmalar, aloxida termik xossalarga ega bulgan kotishmalar, magnitli kotishmalar va x.k.
Aloxida fizikaviy va kimyoviy xossalarga ega bulgan pulatlar va kotishmalar xozirgi zamon texnikasining turli soxalarida va ayniksa, elektrotexnika va radiotexnika sanoatida, raketasozlik va turbinasozlikda, aviatsiya va kimyo sanoatda kup ishlatiladi.
GOST ga kura, xar kaysi legirlovchi element ma’lum xarf bilan belgilanadi. Masalan: A-azot, YU-alyuminiy, R-bor, F-vanadiy, V-vol’fram, K-kobal’t, S-kremniy, G-marganets, D-mis, E-selen, CH-siyrak er elementlari, T-titan, X-xrom, P-fosfor, TS-tsirkoniy, N-nikel’, M-molibden, B-niobiy.
Legirlangan pulatlar tegishli xarflar va rakamlar bilan markalanadi. Xarflar legirlovchi elementlarni, rakamlar esa ularning mikdorini kursatadi. Legirlangan pulat markasida rakamlar va xarflar muayyan tartibda kuyiladi. Pulat markasida eng oldin turgan rakamlar shu pulat tarkibidagi uglerod mikdorini foyizning yuzdan bir ulushlari xisobida ifodalaydi, xarflardan keyin turgan rakamlar esa shu xarflar bilan belgilangan elementlarning foyiz xisobidagi urtacha mikdorini bildiradi. Legirlovchi elementning mikdori 1% dan kam yoki 1% dan sal kuprok bulsa rakam yozilmaydi. Masalan: 20XN markali pulat tarkibida 0,17 -0,23% S, 0,45 - 0,75% Sr va 1,0 - 1,4% Ni borligini kursatadi. 18X2N4V markali pulatda esa 0,14 - 0,20% S, 1,35 - 2,65% Sr, 4,0 - 4,4% Ni va 0,8 - 1,2% vol’fram buladi.
Ba’zi guruxdagi pulatlar kushimcha ravishda ravishda tegishli xarflar bilan belgilanadi. Masalan: zoldirli va rolikli podshipniklarga muljallangan pulatlar - SH, magnitlangan pulatlar - E, elektrotexnikviy pulatlar - E, tezkesar pulatlar - R, xromli zanglamas pulatlar - J, xrom-nikelli zanglamas pulatlar - YA xarflari bilan belgilanadi.
Uglerodli va legirlangan po`latlar bo`ladi. Tarkibida 0,1 – 0,7%uglerod bo`lgan po`latlarga uglerodli konstruksion po`latlar deyiladi. Temir asosida tayyorlangan, tarkibida bitta yoki bir nechta legirlovchi elementlar hamda 0,5% gacha uglerod bo`lgan po`latlarga legirlangan po`latlar deyiladi. Uglerodli po`latlar ГОСТ 380-71 (oddiy sifatli uglerodli po`lat), ГОСТ 1050-74 (uglerodli konstruksion sifatli po`lat), ГОСТ 23570-79 (qurilish konstruksiyalari uchun mo`ljallangan po`lat), ГОСТ 5521-76 (kemasozlikda ishlatiladigan po`lat), ГОСТ 6713-75 (ko`priklar qurishda ishlatiladigan po`lat) va boshqalarga muvofiq etkazib beriladi. Payvand buyumlar tayyorlashda ishlatiladigan uglerodli konstruksionpo`lat kam uglerodli, o`rtacha uglerodli va ko`p uglerodli po`latlarga bo`linadi. Kam uglerodli po`latlar jumlasiga yoy yordamida va gaz alangasida payvandlaganda toblanmaydigan, tarkibidagi uglerod miqdori 0,22% dan ortmaydigan po`latlar kiradi; o`rtacha uglerodli po`latlarda uglerod miqdori 0,2 – 0,45% ga va ko`p uglerodli po`latlarda 0,45 – 0,7% ga teng. Asosiy strukturasiga ko`ra po`latlar klasslarga bo`linadi: perlitli, beynitli, martensitli, ferritli, austenitli va karbidli po`latlar. Mashinasozlik po`lati ko`pincha perlitli klassga, alohidaxususiyatlarga ega bo`lgan po`lat austenitli, martensitli yoki ferritli