Reja korrupsiya nima O’zbekistonda korrupsiyaga qarshi qanday kurashayapti O’zbekistonda Korrupsiya avj olgan soxalar

O‘zbekiston Respublikasida korruptsiyaga qarshi kurashning xalqaro va milliy huquqiy asoslari
Korruptsiya jinoyatining keng tarqalganligi bu jinoyatga qarshi kurash borasida, bu jinoyat haqidagi qonunlarning yanada takomillailirilishini, prokuratura, sud va tergov organlarining bu jinoyatga karshi kurashdagi faoliyatlarini yanada atroflicha olib oorilishi, bu jinoyatlarning kelib chiqish sabablarini aniqlash bilan bu jinoyatlarga qarshi kurash samaradorligiga erishish imkoniyatlarini yaratadi.
O‘zbekiston Respublikasida korruptsiyaga qarshi kurash bo‘yicha bir qator normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilingan:

“BMTning korruptsiyaga qarshi kurash konventsiyasiga qo‘shilish to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni (2008 yil 07 iyul);

O‘zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksi;

O‘zbekiston Respublikasi jinoyat-protsessual kodeksi;

“O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi faoliyatini yanada takomillashtirish choralari to‘g‘risida” gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni (23.08.2011);

Sudyalarning ahloq-odob qoidalari (28.02.2013);

“Savdo sohasida jinoyatlar va boshqa huquqbuzarliklar haqidagi ishlar bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi Oliy sud Plenumi qarori (15.03.1996).

Jinoyat huquqi nazariyasida hokimiyat yoki mansab vakolatini suiite’mol qilish jinoyatining tushunchasini aynan korruptsiya tushunchasi bilan birgalikda talqin qilinadi. Bu jinoyatning zaruriy belgilari aynan korruptsiya belgilari bilan bir xildir.

