Режа кириш

Ишсизлик тушунчаси, унинг турлари, сабаблари ва иқтисодий мактабларнинг қарашлари

Ишсизлик муаммоси – энг мураккаб масала. У адабиётларда турли шарҳларни ўз ичига олади.
Мисол учун бундай:

• 
  Ишсизлик – меҳнатга қобилиятли ёшга етган, ишсиз ва қонун билан белгиланган маълум бир муддатга иш излаётган шахслардан ташкил топган, мамлакат ахолисининг бир қисми.
  
• 
  Ишсизлик – бу ижтимоий-иқтисодий ҳодиса бўлиб, унда ишчи кучининг бир қисми ишлаб чиқариш билан шуғулланмайди. Бу талабнинг ортиқча ишчи кучи етказиб беришидан ифодаланувчи даврий ҳодисадир.
  
• 
  Ишсизлик – меҳнатга лаёқатли ишлайдиган аҳолининг бир қисмини, ҳар қандай вақтда, аниқ ёки камроқ иқтисодий сабабларга кўра иш билан таъминланмаганлигидир.
  

Назарий жиҳатдан, ишсизлик ижтимоий ва иқтисодий категория бўлиб, у ишчилар ва иш берувчилар ўртасидаги асосий, табиий инсон ҳуқуқини – меҳнат қилиш ҳуқуқини, меҳнат қобилиятини рўёбга чиқаришни амалга ошириш ҳақида ва фақатгина сақлаб қолиш учун зарур бўлган маблағлар инсон ҳаётининг ўзига хос фазилатлари ва меҳнатга бўлган табиий эҳтиёжи, меҳнат фаолиятида амалга оширилиш ҳаёт шаклидир.
Ишсизлик муаммосини таҳлил қилиш учун, аввало, ким ишсиз экани ва қандай инсонлар ишсиз деб ҳисобланишини аниқлаб олишимиз зарур. Инсонни ишсиз деб тан олиш мезонлари одатда қонун ёки ҳукумат ҳужжатлари билан белгиланади ва мамлакатлар бўйича бироз фарқ қилиши мумкин. Лекин, қоида тариқасида, бир неча аломатларини барча таърифларида мавжудлигини кўришимиз мумкин. Буларга:

• 
  Меҳнатга лаёқатли ёшни, яъни қонунчиликда ишга жойлашишга рухсат берувчи энг кичик ёшдан катта, лекин пенсия ёшдан кичик бўлиши лозим. 60 ёшдан ошган эркаклар ва 55 ёшдан ошган аёллар ишсиз деб ҳисобланмайдилар, гарчи улар ишлашни хоҳласалар ҳам иш топа олмайдилар;
  
• 
  Шахснинг маълум бир муддатда (масалан бир ой) доимий даромад манбаи йўқлиги;
  
• 
  Шахснинг иш топишга интилиши (масалан, уни бандликка кўмаклашиши марказига мурожаат этиши, иш берувчилар олдига ташриф буюриши);
  

х 100%

Ишсизлар сони

Фақатгина ушбу хусусиятларга жавоб берадиганлар ҳақиқатда ишсиз деб ҳисобланадилар ва мамлакатда умумий ишсизлик даражаси, яъни ишсизлар умумий ишчи кучининг нисбати аниқланганда ҳисобга олинади. Бу кўрсаткич қуйидагича аниқланади:

Ишчи кучининг умумий сони

Ишсизлик даражаси =

Шу билан бирга, ишсизлар тегишли органлар ва муассасалар томонидан тақдим этилган маълумотлар асосида ҳисоблаб чиқилади (масалан, меҳнат биржалари статистикаси кўплаб мамлакатларда қўлланади) ва меҳнатнинг умумий аҳоли ва аҳолининг алоҳида гуруҳлари ўртасидаги фарқ қуйидагича:

• 
  Меҳнатга лаёқатли ёшга етмаган шаҳслар;
  
• 
  Алоҳида муассасалардаги шаҳслар (ушлаб туриш жойлари, психиатрия клиникалари ва бошқалар);
  
• 
  Ишчи кучи ҳисобланмайдиган, яъни нафақага чиққан шахслар (иш қобилиятини йўқотган пенсионерлар ва бошқалар);
  

Меҳнат бозорида кам таъминланган (ижтимоий ҳимояга муҳтож) гуруҳлар:

• 
  Собиқ ҳарбий ва уларнинг меҳнатга лаёқатли оила аъзолари;
  
• 
  Аёлларга, айниқса, ёш болалари бор, кўп болали аёлларга;
  
• 
  Биринчи марта меҳнат фаолияти билан шуғулланаётган ёшлар ва ўсмирлар;
  
• 
  Университет ва техник мактаблар битирувчилари;
  
• 
  Меҳнатга лаёқатли ногиронлар ва нафақахўрлар;
  

Ишчи кучининг бандлиги тўғрисидаги назариялар бир-биридан муаммога нисбатан ёндашув, қўлланилган тадқиқот усуллари ва воситалари жиҳатидан фарқланади. Дарслик ва ўқув қўлланмаларда ишчи кучи бандлиги бўйича неоклассиклар, кейнсчилар, монетаризм, институтсионал-социологик ва бошқа илмий мактаб вакилларининг қарашлари баён этилади.²