klasslarga taaluqli. Oddiy sifatli uglerodli po`lat etkazib berilish xarakteristikasiga ko`ra uchta gruppaga bo`linadi: A – mexanik xossalari, Б – kimyoviy tarkibi va В – mexanik xossalari hamda kimyoviy tarkibiga ko`ra. Qurilish norma va qoidalariga muvofiq payvand buyumlar В gruppadagipo`latlardan tayyorlanishi kerak. В gruppa po`lati kimyoviy tarkibi va mexanik xossalari, oksidsizlanish darajasi va po`lat kategoriyasining nomeriga qarab oltita markaga ega. Payvand konstruksiyalar uchun В gruppadagi po`latdan asosan barcha oksidsizlanish darajalari va barcha kategoriya nomerlaridan ВСт2 va ВСт3 markali po`latlar ishlatiladi. Markasining nomiga ko`ra po`lat quyidagicha o`qiladi. Вст3-сп3 – В gruppa po`lati, markasi 3, tinch qaynaydigan (oksidsizlanishi bo`yicha), kategoriya; ВСт3 Гпс4 – В gruppa po`lati, markasi 3, tarkibidagi marganets miqdori oshirilgan, qisman tinch qaynaydigan 4-kategoriya; ВСт3кп – В gruppa po`lati, markasi 3, qaynaydigan, 1-kategoriya. Zamonaviy mashinasozlik va qurilishni legirlangan po`latlar ishlatmasdan tasavvur etib bo`lmaydi; ular konstruksiyalarning massasi kichik va ekspluatatsion xossalari yaxshi bo`lgan holda ishonchliligi, puxtaligi va tejamkorligini oshiradi. Bu har xil jinsli metallardan yig`iladigan kombinatsiyalangan konstruksiyalar uchun ayniqsa muhim.Lekin ayrim bir jinslimas metallarni yo umuman payvandlab biriktirib bo`lmaydi yoki ularni payvandlash texnologiyasi juda murakkab. Shu tufayli payvandlash texnologiyasida metallarning payvandlanuvchanligi to`g`risidagi tushuncha katta ahamiyatga ega. Har xil jinsli metallarni payvandlashda atomlararo bog`lanishlarni hosil qilish mumkinligi payvandlanuvchanlik ko`rsatkichi hisoblanadi. Bir jinsli metallar osongina payvandlab biriktiriladi, har xil jinsli metallarning ba‘zi juftlari esa birikmalar atomlararo bog`lanishni mutloqhosil qilmaydi, masalan mis qo`rg`oshin bilan payvandlanmaydi, temirniqo`rg`oshin bilan, titanni uglerodli po`lat, mis bilan payvandlash qiyin va hokazo.
Domnada suyuqlantirilgan cho‘yan tarkibida 93% atrofida temir, 4,5%. gacha uglerod, 0,5—2% kremniy, 1—3% marganes, 0,02-2,5% fosfor va 0,005—0,08% oltingugurt bo‘ladi. Cho'yan mo‘rt, bolg‘alanmaydi va prokatka qilinmaydi (chig‘irlanmaydi). Cho‘yan ikki xil: kulrang va oq boiadi.
Kulrang cho'yan tarkibidagi uglerodgrafit holidabo‘ladi va sindirilganda kulrang tusli bo£ladi. Fexnikada u quyish (mashinalarning og‘ir qismlarini, maxoviklar va h. quyish) uchun ishlatiladi.
O q с h о ‘ у a n tarkibida uglerod asosan sementit Fe3C holida bo‘ladi, u kulrangdan oqroq. Oq cho‘yanning hammasi po'latga aylantirish uchun ketadi.
Qattiq p o ‘latda uglerodning miqdori 0,3 dan 1,7% gacha bo‘ladi. Yumshoq p о ‘ 1 a t d a (ilgari u bolg‘alanuvchan temir deyilar edi) 0,3% gacha uglerod bo‘ladi. Po‘lat cho'yandan farq qilib, oson bolg‘alanadi va prokatka qilinadi. Fez sovitilganda u qattiq, sekin sovitilganda — yumshoq bo‘ladi. Yumshoq po‘latga ishlov berish oson. Undan mix, boltlar, sim, tomga yopiladigan tunuka, mashinalaming detallari tayyorlanadi. Qattiq po‘latdan asboblar yasaladi.