Korruptsiya natijasida davlat hokimiyati organlari yoki mahalliy o‘zini uzi boshqarish organlarining normal faoliyat ko‘rsatishiga, fuqarolarning huquqlari va manfaatlariga jiddiy zarar yetkaziladi. Bu esa, O‘zbekiston Respublikasida huquqiy demokratik davlat qurish jarayonida, hokimiyat va boshqaruv organlari tizimini, kolaversa barcha xo‘jaliklar negizi mehanizmining yangilanganligi jarayonida rahbar shaxslarning va barcha mansabdor shaxslarning mas’uliyatlarining yanada oshirilganliini belgilab beradi.
Davlat miqyosida korruptsiya deyarli ko‘p tarqalgan jinoyatlarni o‘z ichiga oladi. Bu ijtimoiy xavfli jinoyat tarkibining ijtimoiy–iqtisodiy va yuridik analizi belgilari umumiy mansabdorlik jinoyatlarining qonunchilik nazariy tahlili mikyosida yoritilishi kerak.
Korruptsiya jinoyatlarining xususiyatlarini bilish uchun bu jinoyatlarning tushunchasi va belgilarini o‘rganish maqsadga muvofiq. Korruptsiya jinoyatlarining asosiy turlari hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining hokimiyat, boshqaruv va jamoat birlashmalari organlarining faoliyat tartibiga qarshi jinoyatlar bobida nazarda tutilgan.
Korruptsiya jinoyati tushunchasining asosiy belgilaridan biri, bu jinoyat davlag apparatinint normal ishlashi va xalq ho‘jaligi negizining faoliyat tartibi bilan bog‘liq ijtimoiy munosabaglarga qaratilgan bo‘lishi bilan belgilanadi.
Korruptsiya jinoyatlari mansabdorlik jinoyatlari sifatida qaraladi, bu jinoyatlar belgilarining birgalikda ifodalanishi bilan ta’riflanadi. Xuddi shu belgilar asosida O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining 205–moddasi 1–qismi belgilari ta’riflab berilgan. Jumladan, unda hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish, ya’ni mansabdor shaxsning o‘z mansab vakolatini qasddan foydalanishi, fuqarolarning huquqlari yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlariga davlat yoki jamoat manfaatlariga ko‘p miqdorda zarar, jiddiy ziyon yetkazilishiga sabab bo‘lish deb,– ta’riflanadi. Mansabdordik jinoyatlariga berilgan bu ta’rif o‘ziga xos aniq va atroflicha xususiyatlarga ega. U o‘zida bu jinoyatlarning barcha asosiy belgilarini mujassamlashtiradi. Bu belgilar bilan boshqa o‘xshash xuquqbuzarliklardan farqlash imkoniyatlarini yarata oladi. Bu ta’rif korruptsiya haqidagi qonunlar tajribasini tahlil qilish bu jinoyatlarning nazariy o‘rganib chiqish va sud amaliyoti xulosalarining umumlashtirish natijllari bo‘lib xisoblanadi.
Hozirgi vaqtda, O‘zbekiston Respublikasida davlat boshqaruvi tizimining tubdan isloh qilinishi natijasida bunday munosabatlar tubdan o‘zgardi. Natijada bu korruptsiyani keng tahlil qilinishi, uni chuqur o‘rganish talab qilinmoqda.
JKning 205 – moddasida "Hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish, ya’ni mansabdor shaxsning o‘z mansab vakolatidan qasddan foydalanishi fuqarolarning huquqlari yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlariga ko‘p miqdorda zarar yoxud jiddiy ziyon yetkazilishiga sabab bo‘lsa", deyiladi. Bu jinoyatning huquqiy mohiyatini mansabdor shaxsning o‘z mansab vakolatidan qasddan foydalanishi oqibatida fuqarolarning qonun bilan qo‘riqlanadigan huquq va manfaatariga davlag yoki jamoat manfaatlariga ko‘p mikdorda zarar yoki jiddiy ziyon yetkazilishi tashkil qiladi.
Mansab suiiste’molchiligi aksariyat hollarda boshqa jinoyatlar bilan birga sodir etiladi va ko‘pincha bunday suiiste’molliklar ushbu jinoyatlarning sodir etish usulini tashkil qiladi. Bunday jinoyatlarga mansabni suiiste’mol qilish orqali o‘zgalar mulkini talon–toroj qilish, poraxo‘rlik, odil sudlovg a qarshi jinoyatlarning ayrim turlari va h .k.lar kiradi.
Hokimiyat yoki mansab vakolatini suiistemol qilish jinoyati umumiy tarkibli jinoyat hisoblanadi. Umumiy tarkibli jinoyat deganda, shu jinoyatning alohida turlari uchun aloxida javobgarlik belgilangan jinoyatlar tushuniladi. Aksariyat manabdorlik jinoyatlari mansab vakolatini suiiste’mol qilish belgilari orqali sodir etiladi, maxsus tarkib deganda, mansabdan foydalanib sodir qilinadigan boshqa jinoyatlar tushuniladi. Odatda bu turdagi jinoyat qonunlarida mansab suiiste’molligi belgilari nazarda tutilmaydi, lekin shu jinoyatlr mansab suiiste’molligi natijasida sodir egiladi. Masalan, korxona direktori tomonidan jinoiy yo‘l billn qo‘lga kiritilgan mulkni o‘tkazishga yordamlashish, kontrabanda mulklarni bojhxona tekshiruvidan mansabni suiiste’mol qilgan holda o‘tkazib yuborish va h.k.lar. Bunday holllarda odatda jinoyatlar majmui tariqasida javobgarlik masalalari hal etiladi.
Jamiyatdagi iijtimoiy munosabatlarning o‘zgarishi, O‘zbekisyup jinoyat qonunchiligining takomillashishi, ayniqsa mansabdorlik va xo‘jalik jinoyalariga qarshi kurash borasidagi qonunlarning takomillashishi bu normalarning o‘zaro aloqadorigi va kvalifikatsiya qilish muammolarini o‘rganishni taqazo etadi. Amaldagi jinoyat konunchiligi harakatning ijtimoiy xavfliligiga, undan kelib chiqadigan oqibatlarga, jinoyatchining xavflilik xususiyatlariga nisbatan to‘g‘ri baxo beradi, ularni ma’muriy huquqbuzarlikdan farqlash imkoniga ega. Buning chegarasini belgilash zarar yetkazilayotgan ijtimoiy munosabatlarning muhimligidan, mansabdor shaxsnig ijgimoiy xavfli qilmishiga ruhiy munosabati bilan, shuningdek boshqa obektiv va sub’ektiv holatlari qarab belgilanadi.
Xokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish jinoyat qonunining o‘rni, ahamiyati hamda boshqa ayrim mansabdorliq va xo‘jalik jinoyatlari bilan aloqadorligi masalasida biz quyidagi mulohazalarga keldik. Yuqorida ta’kidlanganidek jinoyat qonunchiligida korruptsiya xaqida uchumiy tushuncha berilmagan. Deyarli barcha korruptsiya jinoyatlarining umumiy belgilari aynan hokimiyag yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish jinoyat konunida bayon qilingan. Shuning uchun bu qonunda tuzib berilgan jinoyat tarkibi boshqa mansabdorlik jinoyatlari uchun asos rolini o‘ynaydi.
Shunindek, jinoyat huquqi nazariyasida mansabdor shaxslar tomonidan sodir etiladigan va davlat apparatining normal faoliyatiga putur yetkazadigan barcha jinoyatlarni birlashtirii takliflari ham bo‘lgan. Bunday fikr B.V.Zdrovomыslov tomonidan ham quvvatlanadi va u bundai birlashtirish, bunday tajovuzlar xususiyatlarini tug‘riroq aniqlash imkoniyatini yaratadi, bobning o‘zini esa yanada salobatliroq bo‘lishiga imkoniyat yaratadi, degan edi. O‘zbekiston Respublikasining yangi JKda bunday birlashgirish amalga oshirildi. Jumladan, Hokimiyat boshkaruv va jamoat birlashmalari organlarining faoliyat tartibiga qarshi jinoyatlar» bo‘limida « Boshqaruv tartibiga qarshi jinoyatlar» bobi tashkil etildi. Bu bob boshqaruv, idora etish munosabatlariga putur yetkazishi mumkin bo‘lgan barcha jinoyatlarni birlashtirdi. Lekin korruptsiya jinoyatlarining xususiyatlarini aks ettira oldi, deyish qiyin, albatta. Negaki, pora olish jinoyati (210–m ) bilan harbiy yoki muqobil xizmatdan bo‘yin tovlash (225–m ), xokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish jinoyati (205–m ) bilan ma’muriy nazorat qoidalarini buzish jinoyati (226–m )ni tenglashlirib bo‘lmaydi. To‘g‘ri, yangi jinoyat qonunchiligida hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish jinoyatidan xokimiyat harakatsizligi ajratildi. Bu va shunga o‘hshash jihatlarga jinoyat konunlarini taqsimlash printsipi asosida yondoshildi.
Shuni ta’kidlash kerakki, ko‘rayotgan masalamiz nafaqat nazariy balki, juda katta amaliy ahamiyatga ham ega. Jumladan, bu masalalarni to‘g‘ri hal etishdan sodir etiladigan ijgimoiy xavfli xarakatlarning klassifikatsiyasi hamda ularga tayinlanishi mumkin bo‘lgan jazolarni individuallashgirish masalasi hal etiladi.
Xokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilishni turli xil ko‘rinishlarda, nafaqat boshqaruv tartibiga qarshi jinoyatlar bobidagi qonunlarda, balki boshqa boblardagi qonunlarda ham uchratish mumkin. Masalan, JK 121–modda (Ayolni jinsiy aloqa qilishga majbur etish); 144–modda (Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risidagi qonun hujjatlarni buzish); 148–modda (Mehnat qilish huquqini buzish); 167–moddaning 2– qismi «g bandi (Mansab mavqeini suiiste’mol qilish yo‘li bilan o‘zgalar mulkini o‘zlashtirish yoki rastrata qilish); 175–modda (O‘zbekiston Respublikasining manflatlariga xilof ravishda bitimlar tuzish); 182–modda (Bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish); 193–modda (Ekologiya xavfsizligiga oid normalar va talablarni buzish); 194–modda (Atrof tabiiy muhitning ifloslanganlij to‘g‘risidagi ma’lumotlarni qasddan yashirish yoki buzib ko‘rsatish); 195–modda (Atrof tabiiy muhitning ifloslanishi okibatlarini bartaraf qilish choralarini ko‘rmaslik); 230–modda (Aybsiz kishini javobgarlikka tortish); 231–modda (Adolatsiz hukm, hal qiluv qarori, ajrim yoki qaror chiqarish); 232–modda (Sud qarorini bajarmaslik); 234–modda (Qonunga xilof ravishda ushlab turish yoki hibsga olish); 235–modda (Ko‘rsatuv berishga majbur qilish); 236–modda, 2–qism (Mansabdor shaxs tomonidan tergov qilishga yoki sud ishlarini hal eshshga aralashish); 24–bob (Harbiy mansabdorlik jinoyatlari) kabilarni ko‘rishimiz mumkin. Bu jinoyatlarning har birida hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish alomatlari mavjud bo‘ladi, aynan hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish jinoyatining turli xil ko‘rinishlarini tashkil etadi.
Jinoyat qonunchiligining «Boshqaruv tartibiga qarshi jinoyatlar bobida»gi korruptsiya jinoyatlari turlari asosan hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish jinoyat qonuniga xos belgilar asosida tuzilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi, Ma’muriy-javobgarlik to‘g‘risidagi kodekslarida korruptsiya to‘g‘risida bir qator normalar o‘z aksini topdi. Jinoyat kodeksi umumiy qismida jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi, ishtirokchilarining huquqiy holati, ishtirokchilarning turlari, og‘irlashtiruvchi holatlarga doir normalari o‘z aksini topgan bo‘lsa, Maxsus qismida esa alohida jinoyatlarning ikkinchi va boshqa qismlarida “jinoyatning bir necha shaxslar tomonidan sodir qilinishi” kabi qoidalar orqali og‘irlashtiruvchi holat sifatida bayon qilinadi.
Ayrim jinoyatlar borki, ularni sodir qilishning o‘zi korruptsiya sodir qilinganligini anglatadi. Jumladan, jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish jinoyati, terrorizm va boshqalar.