H ozirgi texnikada legirlangan p o ‘latlar katta ahamiyatga ega. Ularning tarkibida legirlovchi elementlar boiadi, bu elem entlarga xrom, nikel, m olibden, vanadiy, volfram, marganes, mis, kremniy va b. kiradi. Legirlovchi elementlar poiatg;i muayyan xossalar baxsh etish uchun qo‘shiladi. Masalan, tarkibida albatta boiadigan qo‘shimchalar bilan birga xrom va nikel ham boiadiganxrom-nikelli p o ‘latlarning mexanikxossalari yaxshi, korroziyabardosh, shuningdek issiqbardosh b o iad i. U lardan m ashinalarning ko‘pchilik qismlari va uy-ro'zg'or buyumlari (zanglamaydigan qoshiq, vilka va b.) tayyorlanadi. Xrom-molibdenli vaxrom-vanadiyli p о ' 1 a 1 1 a r qattiq va yuqori temperatura hamda bosimlarda puxta boiadi. Ular truboprovodlar, aviamotorlar va kompressorlarning detallarini tayyorlashda ishlatiladi. Xrom-volframli p o ‘latlardan qirquvchi asboblar yasaladi. M arganesli po'latlar ishqalanish va zarba ta’siriga ancha chidamli boiadi.
Cho‘yanni qayta ishlab poiatga aylantirish uning tarkibidagi ortiqcha uglerodni va boshqa qo‘shimchalarni chiqarib yuborishdan iborat. Bu ularni oksidlash y oii bilan amalga oshiriladi. Yuqori temperaturada kislorod uglerod va boshqa qo‘shimchalar bilan oson birikib, oksidlar hosil qiladi. Uglerod (II) oksid gaz holida chiqib ketadi, qolgan oksidlar fluslar bilan reaksiyaga kirishib, shlak hosil qiladi, u poiatning yuzasiga qalqib chiqadi.

Xulosa
Po‘latdagi legirlovchi elementlarning soni va miqdorlari qancha ko‘p bo‘lsa, toblash chukurligi shuncha katta bo‘ladi. Zagatovkaning o‘lcham va massasi katta bo‘lsa, uni tayyorlash uchun o‘rta yoki yuqori legirlangan po‘lat qo‘llaniladi.Po‘latning tarkibida nikeldan boshqa elementlar qancha ko‘p bo‘lsa, mo‘rtligi shuncha oshadi.Bunday po‘latlarning mexanik xossalari toblangandan keyin beriladigan bo‘shatish temperaturasiga bog‘liqdir.
O‘rtacha kuchlanishda ishlaydigan mashina vositalari yoki texnologik uskunalarni tayyorlashda 30X, 40X, 45X,50X kabi xromli po‘latlar ishlatiladi. Bunda uglerodning miqdori ortib borishi bilan po‘latning mustahkamligi ortib boradi, lekin zarbiy qovushqoqlik yoki plastiklik ancha kamayadi.
Po‘lat kam miqdordagi ko‘p elementlar bilan legirlanganda tannarxi arzon, juda yaxshi mexanik xossalarga ega murakkab legirlangan po‘latlar xosil bo‘ladi. Masalan, xrom-kremniy-marganesli (30XGSA,35XGSA) po‘latlar. Bu po‘latlar yaxshi payvandlanadi, kesib ishlanadi va plastik deformasiyalanadi, lekin toblash chukurligi uncha katta emas (25-40mm). Bunday po‘latlar avtomobil va kishlok xujaligi mashinalarini ishlab chiqarishda ko‘plab qo‘llaniladi.


Adabiyot
1. Kiparisov S. S., Libenson G. A. Kukun metallurgiyasi.- M.: Metallurgiya, 1980-496 b.
2. Libenson G. A. Kukun metallurgiya asoslari.- M.: Metallurgiya, 1975. - 198 b.
3. Sanoatning eng muhim tarmoqlari texnologiyasi / Ed. A. M. Ginberga, B. A. Xoxlova.- M.: Vyssh. Shk., 1985—495 b.