Avvalambor, O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeskida alohida modda bilan jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish faoliyati jinoyat sifatida tam olinganligini va uni amalga oshirganlik uchun jazo qo‘llanilishi belgilanganligini e’tirof etish lozim. Xususan, Jinoyat kodeksining 243-moddasida jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni oshkorlashtirish, ya’ni legallashtirishga quyidagicha ta’rif berilgan:

«Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni oshkorlashtirish, ya’ni jinoiy faoliyat natijasida topilgan mulkni o‘tkazish, mulkka aylantirish yoki almashtirish, shuningdeq jinoiy faoliyat natijasida olingan mulkning asl xususiyatini, manbaini, turgan joyini, tasarruf etish, tashilish usulini, mulkga nisbatan haqiqiy egalik huquqining yoki uning kimga qarashliligini yashirish yoki sir saqlash»-tushuniladi. Jinoyat kodeksining ushbu moddasiga binoan ushbu jinoyat bo‘yicha javobgarlik besh yildan o‘nyilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanishi belgilangan.
Xulosa tariqasida ta’kidlash lozimki, O‘zbekiston Respublikasi tomonidan korruptsiyaga qarshi kurash borasidagi xalqaro shartnomalarni o‘z milliy-huquqiy amaliyotga joriy etish davr taqozosi bo‘lib turibdi. Bu borada, albatta milliy davlatchilik, jamiyatning ijtimoiy xususiyatlari kabi omillarni hisobga olgan holda implementatsiya jarayoni amalga oshirilishi lozim. Vaziyat qilingan ishlar bilan qoniqmaslikni talab etmoqda. Korruptsiyaning eng mudhish ko‘rinishlariga qarshi kurash borasida inson huquqlari, davlat va jamiyat manfaatlarini ta’minlash ustivorligini amalda namoyon etish, ushbu tamoyilga qonun hujjatlarini mos holga keltirish lozim.